Oghuzname

Oghuzname qehrimanliq éposi bolup , uningda oghuzning qehrimanliqi , Eqil – parasiti we oghuzxan yétekchilikidiki qebililerning Ajizliqtin zoriyip , chéchilangghuluqtin uyushup , bashbashtaq…liqtin Birlikke kélip , tedrijiy zorayghan hem dawamliq algha basqan Ehmiyetlik paaliyiti obrazliq , janliq we tesirlik yosunda bayan Qilin’ghan . Oghuzxan qehriman we dana xan . Éposta uning obrazi uzun , Murekkep we dehshetlik muhit ichide yétilip chiqqan , yeni oghuzning Shexsiy xaraktéri keng ijtimaiy muhit ichige qoyulup , tedrijiy Omumiy xaraktérge ige qilin’ghan . Uning wujudigha eyni chaghdiki Batur , parasetlik kishilerning tamghisi bésilghan . Oghuz ilghar Küchlerni algha yétekligüchi we ijtimaiy tereqqiyatni ilgiri Sürgüchi bolupla qalmastin , belki ejdadlarning xaraktéri we tebiiy Xususiyitini özige mujessemligen , ejdadlarning shan–sheripi we Ewladlar qizghinliqining merkiziy nuqtisigha aylan’ghan. Oghuzxan yérim ilahlashqan, yérim ademlik xaraktérge ige obraz . Xelq qelbide uning törilishi we süpiti ilahiliq derijisige Kötürülgen . Eserde uning nahayiti usta mergen , qilichwaz , Neyziwaz we tedbirlik qomandan , dana we adil xaqan ikenliki Süretlen’gen , yeni uning baturluqi adimiylik derijisidin Ayrilmighan . U yashan’ghanda ölümdin söz achmighan bolsimu , közige Körünüp turghan réalliqtin özini qachurmay , balilirigha yer – Zéminni adil teqsim qilghan . U hergizmu ilahliq haletke ötüp , Menggü yashash istikini qilmighan . «Oghuzname» de ejdadlarning kishilik we jem’iyet qarishi , étika we Exlaqiy chüshenchiliri , örp – adet we ijtimaiy munasiwetliri eks Ettürülgen . U biz üchün til , shéiriy tepekkur , bediiy tesewwur Qatarliqlarni öginishte qimmetlik matériyal .

Menggü tash edebiyati

Türk xanliqi (552 – 744) we uyghur xanliqi (744 – ?840) Dewride Xaqanlar , shahzadiler we wezir , qomandanlarning ish – paaliyetliri Qoram tashlargha nepis , güzel we obrazliq til bilen xatirilep Qoyulghan hem ular eyni zamanda menggü tash dep atalghan . Zamanimiz Tetqiqatchiliri ularni «menggü tash edebiyati» dégen nam bilen atap Kelmekte . Omumen menggü tashlar uyghur tili bilen yézilghan eng deslepki edebiy Eser bolup , nöwette ular qehrimanliq dastanliri yaki épos dep Hésablanmaqta . Ularda yerlik xelqlerning ajizliqtin küchiyip , Chéchilangghuluq , bashbashtaqliqtin inaqliq , birlik , ittipaqliqqa Qarap burulush yasighanliqi , küchlük xanliq qurup , xelqni uyushturup , Bextlik , güllen’gen we qudretlik jem’iyet qurush arzusi Ipadilen’gen . Junggo milletlirining üzlüksiz algha bésish rohini eks Ettürgen .

Tonyuquq menggü téshi

Bu menggü tash türk xanliqida bash meslihetchi bolghan tonyuquq sheripige Miladiye 712 — 716 – yilliri bayin choqtu ① «bayin choqtu — olanbatur Shehiridin 60 kilométir yiraqliqta .» Dégen jaygha tiklen’gen . Menggü tashta tonyuquqning el – yurt üchün körsetken pidakarliqi teswirlen’gen.

