Hebibulla Ablimit

Ötmüsh adilliq nuri bilen yorutulmighan jayda, nurane kelgüsining bolishi mumkin emes. (abdushukur muhemmet’imin)
Birleshken milletler ma’arip, ilim-pen we medeniyet teshkilati (unesko) , 2016-yilini ehmet yesewi yili qilip ilan qildi. Mundaq bolushidiki asasliq sewep ehmed yesewining medeniyetler arasidiki öza ara chushunush, özara yiqinlishish we dunya tinichliqigha alahide simwulluq muhim bir shexis bolghanlighidin bolghan.
Ehmed yesewining idiyelirining yene bir alahidiligi er bilen ayalni barawer dep qarighanlighidur. Nöwette unesko ning eng köngul böliwatqan mesillerdin biri er-ayallarning barawerlig mesilliri bolup, ehmed yesewi er-ayal ayrimchiliqqa qarshi ülgilik rol oynaydighan shexistur.
Ehmed yesewining toluq ismi ehmed bin ibrahim bin ilyas yesewi idi. Yesewilik texellusi bilen tasawwuf idiyesining ülgiliridin biri bolghan“hezreti türkistan” nami bilen dunyagha tonulghan. Hoja ehmed yesewi uyghur millitining meniwi tüwriki bolushqa munasip shexis bolup, biz uyghurlar iptixarliq tuyghumiz bilen esleydighan ulugh alimidur.
Öz zamanida ehmet yesewining eng dangliq shagirtliridin biri bolghan mensur ata digen kishining neslidin kelgen yazghuchi hazini digen kishining yézip, osmanli padishasi murat xan’gha (1574-1595) teghdim qilghan “jewahirul-ebrar min emwajil-bihar” namliq eserde ehmed yesewining uyghur ilidiki aqsu shehirining sherqi shimalidiki 176 kilométir yiraqliqtiki sayram digen yerde dunyagha kelgenligini, bu yerlerning tengri tagh baghridiki jilghilargha tutishidighanlighini, bu jilghilardin shahyar deryasining aqidighanlighi, bu derya sherqe qarap iqip lopnur kölige quyulidighanlighi, yene bir tarmiqi bolsa tarim deryasining asasliq gholi ikenligi yézilghan iken. Yeni ehmed yesewi 1093-yilliri uyghur ilinining aqsugha qarashliq bay nahiyesi etrapidiki sayram digen yerde tughulghanliqi iniq bolup, kiyin ilim ögünüsh üchün buxara terepke kitip, hazirqi qazaghistan’gha tewe bolghan chimkentning yeni (hazir bu yerni türkistan dep ataydu) digen yerde 1166-yilliri wapat bolghan bolup, bu yerde heywetlik mexpiresi bar.

Qazaq xelqi ehmed yesewining wapat bolghan yérige qarap, bizning qazaq millitidin dep pexirlinidu. Ehmed yesewining ruhini kaqzaq xelqi ichide menggü yashnitish üchün türkistan sherige ottura asiyada meshhur bolghan “ahmed yesewi unwirsiti” ni 1991-yili 6-ayda türkiye hökumiti bilen birlikte qurup chiqti.
Ehmed yesewi yashighan dewriler qaraxanilar xandanliqi hökum surgen zamanlar bolghachqa, pütün ottura asiyani “türkistan” depla atayti. Shunga ehmed yesewi yene öz shé’irlirida “tughulghan yérim ol mübarek türkistandin” digen misralarni yazghan idi. Qazaq xelqi tarixtinbiri “yesi” dep atilip kiliwatqan yerni hazir “türkistan” dep atap, ehmed yesewining tughulghan yiriningmu qazaghiztan ikenligini menggüluk muqumlashturush üchün hul saldi.
Özbek xelqi ehmed yesewining buxarada ilim alghanlighi we u yerde chong medrislerde ilim-tehsil qilip, kiyin nurghun alimlarni terbiyelep chiqqinigha we chimkent etrapidiki rayonlarda eslidinla özbek xelqining yashap kelgen ziminlar ikenligige asaslinip, ehmed yesewini özbek millitidin dep qaraydu. Shunga ehmed yesewining özbek dobpisi, özbekchekmen chapanlirini kiygen portra’it resimlirini sizap tarqitip, ehmed yesewining ruhini özbek xelqi ichide yashnitiwatidu.
Ottura asiyadiki qirindash milletler ehmed yesewini özining meniwi tüwrüki qilip, uning yolida mingip, uning namida uniwirsitlarni qurup, heywetlik heykellirini turghuzup, meqberisini qayta katta rimutlatquzup, eserlirini bisip tarqitip, mekteplerde ehmed yesewining eserlirini derislikke kirgüzüp, bu arqiliq sowit ittipaqi zamanidin qalghan qaghjirap ketken ruhiyet dunyasini qaytidin kökertiwatidu. Ehmed yesewining idiyesige bolghan baghliqliqi arqiliq milli we dinni kimliklikini yükseldurushke qarap yol éliwatidu.
Bu hemmimizni söyunduridighan, biz uyghurlarni pexirlendurup, iptixar tuyghumizni téximu ashurdighan bir heqiqeten.

