Autori: Qutluq Orda
Ana tilimizni jan tikip qoghdayli
Yil – 2017- 1-séntebir: tariximizdiki yene bir qara kündur
Xitay mustemlikichiliri, bu yil 1-séntebirdin bashlap, sherqiy türkistan tewesidiki barliq bashlan’ghuch we toluqsiz otra mekteplerde, uyghur tilini ishlitishni emeldin qaldururdi!
Bu men 2017-yili kirgendin buyan anglighan, wetendin ayighi üzülmey kéliwatqan shum xewerlerning ichidiki eng yaman, eng qorqununchluq, qubul qilish eng tes bir xewer idi! xuddi ata-anam we yaki bir tuqqan qérindashlirimdin birining ushtumtut ölüm xewirini anglighandek, tuyuqsiz, dunyadiki eng qimmetlik bir nersemdin ayrilip qalghan ademdek det-elemlik idim. Rohimda til bilen teswirligüsiz bir qorqunch, ghezep we charesizlik nere tartatti!
Uyghur tilining mekteplerde cheklinishi emilyette, ana tilimizning ölümge mehkum etilishi idi. Bu aqiwette, uyghur millitining bir pütün millet süpitide yoq bolup kétishidin dérek béretti!
Men bundin 20 yil burun wetendiki bir uyghur otra mektepte uyghur til-edebiyati oqutquchisi idim. Shu chaghda birsi manga «yene 20 yildin kéyin bu mektepte uyghur tili cheklinidu» dise, «yaq bu mümkin emes!» digen bolattim. Chünki men xitay mustemlikichilirining ezeldinla uyghurlarni asmilatsiye qilip tügütüsh qara niyitining barlighini bilip tursammu, niqawini bu qeder ochuq we bunchilik tez échip tashlishigha ishenmeyttim. «hich bolmisa xelqára jemiyettin tep tartidu, uyghurlarmu buninggha qarap turmaydu» dep oylayttim. Xatalashqinimni bildim.
2017-yil 1-séntebir, uyghurning ana tili, özi yaralghan ana wetinide cheklenegen, uyghur milli ma’aripigha üzül-késil xatime bérilgen échinishliq qara kün süpitide tariximizgha yézilidu!
Uyghur tilining cheklinishi – bir türlük til we medeniyet qirghinchilighidur!
Til, bir milletning milli kimligini teshkil qilidighan eng halqiliq amil. Bir milletning mlli mewjutlighini uning ana tilidin ayrip tesewwur qilish mümkin emes.
Uyghur tili, ikki ming yildin artuq yazma tarixqa ige, sinaqlardin otken, soz baylighi mol, ipadilesh küchige bay, güzel bir til. Tariximiz, medeniyitimiz mushu til bilen xatirlengen. Bu nuqtidin éytqanda, uyghurni uyghur qilghan – uyghurning tili! uyghur tili – uyghurluqumizning jeni!
Dunya medeniyet ghezinisige bibaha töhpe bolup qoshulghan miraslirimizdin «qutatqu bilig», nawayi eserliri, on ikki muqam tékstliri we yene ejdatlirimiz bizge miras qaldurup ketken köpligen tarixi, edebi, tibabetchilik we bashqa türlük sahe hem janérlardiki qimmetlik yadikarliqlar mushu til bilen xatirlengen. Uyghur tili, bügün dunyada hayat yashawatqan 10 nechche milyun uyghurning tili bolupla qalmay, bizdin burun yashighan tewerruk ejdatlirimiz, sultan sutuq bughraxan, mehmut qesgqiri, yüsüp xas hajip, elishir nawayi, melike ammannisaxan, abduréhim nizari, nuzumgum, sadir palwan, abduxaliq uyghur, lutpulla mutellip, muhemmet imin bughra, aburéhim otkur …..lerning tili, hem shundaqla, bizdin kéyin dunyagha kélidighan milyunlighan ewlatlirimizning teweruk ana tili !