Qochu uyghur xanliqi dewridiki shéiriyet

Qochu uyghur xanliqi (?850 – ?1250) Dewride shéiriyet tereqqiy qilghan . Bu dewrge mensup 1000 kupléttin artuq shéir zamanimizgha yétip Kelgen . Bularning beziliri imzaliq shéirlar bolup , bezilirining Aptorliri éniq emes . Öz zamanisida aprinchor tégin , chisuya Tutung , qalim qayshi , buyan qayaqal , ki ki , atsang qatarliq Shairlar ötken . Köpligen shéirlarda örp – adet mesililiri obrazliq eks Ettürülgen bolup , ularni réal turmush teswirlen’gen ammibab Shéirlar dep atashqa bolidu . Bundaq shéirlarda töwendikidek Mezmunlar eks ettürülgen : Birinchi , ilim – meripet medhiyilen’gen , bilimlikler küylen’gen , Nadanliq , bilimsizlik mesxire qilin’ghan . Ikkinchi , güzel exlaqqa , ésil erdem – peziletke dalalet Qilin’ghan , nachar qiliq , osal keypiyat eyiblen’gen . Üchinchi , chin muhebbet medhiyilen’gen . Tötinchi , adil we dana xaqanlar obrazi yaritilghan we ulargha Medhiye oqulghan , adalet we xelqchiliq teshwiq qilin’ghan . Beshinchi , tebietning güzel , arambexsh qiyapiti chongqur héssiyat Asasida teswirlinish bilen birge , yurt , weten’ge bolghan cheksiz Muhebbet ipadilen’gen .

Yüsüp xas hajip we «qutadghubilik»