Ehmed yesewining eng meshhur eseri “diwani hikmet” te qollan’ghan til we ipadiligen mezmunlar bolsa uning pütünley uyghur ikenligini ispatlap biridu. Men“diwani hikmet” tin neqil kelturup ilin’ghan shi’érlarni oqupla, 80% chushendim. Bu kitabtiki qollan’ghan tilni türkler chushinelmigenligi üchün mexsus türk tilida izahat bergen.

«diwane hikmet»te ishletken til yéziq haziriqi qazaq tiligha yaki özbek tilighahergiz oxshimaydu, emma biz ishlitiwatqan uyghur tiligha oxshash.

Yesewining bu kitabining we idiyelirining türk dunyasida tesirining küchluk bolishining yene bir sewebi bolsa öz waxtidiki alimlar öz eserlirini shu zamanning moda tilliridin bolghan erep tili we pars tillirida yazghan bolsa, ehmed yesewi türk tilida (uyghurche) yazghan. Buning bilen islam dinining heqiqi mahiyitini türk tili arqiliq ipadiligen we öz dergahlirida minglerche shagirtlarni yitishturup chiqqan. Buning türkisi netijiside islam dinining orta asiyaning ta yéza-qishlaqlirighiche tarqilishida, emellishishige zor töhpe qoshqan.uning üchünmu bu diwane hikmet namliq kitawi türk oghuz boylirida qutsal kitab bolup qalghan.
Ehmed yesewining dadisi shu zamandiki dangliq alimlardin biri bolghan sheyix ibrahimdur. Anisining ismi qarachach ayshe xanimdur. Ehmed yesewi yette yashqa kelgende dadisi ibrahim sheyiq alemdin ötidu. Uning aldida anisi ayshe xanim alemdin ötken bolup buning bilen kichik ahmed özidin birqanche yash chong bolghan hedisi göher shehnaz bilen yitim qalidu.

Göher shehnaz yette yashliq ehmedke hem ana hem dada bolidu. Göher shehnaz inisi ehmedni ilip, hazirqi qazaqistanning chimkent yinidiki yesi digen yerge birip, u yerdiki dangliq alim arslan ata digen kishige, ehmed yesewini ilim tesis qilish üchün biridu.

Bu toghruluq ahmed yesewi özining “diwani hikmet” namliq meshhur eserining 16-shé’irning 6-köblitning 1- misrasida mundaq ipadileydu.

“ghariblighde arslan babam izlep tapti” dep yizish arqiliq özining yesi digen yerge musapir ikenligini ipadiligen we arslan babaning uning bilen körushkenligini qeyt qilghan.shuningdek yette yashliq ehmed özining öz yurtigha bolghan sighinish we muhebbitini 16-shé’irning 5-kublitida mundaq iz’har qilidu.

Ghariblighda yüz yil tursa erür mihman
Taxt u baxt u bostanlari erür zindan
Ghariblighda qul boldi mahmud sultan
Ey yarenler ghurbet ichre köydum mena

Ehmed yesewi ta arslan baba wapat bolghiche uningdin ilim ügünidu. Arslan babadin „ehli beyit“ söygisi we bu toghrisidiki tasawwuf pelsepesining bilimlirini ögen’gen. U 24 yashqa kirgende arslan baba alemdin ötidu.
Ehmet yesewi bolsa ulugh uyghur peylasopi, mutepekkur alim ebu nasir farabi (870-950) ning köz aldida baghdatta mute’esip mollilar teripidin dargha isilghan, tasawwuf pelsepesining asaschiliridin biri bolghan mensur hallachning naheq ölumi toghrisidimu öz esiride uchur birip ötken. (99-shé’ir 3-4-5-misralar)

Mansur bir kün yighladi erenler rahm eyledi
Chilten sherbet ichurdi mansurgha méhrini salip

Mansur aytur „enel haqq“ erenler ishi berhaq
Mollilar aytur nehaq könglige yaman alip

Aytmagil „enel haqq „ dep “kafir boldi mansur“ dep
Kuran ichre buldur dep ölturdiler tash atip.