B dt yerlik milletlerning heq-hoquqliri heqqidiki qayde-qanunlirida, her bir milletning oz-ana tilida oqush, terbiylinish hoquqining barlighi eniq békitilgen. Xitay özi tüzgen aptonomiye qanunliridimu uyghur tilining ma’arip, oqu-oqutushta ishlitilish hoquqi kapaletke ige qilin’ghan. Lékin xitay mustemlikichiliri bu qetim, ne bdt qanunlirigha ne özi tüzgen qanunlargha emel qilmidi.
Tarixtin beri mustemlikichi, zalim hakimyetlerning, öz hokümiranlighi astidiki milletlerni asmilatsiye qilip yoqutushta ishni ularning tilini yoqutushtin bashlighanlighi hichkimge sir emes. Xitaylar hem shulardin biri.
2000 -yillarning beshida ju kunrén isimlik bir neper yuqiri derijilik xitay emeldari yézip teyarlighan we kéyin ashkara bolup uyghurlar arisigha tarqilip ketken «shinjangdiki bölgünchilik mesilisi toghrisida yüzeki muhakime» digen dokilatta nahayti eniq qilip: «til bir milletning jeni, bir milletni köngüldikidek konturul qilishning eng yaxshi usuli – ularning tilini asta-asta yoqutushtin ibaret. Hu yawbang sadir qilghan eng chong xataliq shuki, uyghurlarning ana tilini erkin tereqi qildurushigha yol qoydi…» (1) diyilgen we uyghur tilini qandaq yoqutush heqqide tepsili teklip we chare-tedbirler otrugha qoyulghan. Axirqi 15 yilda xitaylar küchep yolgha qoyghan atalmish «shnji’ang sinipliri», «qosh tilliq ma’arip» we bügünki uyghur tilini mekteplerdin tamamen cheklesh tekliplirimu ashu dokilatta yer alghan.
Dimek, xitay bu qétim niqawini tamamen yirtip tashlidi, uyghur tilini, uyghur milli kimligini we uyghur millitini yoqutushtin ibaret qara niyitini uyghurlargha we dunyagha ashkara jakarlidi! shunga bu qétim uyghur tilining mekteplerde resmi yusunda cheklinishini, xitay mustemlikichi hakimyitining uyghur millitige yürgüzgen bir qétimliq til we medeniyet qirghinchilighi dep atisaq hergiz ashurwetken bolmaymiz!
Bügünki künde, her xil milletler we medeniyetlerning dunyada barawer mewjut bolup turushi teshebbus qiliniwatidu. Yoqulush xewpige duch kelgen qebile-milletler we ularning tillirini qoghdash üchün tirishchanliqlar körsütüliwatidu. Dunyadiki ilghar doletler we teshkilatlar, ademlernila emes, hetta nesli qurup kétiwatqan haywanatlar, qushlar we ösümlükerni qoghdash üchünmu nurghun maddi we meniwi kuchlerni serp qiliwatidu. Mushundaq bir dewrde, jahan medeniyitige öchmes tohpelerni qoshqan bir milletning tili- uyghur tili we bu tilni esirler boyi yashnitip kelgen uyghur milliti, xitaydin ibaret bir mustebit, zorawan hakimyet teripidin, zorluq bilen tarix sehipidin öchürülse, bu yalghuz biz uyghur milliti üchünla emes, belki pütün insanliq alimi we bügünki medeniy dunya üchün hem bir tragediye, bir zor yoqutushtur!
Milyonlighan sebi uyghur perzentliri – mejburi asmilatsiye siyasitining biwaste qurbanliridur!