Yüsüp xas hajip (20 / 1019 – 6 / 1085) qaraxaniylar xanliqi zamanisi (?850 – 1212) Da ötken mutepekkur shair bolup , balasaghunda tughulup , Qeshqerde yashap , shu yerde wapat bolghan . Yüsüpning «qutadghubilik» namliq dastani 1069 – 1070 – yilliri Qeshqerde yézilghan . 85 Bab , 290 ,13 misra . «Qutadghubilik» uyghur medeniyet tereqqiyatining muqerrer netijisi , Köp dewrlik uyghur ziyaliylirining küresh qilip ijtihat bilen qolgha Keltürgen medeniyet durdanisi . U bir pütün medeniyet hawasida , Merkezlik hem konkrét halda uyghur medeniyiti ilmiy idiyisini Gewdilendürüp , buning bilen özining uyghur medeniyet tarixidiki Tewretkili bolmaydighan ornini tikligen . Meyli idiyiwi mezmun , meyli bediiy shekildin qarighanda , «Qutadghubilik» ottura esir uyghur shéiriyitining tipik nemunisi Bolup , u asasliqi qaraxaniylarning ijtimaiy réalliqi we Uyghurlarning eyni chaghdiki ang halitini eks ettürüp béridu . Omumen , qaraxaniylar xanliqining ijtimaiy turmushi we qedimki Uyghurlarning ang qarshi «qutadghubilik»ning asasiy mezmunini hasil Qilghan . «Qutadghubilik»te adalet gewde qilin’ghan barawer , inaq we xatirjem Ghayiwi jem’iyet süretlen’gen . Xisletlik yéri shuki , muellip eserde Mundaq ghayiwi jem’iyetni süretlesh bilenla qalmay , yene bu ghayiwi Jem’iyetke baridighan yol üstide dadil izden’gen . Bu yol qanun , Exlaq we bilimdin ibaret . Qanun — bu ghayiwi jem’iyetni yölep Turidighan térek . Exlaq — bu ghayiwi jem’iyetning ichki böleklirini Tutashturidighan rishte . Bilim — qanunning ishqa éshishi , exlaqning Hörmetke érishishini kapaletlendüridighan tüp asas . Dastan weqeliki bashtin – axir dégüdek üch chong munasiwetke wekillik Qilghuchi töt pérsonajhning öz’ara sözlishishi we munazirisi asasigha Qurulghan bolup , muellip mushundaq sözlishish we munaziriler arqiliq Jem’iyette yüz bériwatqan herxil mesililer heqqidiki özining Ijtimaiy , pelsepiwi pikirlirini bayan qilghan . Jem’iyettiki Herxil tebiqe , gurunglarning orni , hökümranlarning ulargha tutqan Pozitsiyisi , jem’iyetning ichki ehwali — ijtimaiy tereqqiyatining Ilgirilishige küch chiqirip we uning medeniyet terghibatchiliq rolini Oynap , medeniyet jewherlirini mujessemlep chiqqan . Shundaq bolghachqa , U aldi bilen öz dewrining , medeniyitining yuqiri pellisige Wekillik qilidighan shahane eser süpitide gewdilinip turghan . «Qutadghubilik» te merkiziy idiye merkezlik we gewdilik ipadilinish Üchün toqquz neper pérsonajh obrazi yaritilghan . Ularning ichide Küntughdi , aytoldi , ögdülmish , odghurmish qatarliq töt neper Pérsonajh asasiy obraz bolup , ular toghruluq tepsiliy teswirler Bérilgen . Küntughdi qanun , adaletning simwoli qilin’ghan . U bilimlik , Iqtidarliq , istédatliq adil hökümran , «kim eqil – parasetlik Bolsa , uni yükseldüridighan» , «etrapigha dunyadiki herxil Idrakliq , bilimlik kishiler zich toplan’ghan» , «elni tüzep , ongshap N xelqni béyitqan , uning zamanida böre bilen qoy bille su ichken» Ulugh shexs süpitide oqurmen tesewwurida gewdilinidu . Dastanda aytoldi küntughdi iligning weziri bolup , bext – saadet Simwoli qilin’ghan . Ögdülmish aytoldining oghli we iz basari , u Bilim we eqil – parasetning simwoli . Odghurmish küntughdi iligning Memlikitide bir gharda pinhan turmushni tallighan zahid bolup , qanaet We aqiwetning simwoli qilin’ghan . Démek , yüsüp xas hajip «qutadghubilik»te özining bir pütün Ijtimaiy , siyasiy , idiyiwi sistémisini mana mushu töt asasiy Pérsonajh arisidiki söhbet , munazire we dramatik toqunush jeryanigha Singdürüp , jem’iyetni , jümlidin döletni qanun , bilim we exlaq – Pezilet bilen idare qilish heqqidiki bir qatar ghayiwi qarashlirini Ipadiligen , öz dewridiki réalliqni islah qilishqa qaritilghan Bezibir ijtimaiy teshebbuslirini otturigha qoyghan . Réalliqni Perdazlap körsetmestin , belki uningdiki mewjut illetlerni dadilliq We rehimsizlik bilen pash qilghan hem sökken , adaletlikler , Peziletlikler , bilimlikler hem istédatliqlar köp bolghan ghayiwi bir Dölet qurush arzusini ipadiligen . «Qutadghubilik» tin örnekler Bilik oqush erdemin asighin ayur (Bilim bilen eqilning pezilet we paydiliri bayanida) Tilekim söz erdi ay bilge bögü , Oqushugh bilikig özüm sözlegü . Oqush ol bula teg qarangghu tüni , Bilik ol yaruqluq yarutti seni . Oqushun aghar ol biliktin bedür , Bu ili bile er aghirliq körür . Oqush bolsa esil bolur bolsa er , Bilik bolsa beglik qilur qilsa er . Kimengde oqush bolsa esil bolur , Qayuda bilik bolsa beglik bolur . [Tilegim idi söz , ey alim hékim , Eqil we bilimdin sözlesh meqsitim . Eqildur chiraghdek qarangghu tüni , Bilim u yoruqluq , yurutqay séni . Öser er eqildin , bilimdin buyur , Bu ikki bilen er qedirlik bolur . . . . . . Eqil bolsa , ésil bolur bolsa er , Bilim bolsa , beglik qilur qilsa er . Eqil kimde bolsa , bolur u ésil , Bilim kimde bolsa , bolur xan u , bil .] (Yüsüp xas hajip)

Mehmud qeshqeri we «diwanu lughetit türk»