Ehmed yesewi 27 yashqa kirgende orta asiyaning siyasi ,iqtisat we medeniyet merkizi bolghan büxaragha ilim ügünush üchün seper qilidu. Karaxanilar zaminida büxara heqiqetet ilim-penning böshigi idi.
Buxarada ilim ügünup ta 34 yashqa qeder özini her jehettin yitishturidu. 34 yashtin kiyin resmi alim bolup shé’ir yazidu we hikmetlik sözlerni sözleshke bashlaydu. Buning bilen ehmed yesewining shé’irliri pütün türk dunyasigha tarqilishqa bashlaydu. U zamanlarda ottura asiyadiki türk milletliri yingidin musulman bolghachqa we yaki musulman bolush aldida turghan bir qewim bolghachqa, ehmed yesewining shé’irliri arqiliq islamni chushendurush téximu asasnlishidu. Türk tilida yézilghan eserliri arqiliq ulargha muhemmed peyghember (s.a.v) ge bolghan söygisini we uninggha chindili bilen baghliq ikenligini we islam dinining ulughlighini eng chongqur manasi bilen shehirlep ötidu.

Ehmed yesewi özining “diwani hikmet” esiride islamni „töt ishik“ nezeriyesi bilenshehirleydu yeni sheriyet, tariqet, merifet we heqiqet. Her bir “ishik” ni yene 10 prinsip boyiche izaqlap ötidu.

Ehmed yesewining „töt ishik“ nezeriyesige oxshaydighan uqumlar eslide orta asiyadiki türkler arisigha yiyilghan shaman dinidimu bar bolup, islam dinigha kirish pütünley öz medeniyetidin waz kichish emesligini bayan qilish arqiliq, türklerning islamgha kirishini tizletken. Bu seweptin uyghur we bashqa türk milletliri islam dinigha itiqat qilsimu we likin bezi shaman dinigha a’it bolghan adetlerning ta bügün’giche dawamliship kilishining sewepliridin biri del ashu yesewizimning ipadisidur. Bu adetlerning beziliri yesewining izini boylap türkiye we balqanlarghiche yitip kelgen.
Shamanizimda sherq, gherip, shimal we jenuptin ibaret töt yönulishni qutsal töt pirinsip dep bilidu . Bu töt yönulishni töt reng bilen ipadileydu yeni kök, aq, qara we qizil.
Shuningdek derex, tömur, su we ot bilenmu simbollashturghan. Shaman dinigha asasen ka’inat we insan bolsa adalet , qudret, aqil we maslishishtin terkip tapidu dep qaraydu.

U özining “diwani hikmet” namliq esirining 19-shé’irning 9-misrasida „töt ishik“ neziryesini mundaq ipadileydu:

Sheri’etning bostanida jewlan qildim
Teriqetning gülzarida seyray qildim
Heqiqetdin qanat tutup tayran qildim
Merifetning ishigini achtim doslar

Ehmed yesewi islam dinining tarqitishta er bilen ayal otturisida teng barawerlikni teghip qilghan. Medirisliride er bilen ayallar birlikte zikre qilish, birge ilim ilishni yurguzgen ulugh bir shexis we yuquri teshkilatchanliqqa ige hem öz hikmetliri bilen pütün türk dunyasining hemme teripige tesir körsetken nadir uyghur alimidur.
U öz hayatida minglerche oqughuchilirini yitishturup, türk dunyasining hemme teripige ewetip öz idiyesini yayghuzghan. Uning shé’iri hikmetliri herxil sazlar bilen xelq ichige qoshaq shekilde keng tarqalghan. Bu arqiliq islam dinini qobul qilmighan bezi türk qewimliri yesewining ewetken murtliridin öz medeniyetidin pütünley ayrilip ketmeydighan hadislerni körup, islamni ongayla qobul qilghan.
Yesewining murtliri barghanla yerliride hayatni janlandurghan. Qurghaq yerlerge birip, su insha’et ishlirigha yitekchilik qilip, dixanchiliq ishliri rawajlandursa, sheherlerde bolsa tijaretchilerge soda ishliridin derslerni birip, soda ishlirini rawajlandurghan we taghliq rayonlarda qoralliq amanliqni saqlash xadimlirini terbiyelep yétishturup, u yerlerge orunlashturghan. Bu arqiliq islamning heqiqi yoruq yüzini xelq ichide namayen qilip, xelqning könglini islamgha mahil qilghan.
Ehmed yesewining terbiyelep yitishturgen ilim ademlirining tesiri we uning ruhini özige singdurgen türkler anadoluni igenlep büyük seljuqlar impiratorlighini qurghan. Bolupmu mongghul istilachilirgha qarshi jenglerde, ehmet yesewi ruhi türk aliplirige menewi jehettin yar-yölek bolghan.
Yesewi mektepliride yitiship chiqqan oqughuchilardin sari saltuq bolsa altin ordu xaqani berkeyi we bash qomandani nogayini musulman qilghan. Özbek xanini musulman qilghan tüklü babamu yesewining shagirtliridin idi.
Öz dewridiki uluq peylesup, mutepekkur, sha’ir , alimlardin haji bektash weli, yunus emri, mewlane jelalidin rumi qatarliqlarmu yesewining izbasarliridin idi. Gerche ehmed yesewi orta asiyada yashighan bolsimu uning tesiri ta anadolighiche yétip kelgen. Osman impiryesining qurghuchisi osman ghazining qayin dadisi ede balimu yesewining anadolini menewi fetih qilish üchün ewetken murtliridin idi. Shunnga osmali impiratorlighini qurulushida ahmet yesewining nürluq izbasarliri muhim rol oynighan.
Ehmed yesewining idiyeliri türk dunyasining menewi medeniyetige urulghan tamgha bolup, yuzyillardin biri öchmey we dawamliq yuksilip, türk –islam medeniyetini dawamlashturmaqta.
Töwende men oqurmen qirindashlirim üchün ehmet yesewining “diwani hikmet” namliq kitabidiki bir qisim shi’érlarni hozurunglargha sunimen:
(92-shé’ir 3-4-5-6-misralar):