Yéqinda ijmayi taratqularda bir nechche sekuntluq bir widéo körnüshi tarqaldi, uningda 3-4 yashlardiki bir omaq uyghur oghul balining yeslidiki xitay terbiychining ügütishi bilen «go chi» (dölet bayriqi) we guo xuy (dölet gérbi) digen xitayche sözlerni toghra teleppuz qilishta qanchilik qiyniliwatqanlighini, 10 qétimlap tekrarlapmu xitay oqutquchini razi qilalmighan chaghdiki bichare turqini körüp yürguüm échiship ketti. Mana bu, nöwette xitaylar nahayti zor meblegh selip, wetenning chet-yéza qishlaqlirighiche téz sürette omumlashturwatqan atalmish «qosh til» yeslisige bériwatqan 3-6 yash arisidiki minglighan uyghur perzentlirining béshigha chüshken kün!
Bu balilar, xotenning, qeshqerning we aqsuning 100% uyghur yashaydighan yeza-mehelliliride tughulghan, ana til-uyghur tilida tili chiqqan. Emdi ular 3-4 yeshidin bashlap yeslige berishqa, yeslide xitayche ügünüshke mejbur! rohi dunyasi goya bir parche aq qeghezged pak, bu dunyada milli zulum, asmilatsiye, tengsizlik, digen nersilerning mewjutlighini bilmeydighan we uni bilish hem chüshinish yéshidin texi uzaqta bolghan bu bighubar perzentlirimiz, uyghurdin ibaret mehküm bir milletning perzenti bop törelgenligi üchün baliliq hayatining eng ghemsiz, eng tatliq chaghlirii xitayche ügünüsh bésimi bilen nabut qilinidu. Bu bir pajie, uyghur tilining pajiesi, uyghur balilirining pajiesidur!
Bundin 10 yillar ilgiri, meripetperwer uyghur alimi, doktor erkin sidiq ependi, xitaylar eyni chaghda wetende yolgha qoyghan we yaxshi dep-teshwiq qiliwatqan atalmish «qosh tilliq maarip» heqqide keng izdengen we bu heqte bir qatar maqalilerni yezip weten ichidiki torlarda elan qilghan idi.(2) (bu yerde bu maqalilardiki mezmunlarni tepsili bayan qilishqa imkani yoq, texi oqup baqmighanlar we yaki qayta oqushni xalighanlar bu ulinishtin oquwalsa yaki saqliwelip keyin oquwalsa boludu)
Bu maqalilarda uyghur mektepliride yolgha quyliwatqan atalmish « qosh tilliq maarip»ning emilyette yekke tilliq, yeni xitay tili maaripi ikenligi, bundaq qilishning ilmilikke tamamen yat bolghan xata bir usul ikenligi, buning balilarning eqli tereqqiyati, derslerni özleshturishige tosalghularni peyda qilipla qalmay, belki balilarning rohi dunyasinimu eghir derijide zidileydighanlighi , balilargha ikkinchi yat tilni eng yaxshisi bashlan’ghuch 4-siniptin bashlap ügetse eng muwapiq bolidighanlighi….sözlengen we bu nurghun delil – pakitlar bilen sherhilep shüshendürülgen. Eyeni chaghda bu maqalilar wetendiki oqurmenler arisida zilzile peyda qilip, bir qetimliq uyghur tili we uyghur kimligi buyiche milli oyghunush dolqunini meydan’gha keltürgen bolup, uyghur tor betlerde qosh tilliq ma’aripning selbi aqiwetliri we ana tilmizni qoghdashning muhimlighi heqqide qizghin bes-munaziriler meydan’gha kelgen idi. Mana bügün aridin 10 yil ötüp, uyghur tili ma’ariptin tamamen süpürüp tashlandi.