Mehmud qeshqeri (?20 / 1019 — ?4 / 1113)Ning toluq ismi mehmud ibni El hüseyin ibni muhemmed el kashgheri . Mehmud qeshqeri qeshqer (Konisheher nahiyisining) opal yézisi aziq (bu kent kéyinche qumbagh Dégen nam bilen atalghan) kentide qaraxaniylar xanliqining xan Jemetige mensup ailide tughulghan , ottura we aliy melumatni Qeshqerdiki mekteplerde alghan . Kéyinche ottura asiyadiki dangliq Sheherlerge bérip , u yerde oqup , dawamliq bilim ashurghanliqi Perez qilinidu . Mehmud qeshqeri qaraxaniylar xanliqigha tewe yéza – Qishlaqlar , sheher – bazarlarni , uruq – qebile , aymaqlarni Texminen on nechche yil aylinip , mol til we folklor matériyallirini Toplap , andin aghdadqa bérip , miladiye (1077 – 1072 – yilliri «Diwanu lughetit türk» («türkiy tillar diwani») namliq eserni yézip Chiqqan . Bu kitabning esliy nami «kitabu diwani lughet türk» dur . «Diwan»gha texminen 7500 parchidin artuq sözlem (söz we ibare) , 242 Parche shéir – qoshaq , 200 parchige yéqin maqal – temsil , 10 nechche Parche epsane , riwayet we dastan , époslardin parche kirgüzülgen . Tilshunas mehmud qeshqeri sözlem , maqal – temsil we qoshaq (dastan , Époslardin parchilar buning ichide)larni uyghur tilida bérip , Ularni ereb tilida izahlighan , mundaqche éytqanda , alim Kitabini ereb tilida yazghan . Miladiye esirning otturiliridin bashlap ereb impériyisi , Bolupmu uning merkizi baghdadta türkiy tilliq xelqlerning tesiri Küchiyishke bashlighanidi . Buning netijiside «türkiy til bilen ereb Tili beygige chüshken ikki attek teng chépip kétiwatqan» halet Shekillen’gen , meripetperwer alim mehmud qeshqeri ereblerning «öz Derdini éytishi we türkiy tilliq xelqlerge yéqish üchün ulargha Türkiy tilida sözlishishtin yaxshiraq yol yoq» ikenlikini közde tutup , Yüksek mes’uliyetchanliq tuyghusining ilhami bilen bu katta eserni Yézip chiqqan . «Diwan» ikki tilning , yeni türkiy tili bilen ereb tilining addiyla Sélishturma lughiti emes , shundaqla ereblerning türkiy tilni öginishi Üchün tüzüp qoyulghan addiy sözlükmu emes , belki énskilopédiye Shertige yéqin bolghan lughet . U üch jild (üch tom) we 10 bölümdin Ibaret . Hem bir bölümi öz nöwitide birqanche bab hem qoshumche chataq (Paragraf)qa bölün’gen . «Diwan»diki shéir – qoshaqlar ichide bilim öginishke , eqil – Parasetlik bolushqa ündeydighanliri kishini özige alahide jelp Qilidu . Mesilen : Erdem tile ögrenipen bolma küwez , Erdemsizin ögünse engme güze eger . [Ilim – hékmet izde , öginishtin chékinme , ghadayma , birer nersini Ögenmeyla özini bilimdan körsitip maxtinidighan kishi sinaqta Hoduqup qalidu .] Alghil ögüt mendin oghul erdem tile . Boyda ulugh bilge bolup bilking ule . [Ey oghlum , mendin ügüt – nesihet al , pezilet tile , edeplik We tertiplik bolushqa tirish , taki el ichide ulugh alim bolup , Edep we ilim – hékmet tarat .] Bilge erig ezgü tutup sözin eshit , Erdemini ögrenipen ishqa sora . [Alim , danishmen we aqil kishilerge yaxshiliq qil , ularning sözini Angla , erdem (pezilet) lirini ögen , ögen’genliringni ish yüzide Körset .] «Diwan»gha yene chin muhebbet , semimiy – sadaqetmenlik , wapadarliq Qatarliq insaniy xisletler küylen’gen shéir – qoshaqlarmu kirgüzülgen . Töwende mundaq qoshaqlardin bir qanchisini körüp ötimiz : Bardi közüm yaruqi , Aldi özüm qonuqi . Qanda erinch qaniqi , Emdi udin ozghorur . [Köz nurum (söygen yarim) ketti , u méning rohimnimu özi bilen Birge élip ketti . Emdi u qeyerlerdikin ? (Uning piraqidin Közümge uyqu kelmeydu .)] Udik meni qomitti , Saqinch manga yumitti . Könglüm angar emitti , Yüzüm mening sargharur . [Yargha bolghan ishq – muhebbitim méni hayajan’gha saldi , qayghu – Elemler manga toplandi , könglüm hemishe yargha intilidu , shunga méning Yüzüm sarghaymaqta .] «Diwan»da ata – anilarning nesihetlirini anglashtin ibaret Étikiliq mesililermu tilgha élin’ghan bolup , bu heqte mundaq béyit Bar : Eshtip ata – anangning sawlarini qadirma , Neng qut bolup güwezlik , qilinip yana quturma . [Ata – anangning nesihetlirini angla , ulargha söz yandurma , mal – Mülük we bext tapsang , heddingdin éship qutrima .] Omumen , «diwan» diki edebiy parchilar meyli idiyiwilik jehette , Meyli bediiy jehette bolsun , qaraxaniylar dewridiki uyghur Edebiyatining omumiy ehwalini bilishte , eyni chaghdiki ejdadlarning Edebiyat qarishini öz ichige alghan ijtimaiy chüshenchilirini Bilishte we öginishte birinchi qol matériyal hésablinidu