Musulman musulmanni qildi qatil
Naheq tutup heq ishlarni qildi batil
Mürd pirge qilmaydilar yüz u xatir
Ajep shumluq zamanlar boldi dostlar

Ehli dunya xelqimizde sahawet yoq
Padishahlar wezirlerde adalet yoq
Derwishlerning du’asida ijabet yoq
Türluk bela xelq ustige yaghdi dostlar

Axir zaman alimleri zalim boldi
Xoshametni aytquchilar alim boldi
Haqni aytqan derwishlerge ghanim boldi
Ajeb shumluq zamaneler boldi doslar

(102-shé’ir 5-10 misralar):
Dünya méning digenler jahan malini alghanlar
Kerkes qushtek boluban ol haramgha batmishlar

Molla müfti bolghanlar yalghan fetwa bergenler
Aqni qara qilghanlar ol tamugha kirmishler

Qadi imam bolghanlar naheq dawa qilghanlar
Ol himardek oluban yük astida qalmishlar

Haram yigen hakimler rüshwet alip yigenler
Öz barmaqini tishleben qorqup turup qalmishlar

Tatliq tatliq yigenler türluk türluk kiygenler
Altun taxt olturghan tofraq astida qalmishlar

Mümin qullar sadiqlar sidqi birle turghanlar
Dünyalighini serip étip uchmagh hürin quchmishlar

Qul haji ehmet bilmishsen haqqi yoligha kirmishsen
Haqqi yoligha kirgenler haqqi didarini körmishler
(148-shé’ir 69-koblit)

Mening hikmetlirimni dertsizge éytma
Bahasiz göherimni nadan’gha satma !

Ehmed yesiwi bolsa ottura asiyadiki qirindash milletler we türkiyede shunchilik chong hörmetke sazawer bolghan, yuksek qedir –qimmetke muyesser bolghan, özlirining meniwi mimari dep bilgen, ulugh uyghur alimi. Emma men biz uyghurlar ichide alimning hayati we uning eserliri toghruluq yézilghan héchqandaq bir kitab yaki bir ilmiy eser körmidim. Hetta ahmet yesewining mesnewiliridin ikki misrasini, senét xumar bu millettin biresining ghezel qilip éytqinnimu anglimidim.
Men qelemge alghan uyghur alimi ehmet yesiwi namliq addiy maqale arqiliq, keng söyumluk oqurmenlerge ehmed yesewi toghrisida yuzeki uchur birish bilen birge xelqimizning bu jehettiki kuyushup qalghan ruhi-halitini ghidighlash arqiliq, ehmed yesewige bolghan qiziqishini qozghap, bundin kiyin ehmed yesewi toghrisida ilmi maqale hetta yazghuchilirimizning bu toghrisida etrapliq izdinip, bire kitab yézishini we mexsus ahmet yesewi toghrida ilmi munazirlerni uyushturushni chin dilimdin arzu qilimen.
Bir tup alma derixi üchün uning tupraqqa chongqur kömulgen yiltizi qanche muhim bolghandek, bizning rohimiz dümlen’gen ashu ötmushmu biz üchün shunchilik muhimdur. Shuning üchün meniwi quyashimiz bolushqa heqliq bolghan bu tarixtiki heqiqetlerni yazma shekilde bugunki künde bizge esqatidighan halda shehirlep birish, ilim ademlirimizning shereplik burchidur.

Yiraq qedimi ejdatlarning qelbige uruq bolup tirilghan rohiy mahiyet bugunki ewlatlarning wujudida eks etmise, etrapimizni kushep turghan bu renggareng maddi dunyada, meniwi jehettin barghansiri zeyipliship kitimiz. Meniwi jehettin zeyipleshken qewimde jengqiwar ruhqa, yuksek exlaqqa, chin itiqatqa, chongqur tepekkur qilish qabilyitige ige we sheyilerni periq étish tuyghusi yuquri bolghan ewlatlar yétiship chiqmaydu. Bundaq milletning seltenetlik kelgusidin söz ichishmu esla mumkin emes.
05.03.2016
Gérmaniye