Tesewwur qilish tes emeski, bügün sherqi türkistanda yürgüziliwatqan 100% xitaychilashqan ma’arip we uningda oquwatqan uyghur baliliri duch kelgen qiyinchiliqlar, besimlar hem buningdin peyda bolghan rohi zexme, bundin 9 yil burunqidin nechche hesse eghir boludu. Eyeni chaghda namda bolsimu «qosh tilliq maarip» idi. Uyghur til-edebiyat dersi bolsimu uyghurche otuletti. Uyghur oqughuchilar, hich bolmisa uyghurche sawadini chiqirish, «chin tümür batur», «ur toqmaq» qa oxshash bir qisim meshhur uyghur xelq chöchekliri, meselliri, nesirdin ependi we seley chaqqan letipiliri, sadir pelwan qoshaqlirigha oxshash uyghur edebiyati nemunilirini oqush we bu arqiliq oxshimighan dewrlerdiki uyghur turmush körnüshliri, eneniliri we medeniyiti bilen az-tola bolsimu tonushush we uni chüshinish pursiti bolatti. Emdi eshu kichikkine imkaniyetmu yoq qilindi!
Mushularni oylighanda, sherqiy turkistanki yesliler, bashlan’ghuch we toluqsiz otra mekteplerdiki milyunlighan sebi uyghur perzentliri, xitay mustemlikichilirining, uyghurlarni mejburi asmilatsiye qilish chong siyasi süyqestining biwaste qurbanliri, eng eghir ziyankeshlikke uchrughuchiliridur!
Bu qebih süyqestning nowettiki yene bir biwaste qurbanliri – uyghur oqutquchilardur! aldinqi 10 néchche yil dawamida yürgüzülgen atalmish «qosh tilliq ma’arip» siyasiti yolgha qoyulghan mezgilde, nurghun tejirbilik, qabil uyghur oqutquchilar xitayche ders berelmigenliki üchün, layaqetsiz oqutquchi hésaplinip, oqutush munbiridin mejburi qoghlan’ghan. Ulardin beziliri öz kespige hich alaqisi bolmighan kesplerge almishishqa, baldur pensiyege chiqishqa, hetta ishtin ayrilishqa mejburlan’ghan. Ularning ornigha xitay oqutquchilar seplengen. Emdilikete putun dersler xitayche otyulidighan bolghan sharaitta, qép qalghan az birqisim uyghur oqutquchilarningmu peydin-pey oqutush munbiridin ayrilishi, ularning ornigha ichki ölkilirdin xitaylar kélip orunlaydighanlighi éniq.
Yene 50 yildin kéyin, wetende uyghurche sozliyeleydighan uyghurdin qanchilgi qalar?
Maaripta ishlitilmeydighan, mekteplerde qollunulmighan tilning mewjutlighi uzun’gha barmaydu. Xitayning yéqinda élan qilghan, atalmish shinjiang uyghur aptonum rayunning ma’arip tereqqiyat pilanida korsitilishche, xitay yéqin kelgüside sherqiy turkistanda 15 yilliq mejburi maaripni omumlashturidiken. Buning 3 yili yesli, 12 yili toluqsiz we toluq otra mektep bolup, 2020-yilghiche yeslige kirish nispitini 98% ke, toluq otrida oqush nispitini 90 % ke yetküzmekchiken. (3) bu digenlik, hazir oqush yeshigha yetken we bundin keyin tughulidighan uyghur perzentlerning 90% tin kopi 3-4 yeshidin bashlap 15 yil mejburi xitayche oquydu, terbilinidu digen söz!
Tesewwur qilip béqing, eger hemme ishlar xitay pilan qilghandek bolsa, yene 20 yildin keyin, uyghur nupusining xéle zor qismini teshkil qilidighan bu bir ewlad uyghurlar chong adem bolup jemiyetke qedem qoyudu. Ular xitayche sözleydighan, uyghurche sözliyelmeydighan yaki yerim-yata sözleydighan, uyghurche oqushni we yézishni bilmeydighan, uyghur medeniyitige qizziqmaydighan, tamam yengi bir ewlat uyghur, teximu toghrisi yengi bir ewlad xitaylashqan uyghur bolup yetiship chiqidu! u chaghda korudighan adem yoq –dep uyghurche telwizor qanalliri yepilidu, uyghurche oquyalaydighanlar azlap ketkenligi üchün, uyghurche gezit-jornal, kitaplar bir-birlep neshir qilinishtin toxtaydu.