Ehmed yükneki we «etebetulheqayiq»

Ehmed yüknekining toluq ismi edib ehmed binni mehmud yükneki . U Texminen qaraxaniylar xanliqining axirqi mezgilide yashighan . U ema Shair bolup , uningdin «etebetulheqayiq» (heqiqetler bosughisi) Namliq dastan miras qalghan . Bu eserning yene «hibetulheqayiq» (Heqiqetler sowghisi) dégen namimu bolghan . Shair öz esirini «türkiy kitab» dep atighan . Edib ehmedtin Kéyinrek ötken emir arslan xojatarqan dégen kishi eserning Axirigha yazghan ilawiside mundaq uchurni qaldurghan : Tamami erur kashgher tili bile , Aytmish edib riqqati dil bile , Eger bilese kashgher tilin her kishi , Bilur ol edibning nekim aytmishi . «Etebetulheqayiq» 14 bab , 484 misradin terkib tapqan . Uninggha Kéyinrek bashqilar teripidin yene üch parche shéir qoshulup 512 misragha Yetken . Dastanda bilim , exlaq , adalet toghrisidiki qarashlar chirayliq Bediiy til we mukemmel shéiriy shekil arqiliq ipadilen’gen . Shair bilim , ilim – meripetning orni , roli qatarliq mesililer Toghrisida chongqur , obrazliq pikir qilghan . Mesilen : Biligdin erurmen , sözümge ula , Biliglikke ya dost özüngni ula . Bilig birle bolnur saadet yoli , Bilig bil , saadet yolini bula . Bahaligh dinar ol biliglik kishi , Bu jahil biligsiz bahasiz béshi . Biliglik biligsiz qachan teng bolur , Biliglik tisi er , jahil er téshi . Söngekke yiligteg eren’ge bilig , Eren körki eqil ol söngekning yilig . [Bilimdin salay dost sözüm ulini , Tutup mang bilimlik kishi qolini . Échilghay bilimde saadet yoli , Bilim alki achqin bext yolini . Bahaligh dinar ① «dinar — altundin yasalghan pul .» Dur bilimlik kishi , Bilimsiz nadanning bahasiz béshi . Bilimlik , bilimsiz qachan teng turar , Bilimlik ayal – er , nadan er – chishi . Söngekke yilig teg , ademge bilim , Erkörki eqildur , söngekning yilig .] Shair dastanda exlaq mesilisi toghrisida köp toxtalghan . U ilim – Meripetke , bilim élish üchün tirishqan kishilerge , merdlik , Kemterlik , köyümchanliq , adaletlik , insanperwerlik qatarliq Insaniy xisletlerge qizghin medhiye oquydu . Bilimsizlik , toxu Yüreklik , qabahetlik , tekebburluq , wapasizliq , xesislik , ach Közlük qatarliq illetlerni qattiq eyibleydu .