Memtimin Hezret

Qurban barat hazirqi zaman uyghur shi’iriyitining parlaq namayendisi idi. Sha’ir xelqning wijdanidur.qurban barat uyghur shiriyitining ghubarsiz wijdani idi. Uyghur xelqi ixtisadi,siyasi we ijtima’i kirzis bilen paralil exlaq,wijdan yoqsullughi ichidiki uzun’gha suzulghan qarangghuluq dewirni béshidin kechürüp kelmekte. Millitimizning béshigha kelgen eng büyük kirzisler arisida sha’ir paxallighi muhim salmaqni igellep kelmekte. Sotsiyalist tüzümning “qelem heqqi” namidiki tuzaq mewjut bulup turghan muddet ichide,öz xelqining yigha-zarini “bexit sadaliri” dep ipadileshtin waz gechmeydighan sha’ir ismidiki suxenchi qelempruchlar qushunidin paydiliq ijadiyet miywilirini kütüsh balilarche tesewwurdin ibarettur,xalas…

Ijadiyet gülshenidin artuq pitne baziri bolup kelgen edibiyat-sen’etchiler saheside qurban baratqa oxshash ulughwar bir rohning qed kötürüp turalishi ghayet zor bedel telep qilidighan hadisidur. Qurban barat éghir-bésiq mijezi arqisida tinjimas boran-chapqunluq hissiyat bilen yashighan yalghunluq qelem igisila bulup qalmay,eyni zamanda bir erkinlik jengchisi idi.uning 2016.yili 3.ayning 6.küni alemdin ötkenligi toghrisidiki qayghuluq xewer,musibetlik könglümde téximu éghir matem tolghighi peyda qilmaqta.
Qurban barat shiriyet dunyasida yüksek bedi’i maharetke ige, shi’irlirigha yushurun’ghan mezmunning bay we chongqurlighi bilen her waqit tepekkurning choqqilirida ilgirligen,meydan jehettini uyghur xelqining milliy rohidiki chang-tuzangni tazilighuchi tang shebnimi rolini oynap kelgen bir talant we mes’uliyet igisi idi.

Uyghurlarning hayat poshkini,uyghur shiriyiti asminining cholpan yultuzi qurban baratning wapati,uyghur xelqi üchün büyük yoqutushtur.

Mining, qurban barat bilen tonushushum tesattibi bolghan idi. 1972.yili ürümchige oqushqa keldim. 1973.yili yazliq tetilde yurtqa qaytmaq üchün aptubus bilen yulgha chiqtim. Seperde bir sinipta oquwatqan sawaqdishim mehemet tursun bahawidin ( wapat boldi yatqan yéri jennette bolsun,amin!) men bilen bille yolgha chiqqan idi. Aptobus korla biketke kilip toxtighanda ashxanida tamaq yiduq we birer sa’et dem alduq. Mehmet tursun yénimgha keldi we “men qurban barat bilen körüshtüm” didi. Mehmet tursun xoshal we hayajanliq idi. “qurban barat qayerde?” dep sordum.chünki, qurban baratni körüsh mingmu büyük arzuyum idi. “bizning aptobusqa bilet aptu.atushqa baridiken.

Bir demdin kéyin aptobusqa kilidu.” didi.( mehemet tursun 80.yillarda “bulaq” jornilining mes’uli bolup ishligende qurban barat bilen bille köpligen ilmi tetqiqatlarni ortaq hemkarliq ichide yuruqluqqa chiqardi) men ,qurban baratning “aljiriye qizi” digen shi’irini yadqa bilettim. Bu 60.yillarning bashlirida yézilghan bir shi’ir idi. Barliq uyghur sha’irliri “yasha mawjushi! yasha gungchendang!” dep besliship shi’ir yéziwatqan bir dewirde qurban barat; “anisi yoqmidu munu jallatninng? Hedisi yoqmidu munu jallatning?” digen misralar bilen bashlan’ghan bu shi’irni yazghan idi. “aljiriye qizi “ namliq shi’irda, aljiryening azatlighi üchün küresh qilip turmigha chüshüp qalghan bir qizning,pransuz turma jallatliri teripidin insan qélipidin chiqqan xilmu-xil ten jazasigha berdashliq birip,weten we millitining azatliq yolidin waz kechimigen qehrimanliq rohigha apirin oqulghan. Men aljiriye qizini,uyghur qizi, piransuz turma jallatlirini,xitay turma jallatliri süpitide köz aldimda janlandurattim.qurban baratningmu bu shi’irni manga oxshash tuyghuda yazghanliqigha ishinettim.
Bir pestin kéyin memet tursun bahawidin “keldi,keldi.” didi we abtobusqa yéqinlap kelgen wijik,uruq bir kishini “qurban barat u.” didi.memet tursun mini qurban baratqa tonushturdi. Qol éliship qizghin körüshtuq. Aptobus qozghaldi. Seperde aptobus tamaqqa toxtighan chaghlarda qurban barat bilen paranglishishqa tirishtuq. Biraq qurban baratning paranggha bek hewisi yoqti. Xiyalchan,rohi keypiyati chüshkün körünetti. Kisel ikenlikini,atushqa bérip anisini körüp,uningdin kéyin xoten’ge bérip milliy tibabetxanida dawalinish niyitining barlighini eytti. Qurban barat atushta aptobustin chüshüp qaldi. Biz yene xoten’ge qarap ilgirliduq. U qétimqi seperde qurban baratning mende qaldurghan birer tesiratini xatirliyelmeymen. Memet tursunning diyishiche,qurban baratning ish orni bolghan korla2. Basma zawutida mediniyet inqilawida “jin –sheytan” dep tartip chiqirilip köpligen jismani we meniwi azap-uqubetlerge duchar bolghanliqi üchün eqlidin ézip qélip,hazir biraz tüzelgenmish.

