Meshhur tilshunas, newayishunas, «türkiy tillar diwani», «chahar diwan», «diwani gominam», «qutadghu bilig» (perghane nusxisi) qatarliq kilassik eserlerning bash muherriri we neshrge teyyarlighuchisi, «hazirqi zaman uyghur tilining lopnor diyalékiti», «hazirqi zaman uyghur tilining xoten diyalékiti», «elishir newayining yéngidin bayqalghan ghezelliri» namliq kitablarning mu’ellipi, «chaghatay tili toghrisidiki qarashlirimiz», «mehmud kashgheriyning maziri heqqide» qatarliq ilmiy maqalilerning birleshme mu’ellipi, xelq’aragha tonulghan dangliq tilshunasimiz mirsultan osman 1- dikabir 88 yéshida ürümchide alemdin ötti.
Mirsultan osman ependining wapati uyghur diyarining ichi-sirtidiki uyghurlarni qayghugha chömdürgen bolup, chet’ellerdiki uyghurlar bu xewerni anglighandin kéyin, ijtima’iy taratqular arqiliq özlirining mirsultan osmanning wapatigha bolghan teziyelirini tushmu-tushtin bildürüshti we uning uyghur kilassik eserliri we tilshunasliq tetqiqatchigha qoshqan töhpilirini yuqiri bahalashti.
Péshqedem tilshunash mirsultan osman ependi hayat waqtida, hazirqi zaman uyghur tilining di’alékt-shiwiliri tetqiqati we uyghur tilining qéliplishish-ölchemlishish ishliri üchün yürek qénini serp qilip, uyghur tilshunasliq tetqiqatigha öchmes töhpilerni qoshqan.
Muhajirettiki uyghur ziyalilar namidin péshqedem tilshunash mirsultan osman ependini hörmet bilen chongqur yad étip, allahtin merhumning yatqan yérige jennet tilesh bilen birge, qaldurghan ilmiy emgeklirike alahide minnetdarliq bildürimiz.
– uyghur akadémiyisi
Mirsultan osman ependi kim?
Mirsultan osmanof ömrini uyghur tili tetqiqatigha béghishlap hayatini menilik ötküzgen hörmetke sazawer tetqiqatchi idi. U 1929-yili 7-ayning 31-küni hazirqi qazaqistanning yarkent shehirige qarashliq aqkent yézisida tughulghan . 1932-yili ata-anisi bilen bille ghulja nahiyisige köchüp kelgen, 1935-yilidin 1940-yilighiche ghulja sheherlik «ayding» bashlan’ghuch mektipide oqughan. 1943-yili ghulja gimnaziyisini püttürgen. 1945-yilidin 1957-yilighiche naburchik we korréktor bolup ishligen. 1951-yilidin 1957-yilighiche, sabiq merkiziy milletler institutining az sanliq millet kadirlirini yétishtürüsh kursida oqughan. Bir yildin kéyin shu mektepte oqutquchiliqqa teyinlinip, til fakultétidiki ikki qarar xitay oqughuchilargha uyghur tilidin ders bergen. Del mushu chaghda uning könglide omumiy tilshunasliqi bilimlirini etrapliq igilesh, ana tilini yéngiwashtin sistémiliq öginish we tetqiq qilish istiki qozghalghan. Mirsultan osman mushu arzuning türtkisi we oqutushning éhtiyaji bilen aldinqi esirning 50-yillirida uyushturulghan memliket boyiche az sanliq milletlerning til-yéziq ehwalini omumyüzlük tekshürüsh xizmet ömikining 6-etritige qatniship, 1955-yili qeshqer wilayitide, 1956-yili küz hem qish xoten wilayitide uyghur tilining di’alékt-shiwilirini tekshürgen.
Mirsultan osman 1957-yili béyjingdin uyghur diyarigha qaytip kélip, 1965-yilighiche sabiq shinjang institutining til-edebiyat fakultétidiki oqughuchilargha hazirqi zaman uyghur tili we omumiy tilshunasliq derslirini ötken. U bu jeryandimu ana til oqutushini janliq tilni tekshürüsh bilen zich birleshtürüp, 1960-yili yazda lopnurning mirsali, chara, közlek, tikenlik we miren yézilirida, 1962-yili turpan hem ürümchilerde uyghur tilining di’alékt-shiwilirini tekshürgen. Mirsultan osmanning tilshunas nesrulla yolboldi ependi bilen birlikte yazghan «hazirqi zaman uyghur tili» namliq üch qisimliq kitabi 1964-yili yéngi yéziqta neshir qilin’ghan.