Elishir newaining hayati we ijadiy paaliyiti

Elishir newai uyghur xelqining medeniyet we edebiyat tarixida Qaraxaniylardin kéyinki güllinish dewrining wekili , sherq oyghinish Dewrining yüsüp xas hajiptin kéyin barliqqa kelgen namayendisi , Ottura esirde ötken büyük mutepekkur , edebiyatshunas , tilshunas , Ijtimaiy paaliyetchi , pen – medeniyet erbabi , ulugh shair . Newai 1441 – yili 2 – ayning 9 – küni xurasan ölkisining merkizi Hératta ghiyasidin baxshi ailiside dunyagha kelgen . U shéiriyet Sahesige 15 – 16 yéshidin bashlap kirishken hem ikki tilda shéir Yézip «zullisaneyn» (ikki tilliq shair) dégen nam bilen shöhret Qazan’ghan . U türkiy tildiki shéirlarni newai texellusi bilen , Parsche shéirlirini fani texellusi bilen yazghan . Newai sawaqdishi hüseyin bayqara teripidin 1472 – yili hératta , Ordida diwan bégilikige teyinlen’gen . U ordida xizmet qilghan Chaghlarda , elde adalet , toghra tertip ornitip nurghunlighan Islahat élip barghan we bu heqte pilanlirini otturigha qoyghan . Lékin ordidiki mejiddin’ge oxshash yuqiri qatlam muteessip küchliri Uning bu ilghar pilanigha qarshi chiqqan , uni hüseyin bayqaragha Chaqqan . Shuning bilen newai ordidiki pitne – pasat tüpeyli 1467 – Yili xizmitidin istépa bergen hem 11 yilghiche dölet ishlirigha Arilashmay edebiy ijadiyet bilen qizghin shughullan’ghan . Uning mutleq Köp sandiki eserliri del mushu chaghlarda yézilghan . Nurghun murekkep kechürmishlerni ötküzgen newai axir késel sewebidin , 1501 – Yili 1- ayning 3 – küni hérat shehiride 60 yéshida alemdin Ötken . Newai türkiy tilda hem pars tilida edebiy ijadiyet bilen Shughullan’ghan . U 60 yilliq hayatida zor zéhniy küch serp qilip 30 Parchidin artuq eser yézip qaldurghan . Elishir newai edebiy ijadiyet bilen shughullinip köpligen nadir Eserlerni ijad qilghandin bashqa , yene. Mejalisun nefais» (güzeller yighilishi) . Lisanutteyr (qushlar tili) Muhakimetul lugheteyn (ikki til toghrisida muhakime) . Mehbubul qulub (köngüller söygüsi) edebiyatshunasliq , tilshunasliq heqqidiki ijtimaiy , Pelsepiwi ilmiy Eserlerni yaratti. Xezainulmeani «Xezainulmeani» newaining yirik lirik shéirlar toplimi . Bu toplam 1491 – Yilidin 1498 – yilighiche bolghan ariliqta tüzülgen . Töt chong Diwandin tüzülgini üchün yene «chahar diwan» dep atalghan . Bu töt Diwan kishilerning ömür tertipige asasen tüzülgen . Bular : ① «Gherayibussigher» (ösmürlük gharayibliri) , ② «newadirushshebab» (Yigitlik nadirliqliri) , ③ «bedaiulweset» (ottura yashliq Güzellikliri) , ④ «fewaidulkiber» (qériliq paydiliqliri) . «Xezainulmeani»ge lirik jhanirning 16 xil sheklidiki shéirlar Kirgüzülgen . Eserde 3132 parche lirik shéir bar bolup , jem’iy 45 Ming misradin teshkil tapqan . Eserdiki 16 xil shéiriy shekil ichide Ghezel asasiy orunda turidu . Uningda jem’iy 2600 ghezel bar. Xemse newai «Xemse» ijadiyiti — sherq edebiy oyghinish dewride barliqqa kelgen Yirik edebiy éqim bolup , elishir newai «xemse» yézish riqabitige Qatniship zor utuq qazinip «xemse newai»ni yézip chiqti . «Xemse Newai» qisqartilip «xemse» depmu atilidu . Newai bu eserni 1483 — 1485 – Yilliri hérat shehiride uyghur – türkiy tilida yézip chiqqan . Uninggha töwendiki besh dastan kirgüzülgen : ① «heyretul’ebrar» (Yaxshi kishilerning heyranliqi) ② «perhad we shérin» ③ «leyli we Mejnun» ④ «seb’i seyyare» (yette seyyare) ⑤ «seddi iskender» (Iskender sépili) . Bu besh dastan jem’iy 52 ming misradin teshkil Tapqan . Elishir newai «perhad we shérin» dastanini yene «méhnetname we Piraqname» dep atighan . Dastan jem’iy 54 bab , 5453 béyittin terkib Tapqan . Mejalisun nefais» (güzeller yighilishi) . Bu newaining Edebiyatshunasliq ilmini rawajlandurush meqsitide yazghan edebiyat Tarixi heqqidiki eser , 1490 — 1491 – yilliri yézilghan . Eserde 458 Aptorning hayati we ijadiyiti tonushturulghan . Buning ichide 35 Tin artuq aptor türkiy tilda eser yazghan aptorlardin ibaret Lisanutteyr (qushlar tili) . Bu simwolizm ijadiyet métodi bilen Yézilghan pelsepiwi dastan bolup , uningda qushlar pérsonajh qilin’ghan . Eserde nuqtiliq tengri — tebiet — insan mesililiri muhakime Qilin’ghan . 1498 — 1499 – Yilliri yézilghan . Muhakimetul lugheteyn (ikki til toghrisida muhakime) . Bu eser 1499 – Yili yézilghan . Eserde türkiy til bilen pars tili Tilshunasliq nuqtisidin tehlil qilinip , uyghur tilining Artuqchiliqini körsitish arqiliq uning bilen nadir bediiy Eserlerni yaratqili bolidighanliqi chüshendürülgen we bu arqiliq Newaining ana tilini we edebiyatini qoghdash we rawajlandurush Idiyisi ipadilen’gen . Mehbubul qulub (köngüller söygüsi) . Bu eser üch qisimdin Terkib tapqan , 1500 – yili yézilghan . Bu aptorning ijtimaiy , Siyasiy , exlaqiy , pelsepiwi qarashliri ipadilen’gen eser . Newaining yashliq dewridin tartip , ta hayatining axirighiche bolghan Pütün ömridiki sergüzeshtliri , tejribiliri , ijtimaiy bilimi Bediiy pikirler bilen bayan qilin’ghan . Asasliqi adil padishah , Exlaq , ijtimaiy turmush , bilim toghrisidiki ijtimaiy , Pelsepiwi mesililerni nuqtiliq otturigha qoyghan .