Tetildin qaytip kelgendin kéyin bir sinipta oquwatqan atush aghuluq sawaqdishim we dostutum qurbanjan turdidin,qurban baratni sordum. (qurbanjanmu 10 nechche yil burun wapat bold.alla yatqan yérini jennet qilsun.amin!) qurbanjan,qurban baratni yaxshi bilidiken. Qurban barat,mediniyet inqilawida korla 2. Basma zawutida “birinji nomurluq jin-sheytan” bolup qaptu.her küni yérim kün küresh qilinidiken,yérim kün oburni tazilaydiken.ayali,qurban baratni pash qilishqa,chek-chigrani ajirtishqa mejburliniptu.ayali,qurban barattin chek-chigrani ayrip ajirship kitiptu we 2 balinimu qurban baratqa tashlap biriptu.

Qurban barat küreshke tartilghan meydanda balilirini küresh-pipen meydanigha toplan’ghan ayal ishchilarning béqip turishini iltimas qilidiken, ikki ayal ikki balini quchighida tutup turidiken, qurban barat urulup-suqulup,haqaretlen’genligini nariside baliliri körüp qorqup yighlap kitishidiken.qurban barat küresh sehnisidin chüshkende balilirini quchighigha alidiken. Qurban barat buwaq yashtiki bu balilarni béqishta qiynilip qalghanlighi üchün atushning aghu yézisidiki anisigha éwetip biriptu. Bir balisini harwa bésiwilip,bir balisi kisel bolup doxturgha apiralmay ölüp kitiptu. Qurbanjan bu hikayini manga sözlep bériwétip “ bala. Qurban baratning béshigha kelgen kün,her qandaq bir ademning béshigha kelse hayat qélishi mumkin emes. Qurban barat hélimu öyini tépip kileleydu.kiyimini ong kiyip yüreleydu.” didi.

Qurban barat 80.yillarning ortilirida ürümchige yötkülüp kelgende ailiche arliship öttuq. Qurban baratning ikkinji ayali tunusayim we bir qizi bar idi. Ürümchide yene bir oghul balisi boldi. Men uniwirsititning qarshi teripidiki mediniyet nazariti qorasida olturattim,qurban barat unwirsitining biraz tüwen teripidiki neshiryat qorasida olturatti. Arimizda bir kilomitirmu musape yoqti. Bezi axshamliri biz ikki balimizni kötürüp olarning öyide mihman bolsaq,bezide ular ikki balisini kötürüp bizning öyge mihman’gha kiletti.her ikkimizning ayali qedinas dostlardin bolup ketti. Ikkimzning söhbitimiz shiriyet üstide bolatti. Qurban barat ötmüshi toghruluq hich nerse diyishni xalimaytti.menmu hich sormidim.amma qurban baratning rohi salametligi nahiyiti yaxshi,tepekkuri rawan we chongqur idi.

Qurban barat “apetlik yillardin achchiq xatire” mawzuluq chatma shi’irlirini tarim jornilida ilan qilshitin burun bir qanche qétim manga oqup bergen we pikirimni sorghan idi. Qurban baratning mushu shi’irlirila,uning namining uyghur edibiyat tarixida yüz yillap emes,ming yillap yashishishini kapaletlendüridighan ölmes abidilerdur. “kisilgen toghraq” uyghur millitining simowilidur.kisilgen toghraqning bir yiridin yene bix urup köklep chiqqinigha oxshash,kisilgen toghraqqa aylan’ghan uyghurlarmu tekrar milliy oyghunush ichide yashnimaqta.”kisilgen toghraq” shi’irining uyghur xelqige élip kelgen meniwi teselli we ümit béghishlighuchi kuch-quwwiti,dunya edibiyat sehniside tigishlik shan-sherepke aldimizdiki dewirlerde irishküsi.