Mirsultan osman ependi 1965-yilidin taki 1978-yilining axirlirighiche, uyghur aptonom rayonluq milletler til-yéziq komitétining tetqiqat bölümide uyghur til-yéziqi tetqiqati bilen shughullan’ghan. Shu mezgilde, 1965-yili yazda uyghur tilining fonétika mesililirini chöridep, qeshqer hem xotende nex meydan tekshürüsh élip barghan. 1967-yili yaz we küzde, qazaq tili boyiche ürümchining nensen rayonida, altay, künesning yaylaqlirida élip bérilghan dala tekshürüshige qatniship, bir munche til matériyali yighqan.
1978-yili 10-ayda tyenjinde échilghan tunji qétimliq memliketlik tarixshunasliq yighinida, uyghur medeniyet xezinisidiki bibaha göher «diwanu lughatit türk» we «qutadghu bilik» ni hazirqi zaman uyghur hem xen tillirigha terjime qilip neshir qilish, ssitémiliq bir «uyghur tarixi» kitabini yézish mesilisi otturigha qoyulup, memliketlik pelsepe-ijtima’iy pen tetqiqat pilanigha resmiy kirgüzülgen. Bu téma tebi’iy halda qurulush basquchida turiwatqan uyghur aptonom rayonluq ijtima’iy penler akadimiyisining nuqtiliq tetqiqat türi bolghan. 1979-yili, mirsultan osmanning xizmiti mushu akadimiyining til tetqiqat institutigha yötkelgen. Bu orun ana tilgha ashiq her bir xadim üchün köngüldikidek meripet soruni idi. Mirsultan osman shuningdin bashlap énsiklopédiyilik nadir eser «diwanu lughatit türk» ni hazirqi zaman uyghur tiligha terjime qilip neshirge teyyarlash téma guruppisida bashlamchiliq rolini jariy qildurup, üch tomluq bu katta eserning 2- we 3-tomlirining muherrirlikini qilghan. «diwanu lughatit türk» ni terjime qilish-neshirge teyyarlash jeryani, emeliyette, uni chongqur öginish-tetqiq qilish hem janliq tilni etrapliq tekshürüsh jeryani boldi. Mirsultan osman ustaz ibrahim mut’iy bilen 1980-yili yazda atush we yéngisar nahiyiliride «diwan» gha a’it léksika mesililiri boyiche tekshürüsh élip barghan, 1982-yili qeshqerde «diwan» ni neshirge teyyarlash xizmitini ishligen. Bizde «tirishqan ozar, tirishmighan tozar» dégen maqal bar. Töhpikar ustaz, netijilik tilshunash mirsultan osmanofning izdinish musapisi mushu hékmetlik sözning janliq delili bolalaydu.
Mirsultan osman ömrini uyghur tili tetqiqatigha béghishlighan tetqiqatchidur. Uning tilshunasliq ilmi, jümlidin uyghur tilshunasliqi üchün tökken teri da’ire nuqtisidin tilshunasliqning her qaysi sahelirige, zaman nuqtisidin hazirqi zamandin qedimki zaman’ghiche tutiship kétidu.
Mirsultan osman 1989-yili 8-ayda uyghur aptonom rayonluq milletler til-yéziq xizmiti komitétining pen tetqiqat bashqarmisigha yötkelgen. U bu organdimu bir qolda tetqiqatni, yene bir qolda til tekshürüshni ching tutqan. U shu yilning axirida tilshunas amine ghappar bilen birlikte qaghiliq nahiyisining paxpu yézisida neq meydan til tekshürüshi qilip, «qaghiliq nahiyisining paxpu shéwisi toghrisida» serlewhilik maqalini élan qilghan. 1996-yili yazda, sherqiy uyghur rayunidiki qumul nahiyisining tömürti, aqtash yézilirida til tekshürgen. U etrapliq tekshürüsh, inchike tetqiq qilish hem hardim-taldim démey izdinish netijiside özi yalghuz we bashqilar bilen birlikte «hazirqi zaman uyghur tilidiki teqlid sözler toghrisida», «hazirqi zaman uyghur tilidiki rewishler toghrisida», «chaghatay tili toghrisidiki qarashlirimiz», «‹qutadghu bilik›te ipade qilin’ghan edebiy til toghrisida» qatarliq bir munche ilmiy ilmiy maqalilarni élan qilghan. «uyghurche-xenche lughet», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining imla lughiti», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining teleppuz lughiti», «hazirqi zaman uyghur tili di’aléktliri», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilidiki tinish belgiler we ularning qollinilishi», «qisqiche tilshunasliq lughiti», «hazirqi zaman uyghur edebiy tili tawushlirining akustikiliq tetqiqati», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining imla we teleppuz lughiti», «hazirqi zaman uyghur tilining qumul shéwisi», «hazirqi zaman uyghur tilining lopnur di’alékti», «hazirqi zaman uyghur tilining xoten di’alékti» qatarliq yirik eserlerni özi yalghuz we bashqilar bilen wujudqa chiqarghan. Bu eserlerdin bir qanchisi uyghur aptonom rayoni boyiche élip bérilghan pelsepe-ijtima’iy pen tetqiqat netijilirini bahalashta alahide derijilik, 1-we 2-derijilik mukapatlargha érishken. U yene «jahanname», «uyghur shéwiliri sözlüki» qatarliq muhim eserlerning mes’ul muherrirlikini qilghan. 1985-we 1999-yilliri shinjang uniwérsitétida échilghan chaghatay tili öginish kursigha chaghatay tili grammatikisidin ders ötken. 80-yillarning otturiliridin étibaren, yette qararliq 10 nechche aspirantqa hazirqi zaman uyghur tili di’aléktliri we chaghatay tili derslirini ötüp, uyghur tilshunasliqi boyiche magistir terbiyilesh xizmitigimu tégishlik hesse qoshqan. Shinjang uniwérsitéti aspirantlirining magistirliq dissértatsiye yaqlash yighinlirida bahalighuchi bolghan.