Yene 50 yildin keyinchu? Hazir hayat yashawatqan, uygurche sözleydighan uyghurlarning mutleq köp qismi ölup tügeydu, hayat yashawatqanlarning mutleq kopchiligi uyghurche sozliyelmeydighan boludu, 100 yildin keyinchu? …
Biperwaliqmu yaki charisizlikmu?
1952-yili 21 –fewral küni, eyni chaghda pakistanning bir qismi bolghan sherqiy bengal (hazirqi béngal döliti) ning merkizi dakadiki ali mektep oqughuchiliri, béngal tilining ordu tili bilen barawer dölet tili supitide etirap qilinishini telep qilip tinchliq namayishi elip baridu. Saqchilar namayishchilargha oq chiqirip neq meydanda birqanche namayishchi oqughuchini etip oltüridu. Bu weqe eyni waqitta xelqarada intayin chong tesir qozghighan bolup, shundin kéyinki zamanlarda ana tilni qoghdash kürishining simwoli süpitide dunyagha tunuludu. 1999 –yili b dt pen, ma’arip we medeniyet uyushmisi (UNCO) eshu weqeni, weqede hayatini qurban qilghan oqughuchilarni xatirlesh yüstidin, 21-fewralni xelqara «ana til» kuni qilip bekitti. «ana til» künining yene bir meqsidi, kop xil tillarning teng mewjut bolup turushi, barawer téreqqiy qilishni teshebbus qilish, shuningdek, oxshimighan til we medeniyetler arisiki özara chüshünüsh, hörmet we alaqini ilgiri surush idi. 2000-yildin bashlap «ana til» kuni dunya miqyasida xatirlinip kelmetkete.
Uyghur tilining wetinidiki mekteplerde cheklengenliki heqqidiki xewer dunyagha melum bolghili üch ay, resmi ijra qilinishqa bashlighil ay bop qaldi. Bu munasiwet bilen weten ichide xuddi bundin 65 yil burun dakada yüz bergendikidek birer namayish, narazliq herkiti yüz bergini yoq. Elwette sherqiy türkistanni xitay dolet terori qaplighan bügünkidek künde bundaq bir ishni wetendikilerdin kütüsh taza adilliq bolmaslighi mümkin. Emma tamamen süküt qilish we jim-jitla qubul qilishmu ademning kallisidin ötmeydu. Hazir wetende uyghur bolushtin bashqa hich bir gunahi bolmighan 10 minglarche uyghur bigunah qamilwatqan ehwalda, «yetip ölgüche etip öl» digendek, azdur köptur bir narazliq, bir qarshiliq inkasini bildürüsh zörür idi. Nawada shundaq bir ish bolghan we bu ish dunyagha ashkara bolghan bolsa, buning nöwette uyghur tili we uyghurlar duch keliwatqan éghir we xeterlik weziyetni dunyagha anglitish we xitayning qara niyitini pash qilishta mislisiz roli bolghan bolatti! undin bashqa bundaq bir narazliq wetendiki uyghurlardin chiqsa, buning tesiri, biz cheteldiki uyghurlar uyghur tilining cheklinishini dunyagha anglitish üchün qiliwatqan we qilmaqchi bolghan herqandaq ishtin 100 hesse artuq bolatti!
Tolimu epsus, 2017-yili 1-sentebir- yeni xitay mustemlikichiliri, uyghur ana tilimizni öz ana wetinimizde chekligen, uyghur tilliq ma’aripimiz üzül-késil berbat qilin’ghan mushusndaq bir echinishliq qara kün – adettiki bir kündek, hich ish bolmighandek, jim-jitla otüp ketti!