Qanchilik igiz choqqida turghan kishiler, xewp-xeterge shunche yéqin kishilerdur. Qurban baratning siyasi we ijtima’i düshmenliri köp idi.uni heset qilghuchilar,bu ulugh sha’irni her zaman rahetsiz qilishatti. Qurban barat hayatida emel,huquq,shan-shöret üchün bir minut waxtinimu serp qilghan insan emes.u,peqet özining tepekkur dunaysida yashashni xalaytti.biraq ijtima’i muhit uninggha bu pursetnimu artuq kördi.shunga u,köpünche waqit shungqar,burkütlerge oxshash yalghuz uchushni tallidi.qurban barat pirinsip igisi idi.shunga aldigha uchirighanla ademler bilen dostluq qurmaytti. Bir qanche qétimliq mihmandarchilqta shuni his qldimki, qurban barat köngli tartmighan kishiler bilen bir sorunda olturushni bek xalimaytti.men bir qanche qétimliq mihman chaqirishimda “ söhbitimizning huzuri üchün siz,memet polat we men üchimiz ailiche olturayli” deytti.memet polatmu ijtima’i tüzümdin köp deshnam yigen wijdanliq we talantliq yazghuchi idi. Qanche qétim qurban baratning arzusigha uyghun nöwet bilen mihmandarchiliq qilduq.
Uyghur shiriyitining yéngi ümitliri bolghan yash heweskarlar qurban baratni ölge alatti we oning etirapida toplinatti.bu ehwal shöhret achlighi ichide changqap yürgen sha’irlirimizning ughusini qaynitatti.neshiryatta kitap neshir qilish xizmitidimu qurban barat,süpet we mezmunni ölchem qilatti,neshiryat bashliqliri siyasetni, tehrirlering köpünchisi kishilik munasiwetni ölchem qilatti.shunga qurban barat neshiryatta qisqa zaman ichide özige xéli köp düshmen tétip ülgürgen idi.neshiryattiki bir qancheylenning “quran barat hakawur,bashqilarni hörmet qilmaydu.” digen shikayetlirini anglighan idim.bir küni qurban barat bilen bolghan söhbitimizde,bu shikayetlerni uning yüzige saldim. Qurban barat küldi.qurban barat eslide nahiyiti yumshaq tebiyetlik,pes we yumshaq awaz bilen gep qilatti; “ukam,mining hakawurlighimni siz kördingizmu?” dep soridi.arqidin “ üzining insanliq hörmiti barlighidin üzi xewersiz bu ademler mendin nime hörmet telep qilidighanlighini bilsem kashki.” didi epsuslan’ghan halda.

Heqiqeten uyghur ziyaliliri arisida yuqiri melumatliq,bilimlik kishiler köp bolsimu,özining kimligini bilidighanlar az. Robot (mashina adem) lar bilimlik,bezi robotlar insan qilalmaydighan ishlarni qilalaydu.amma özining kimligini bilmeydu.shunga ularning izzet-nepsi,ghururi yoq.uyghur ziyalilar arisidimu janliq robotlar köp idi. Bugünmu köp. Edibiyat-sen’et qushunida özara bir birige kibirlik bolghan hakimiyet malayliri,qarangghu jemiyetni yurutishqa tirishqan uchqunlarni öchürüp tashlaydighan judun bolup kelgenligi tarixi bir heqiqettur. Qurban barat neshiryattin ayrilishqa mejbur bolghanda,yashlar neshiryatining mes’uli ghujaxun, bu talant igisige ige chiqti we idarisigha yötkep ketti. Qurban barat bilen ghojaxun,wetinimiz tarixidiki eng munewwer kitaplarni dadilliq bilen neshir qildi.
Men yurttin ayrilish aldida qurban barat bilen bir söhbette,yéqinda tuqqan yoqlap séwit ittipaqigha chiqidighanliqimizni,orta asiyani ziyaret qilip,tuqqanlarni körüp,andin türkiyege baridighanliqimizni eyttim. Qurban baratmu yurtidin pasport élip bolghanlighini,türkiyeni ziyaret qilish arzusining barlighini eytti.amma,türkiyening wizisini qandaq élish mesiliside béshi qétip turghan iken.men béyjinggha bérip türk wizisini burunla élip bolghan idim. Wiyzini qandaq élishning yollirini éytip bedrim.rexmet éytti,amma bu sirni hichkimge éytmaslighimni rija qildi.menmu hichkimge éytmidim.

Qurban baratqa ,quruq qol ketmey yipek éliwélishni,bu tijaretning türkiye sepirideiki chiqimlirini kötürüdighanlighini tapilidim we béjingde yipek sodisi qiliwatqan bir yurtlughimning adirisini berdim we bir parche xet yézip,bu xetni élip barghuchi kishige uyghun bahada yipek élip birishni tapilidim.