Mirsultan osman yene chet’ellerde ilmiy ziyaretlerde bolup hem ilmiy muhakime yighinlirigha qatniship, chet’eldiki kesipdashlargha özining tetqiqatide heqqide bir qanche qétim léksiye sözligen. 1999-yili yaponiyining kyoto uniwérsitétida «lopnur di’aléktining alahidiki toghrisida» dégen témida, 2000- yili türkiyide xoten di’alékti heqqide léksiye sözlep, léksiye anglighuchilarning qarshi élishigha sazawer bolghan.
U yene 2015 – yili 18-dikabirda türkiye ghazi uniwérsitéti teripidin «abduréhim ötkür wapatining 20-yili we mirsultan osman tewellutining 85-yili» munasiwiti bilen ötküzülgen «xelq’ara uyghur tetqiqati ilimiy muhakime yighini» gha qatniship, özning tetqiqati heqqide melumat bergen.
Mirsultan osman 1960-yili sabiq shinjang institutining til fakultétida léktorluq ilmiy unwanigha, 1983-we 1987-yilliri kandidat tetqiqatchi we tetqiqatchi ilmiy unwanigha érishken. 1983-yili uyghur aptonom rayoni boyiche munewwer mutexessis bolup bahalan’ghan. 1991-yili memliket boyiche töhpe yaratqan munewwer mutexessis dep bahalan’ghan. U «diwanu lughatit türk» ni retlesh, neshr qilish, tetqiq qilish xizmitige qoshqan töhpisi üchün nurghun shereplerge na’il boldi. 2005-yili qeshqerde échilghan «mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh memliketlik ilmiy muhakime yighini» da mirsultan ependi bilen bashqa toqquz alimgha «diwanshunasliqtiki töhpikar» sherepnamisi bérildi. 2008-yili shinjang uniwérsitétida échilghan «mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh ilmiy muhakime yighini» da mirsultan ependi bilen imin tursun ependige diwanshunasliqtiki töhpisi üchün ton keydürüldi.
Ana til millet mewjutluqining yiltizi. Ana tilni öginish, qollinish we rawajlandurush ene shu til arqiliq tili chiqqan her qandaq kishining bash tartip bolmaydighan mejburiyiti, burchi we ana til aldidiki qerzi. Bir némis alimi shundaq deydu: «bir milletning tili shu milletning rohi, bir milletning rohi shu milletning tilidur». 60 nechche yildin buyan ana tilimizning sapliqi, mukemmelliki we tereqqiyati üchün méhnet qiliwatqan, muqeddes burchini ada qilish üchün minnetsiz tetqiq qiliwatqan, ter töküwatqan, hérish-charchashni bilmeydighan alim mirsultan osman yéshining chongiyip qélishi, salametlikining burunqigha yetmeywatqanliqigha qarimay, tilshunasliq tetqiqatini izchil dawamlashturghan.
Mirsultan osmanning tilshunasliq sahesidiki ilmiy tetqiqat netijiliri til tetqiqatchilirining muhim paydilinish matériyali bolsa, ilimge tutqan pozitsiyesi, turmushtiki addiy-saddiliqi, el-jama’etke tutqan dostane-xushchaqchaqliqi bilen hemmimizning ülgisidur. Axirida mirsultan akigha allahtin meghpiret, yatqan yérige jennet, a’ilisige sewir we xatirjemlik tileymiz!
Tengritagh Akademiyesi 