Esli bu kün, uyghur tarixigha qan-yash bilen yezilidighan bir kün bolushi kerekti! bu kün, bügün hayat yashawatqan, özini uyghurmen digen her bir uyghurning uyghurluq yürikige, uning uyghurluq wijdanigha bir qara henjer urulghan kün idi! we bu zerbidin her bir uyghur silkinip qayta oyghinidighan, dunyagha uyghur bolup qayta köz achidighan bir kün bolushi kerekti!!
Epsuski, chetelde yashawatqan uyghurlarning inkasimu bar bilen yoqning arlighida boldi. Hazirghiche bu heqte torlarda birqanche parche yazma elan qilish, dunya uyghur qurultiyi bdt ning munasiwetlik orghanlirigha weziyetni anglitish we bu heqte imza toplash ishliri qilindi.
8-öktebir küni merkizi istanbuldiki uyghur akadémiyesi bilen amérikaning filadilfiye shtatidiki dréksél uniwérsitétining birlikete uyushturushi bilen «muhajirettiki uyghurlar we ularning ma’aripi» namliq ilmiy muhakime yighini ötküzüldi. Yighinda uyghur ana tilining wetende cheklinish mesilsisi we uyghur tilini qandaq saqlap qélish mesilisige munasiwetlik muhim téma muhakime qilindi. Belkim bu, uyghur tilining cheklengenlikige qarta, yeqinqi ikki aydin beri chetlede qilin’ghan mushu sahediki eng muhim we eng ehmiyetlik bir paliyet bolsa kerek.
Tilimizni qutquzup qélish üchun nime qilishimiz kérek we nime qilalaymiz?
Nöwette weten ichidiki uyghurlar bolsun yaki cheteldiki uyghurlar bolsun, birer ish qilish arqiliq xitayni, uyghur tilini cheklesh qararini bikar qilishqa mejbur qilalaydighan bir imkaniyetke ige emes. Bdt we bashqa xelqara orghanlar, amreka yaki yawropa itpaqi doletliriningmu bu mesilide xitayni ochuq tenqit qilish we xitaygha «bu qilmishingni toxtat» diyshidin ümüt kütkili bolmaydu.
Emma, buningliq bilen bel qoyiwetmesligimiz, ümütsizlenmesligimiz, tilimizdin waz kechmesligimiz kerek! chünki, uyghur tili bizning tilimiz, özimizning muqqeddes ana tili! meyli weten ichidiki yaki cheteldiki uyghurlar bolsun, hemmimizning ana tilimizni saqlap qelish üchün bir ish qilish mes’ulyitimiz we mejburyitimiz bar.
(1) buning üchun, her bir uyghur aldi bilen özini bir qetimliq rohi teyarliq basquchidin ötküzishi kerek. Bu digenlik, her bir uyghur milli kimligimiz, yeni uyghurlighimiz üstide qayta bir oylinishi, uyghur tilining uyghur milli kimligining jeni, uyghurlarning millet süpitide mewjut bolup turishining aldinqi sherti ikenligini bilishi, özide milli burch, mesulyet tuyghusi yetuldurushi kerek!,
Mesilen, weten ichidikilerni eytsaq, xitay tilimizni ma’arip-mekteplirimizde chekligini bilen, öyde, kocha-koy, yighilishlar..da chekligini yoq. Shundaq bir kün, yeni xitaylar ana tilimizda sözleshni aililerdimu chekleydighan- kün kelishtin burun, her bir uyghur alilisi ana tilimizni qoghdaydighan, saqlap qalidighan bir mustehkem qorghanliq rolini oynishi kerek! buning üchün, her bir uyghur ata-ana, öyde balirigha ana tilda sözleshni, oqush we yézishni ügütishni bash tartip bolmas mesulyitim we mejburyitim dep bilishi lazim!