Menmu béjing arqiliq yolgha chiqqan idim. Béjingda yipek sodigiri bilen körüshüp,xet élip kelgen kishige yardem qilghan,qilmighanliqini sordu.sodiger yurtdishimiz yardemliship yolgha sélip qoyghanliqini éytti.sodiger yurtlughum sawatsiz bir adem idi. U,manga “silining u aghiniliri bek nadan ademken.tijarettin peqet xewiri yoqken.türkiyede jan baqalmaydu.” didi. Men “u adem bek bilimlik adem,nadan emes.amma tijaretni bilmeydighanlighi ras. Türkiyede qalimen,dimidi. Sayahet qilip qaytip kilishi mumkin.” didim.

Men,ailemni élip béyjing -nowi sibiriski,nowiysibiriski- almata tömür yoli bilen orta asiyagha keldim we tuqqanlarning rijasi bilen 3 ay gherbiy türkistan diyarida qaldim. Istanbulgha kilipla qurban baratni sürüshte qildim. Men kilishtin 20 kün burun qaytip ketken iken körüshelmiduq. Istanbulda qurban baratqa yardemchi bolghan atushluq bir yigittin ügünishimche,qurban barat istanbulda tarixi muzilarni,meshhur jamilarni,menzirilik jaylarni ziyaret qiliptu. Uyghur jama’iti bilen,yaki siyasi paaliyetchiler bilen bek körüshmeptu.

Men ,qurban baratning ailisini élip weten’ge qaytip ketkenligidin süyündüm.türkiyede qalghan bolsa éghir ixtisadi yük astida izilip qélip,ijadiyet qilish pursiti bolmaslighi mumkin idi. Uning üstige nadan ademlerning kemsitishi we mesxirisi ichide muhtaj halda yashash, bu giganit talant igisining pisxologiyesige éghir derijide selbiy tesir körsitishi mumkin idi. Kéyin anglisam ghujaxun bilen munasiwiti buzulup kitip,bu ziddiyettin her ikkeylen éghir ziyan tartqan imish.her ikkeylen ortaq halda xelqige tarixta qalghudek xizmetlerni qilghan.

Anglap köp epsuslandim. Bu ikki dostning munasiwitini kimler,nime mexset bilen buzghan? Buni bilmeymen Qurban baratning tiragidiye ichide ötken yashliq a’iliwi hayati,küresh we siqinti ichide ötken kiyinki hayati,süyümlük uyghur millitining bir pütün hayatining bir qismidin ibarettur.milletning hayati tiradigiye ichide bolghan muddet ichide, milletni söygenlerning hayati tiradigiyedisiz ötishi mumkin emes. Qurban barat asaret astidiki ziminda tughulup,bulghan’ghan siyasi muhit ichide yashap,asaret chembiri ichidin büsüp chiqalmay alemdin ötken bolsimu,unutulmas munewwer eserlirini öz xelqige miras qaldurup ketti.u,peqetla talantliq bir sha’irla emes,belki bir erkinlik jengchisidur.chünki,uning shi’ir misralirining astida öz xelqining erkinlik arzuliri,kilechek istiqbalgha bolghan ümit we ishench tolup yatmaqtadur.
Qurban barat kéyinki yillarda köpligen munewwer eser yazghanlighini torlardin oqudum. Dunyada peqetla,uyghur yazghuchi-sha’irlar arisida eserlirini torda ilan qilip turush aditi shekillenmigenliki üchün, qurban baratning eserlirinimu oqush pursitim bolmidi.sha’irning “yoqalmas pelestin” esirini “yuqalmas sherqi türkistan” dep oqush sha’irning muddiasigha uyghun bolishi mumkin dep qaraymen.
Uyghur milliti,qurban baratning qanchilik ulughwar roh igisi bir sha’ir ikenligini téxi his qilip yetkini yoq.dunya shiriyet xezinisimu,uning shi’irlirining uyghurlarning ming yilliq shiriyet semerisining bügünki parlaq namayendisi ikenligidin tamamen xewersiz.uyghur millitining azap-uqubetlirini ömür boyi möriside kötürüp yürüshtin charchimighan bu pidakar weten oghlanining almastek qimmetlik misralar bilen tolghan shi’irlirini dunya tillirigha terjime qilip neshir qilish,uning terbiylishi bilen shiriyet sépigha kirgen we yitishken yash bir ewlat uyghur sha’ir we heweskarlirining tarixi wezipisidur.

Uzun’gha suzulghan qarangghuluq bir dewirde, her bir shi’irini birer mesh’el qilish arqiliq uyghur xelqining yolini yurutush üchün ömrini pida qilghan merhum sha’irimiz qurban baratni millitimiz ebidi yad étidu.

Uyghur shiriyet asminidiki eng parlaq cholpan yultuz öchti. Merhum qurban baratning wapat küni,uyghur edibiyat sahesining matem künidur.uyghur milli eqli bu künni xatirleydighan künler uzaqta emes. Merhumning yatqan yéri jennete bolsun.amin!

Merhumning ayali tunusayim we perzentlirige qayghuluq teziyemni bildürimen…

06.03.2016  Türkiye

http://www.uyghurnet.org/ug/