(2) bundaq bir mesulyet we mejburiyet weten sirtida yashawatqan uyghurlar üchünmu oxshashla muhim. Buningdin sirt, weten sirtida yashawatqan uyghurlar, özliri bashlamchi bolup ailide, perzentliri bilen, uyghurlar yighilghan bashqa sorunlarda bashqa uyghurlar bilen chuqum uyghur tilida sozleshni, bir milli mesulyet dep qarishi, ozliri turiwatqan doletlerdiki, melum sanda uyghurlar yashaydighan jaylarda chuqum bir uyghur ana til mektiwi/sinpi échip, perzentlirini shenbe –yekshenbe we dem elish künliride shu ana til mektiwige apirishi kerek. Bu ishni herbir dölettiki uyghur teshkilatliri özining eng muhim xizmetlirining biri dep tunushi we mesul bolushi lazim. Uyghur teshkilati bolmighan dölet yaki jaylarda uqumushluq uyghur ziyaliliri, jamaet erbapliri, chonglirimiz bash bolsa boludu.
(3) dunya uyghur qurultiyi we bashqa merkizi teshkilatlirimiz, bdt we bashqa herqaysi xelqara teshkilatlar, organlargha uyghur tili we uyghurlar duch keliwatqan xeterlik weziyetni anglitishi, bu heqte dokilatalrni yollishi, ularni xitayning ana tilimizni cheklesh qilmishini eyipleshke chaqirishi, bu organlarda uyghur tilini qoghdash heqqide bezi qararnamilerning elinishini qolgha kelturishi kerek.
(4) her qaysi döletlerdiki uyghur teshkilatliri, özliri turushluq doletlrdiki xitay elchixana, konsulxanilirining aldida narazliq namayishlirini elip berishi, shu döletlerdiki hökümet, parlament we munasiwetlik teshkilat-organlargha ehwalni anglitishi, dokilatalrni yollishi, uyghur tilini qoghdap qelish heqqidiki muhakime yighinlirini uyushturushi, bu arqiliq hokumet we teshkilatlar we uyghurlargha hisdashliq qilidighan kishlerni xitayning ana tilimizni cheklesh qilmishini eyipleshke chaqirishi, uyghur tilini qoghdash heqqide bezi qararnamilerning elinishini qolgha kelturish üchün tirishchanliq körsütüshi kerek.
(5) chet’ellerde yashawatqan barche wetenperwer, milletperwer ziyalilirimiz, uyghur milli kimligi heqqide, ana tilimizni söyüsh, uni qoghdash we saqlap qélish heqqide maqale, nutuqlarni teyarlap, uni ijtimayi taratqularda, torlarda, jamaet yighilghan chong-kichik sorunlarda keng tarqitishi, sözlep chüshendürüshi, bu arqiliq chet’eldi uyghurlar arisida, uyghur tilini qoghdash we qutquzushni merkez qilghan bir qetimliq milli oyghunush herkitini meydan’gha keltürshi lazim. Mümkin bolsa, bu xil teshwiqatni weten ichigimu yetküzüshning imkanliri üstide izdinip béqish kérek.
Xulasse qilip éytqanda, uyghur milliti bügün, öz tarixidiki eng qorqunuchluq, eng eghir bir heterge, yeni millet süpitide yoq bolup ketish xewpige duch keldi! bundaq bir heter bizge, hichqachan bügünkidek yéqin we bu qeder küchlük bop baqqan emes.
Ana tilimizni saqlap qelish, millitimizning bu heterdin qutulup qélish yaki qalalmasliqning achquchi. Shundaq iken, qet’i waz kechmeslik, jiddi herketke ötüsh we qolimizdin kelishiche bir ish qilish yaki uning eksche waz kechish, perwasizliq we hich ish qilmay turiwélish – her bir uyghurning uyghurluq wijdanini sinaydighan bir imtihandur, halas!
Izahlar: (1) «uyghurlarni bashturush we yoqutushqa ait ichki höjjetler»
(2) http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinc6_QoshTil2.htm
http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinb2.htm)
(3) http://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/uyghurda-15yilliq-maarip-
10072017233949.html
Yil 2017-25-oktebir
Tengritagh Akademiyesi 