Hirqeti

Hirqeti Yerken xanliqining axirqi mezgilide ötken , ishq témisida Dastan yézip muweppeqiyet qazan’ghan shair . Uning toluq ismi muhemmed imin xajemquli hirqeti . U Esirning kéyinki yérimida qeshqerning tazghun yézisi baghchi kentide Dunyagha kelgen , apaq xoja huzurida atisi bilen baghwenchilik qilghan . Shair shéiriy ijadiyitide hirqeti dégen edebiy texellusni Qollan’ghan . U «muhebbetname we méhnetkame» namliq dastan bilen Meshhur . Muhebbetname we méhnetkame Hirqetining meshhur destani bolup simwolizmliq ijadiyet métodi bilen Yézilghan 2000 misra etrapidiki dastan . Dastandiki weqelik üch chong Qisimgha ayrilip bayan qilin’ghan . Birinchisi muqeddime qismi bolup , Buningda nesriy bayan , béyit , nezmiler bolghandin tashqiri , yene bir Kichik muqeddime , besh kichik mawzu orunlashturulghan , axirda Shairning dastanni bashlash toghrisidiki köz qarashliri bayan qilin’ghan . Ikkinchi qisimda dastanning asasiy weqeliki bayan qilin’ghan . Bu Ikki chong babtin terkib tapqan bolup , aldinqi babida töt betlik Nezme , 16 mawzu orunlashturulghan . Kéyinki babida üch betlik nezme , 23 Mawzu orunlashturulghan . Üchinchisi xatime qismidin ibaret . Dastan mesnewi (ikkilik) sheklide yézilghan . «Muhebbetname we méhnetkame» — dostluq , ishq – muhebbetke Béghishlan’ghan dastan

Abduréhim nizari

Abduréhim nizari esirning axirliri qeshqerde dunyagha kelgen , Esrining axirlirida qeshqerde wapat bolghan . U oqush hayatida Ana tilini , ereb – pars tillirini , uyghur qedimki medeniyiti we Edebiyatini , xelq éghiz edebiyatini puxta igilep , öz Zamanisining yuqiri bilimlik adimi bolup yétilgen hem edebiy Ijadiyet bilen shughullan’ghan . Rabiye we seidin dastani «Rabiye we seidin» réalistik xususiyetlirining küchlükliki bilen Esir uyghur edebiyatida yüksek orun tutidighan tragédiyilik dastan . Bu dastanda teswirlen’gen weqe 1832 — 1833 – yilliri qeshqer Yéngisheher nahiyisining yamanyar yézisida yüz bergen . Aptor bu weqe Asasida tarqalghan rabiye we seidin heqqidiki hékayilerni igilep , Bularni mulahizilerdin ötküzüp , özige xas uslub bilen mezmun we Bediiyilik jehette zor tesirchanliqqa ige bu dastanni yézip chiqqan , Dastanda ilghar réalizm bilen ijabiy romantizm métodi Qollinilghan. «Rabiye we seidin » dastanidiki weqelik réal bolghan weqe .

Molla bilal nazimi

Molla bilal nazimi 19 esir edebiyatida abduréhim nizaridin Kéyin réalistik edebiyatni dawamlashturghan , satira jhaniri bilen Tenqidiy réalizm edebiyatini yéngi sewiyige kötürüshte töhpe qoshqan Réalizmchi , xelqchil shair . Uning toluq ismi molla bilal binni molla yüsüp , nazimi uning Edebiy texellusi . U 1825 – yili ghuljida tughulup , hayatining köp Qismini shu yerde tirikchilik qilish , yéziqchiliq qilish bilen ötküzgen , Ömrining axirini hazir qazaqistan’gha tewe Yerkent shehiride Namratliq hem weyranchiliqta ötküzüp , 1900 – yili ema bolup Alemdin ötken . Molla bilal nazimi köp yil edebiy ijadiyet bilen shughullinip Töwendiki eserlerni yézip qaldurghan : 1) «Ghezelyat» — lirik shéirlar toplimi 2) «Ghazat der mülki chin» — 1876 – yili yézilghan . 3 ) «Nuzugum» — 1882 – yili yézilghan tragédiyilik dastan . 4) «Changmoza yüsüpxan» — 1882 – yili yézilghan . Ghezelyat Molla bilal nazimi teripidin yézilghan lirik shéirlar toplimi bolup , shair buni 1852 – Yili 27 yash waqtida yazghan . «Ghezelyat» 65 parche lirik shéirni öz Ichige alidu . Shair shéirlirida muhebbet témisini asas qilip , Milliy xaraktér , örp – adet , féodalizm jem’iyitining Balayiapiti , xurapatliqning ziyini , erkinlik , barawerlik , Adalet , adil padishah qatarliq mezmunlarni ipadiligen .

Ghazat der mülki chin

1876 – yili Molla bilal nazimi teripidin yézilghan . Bu dastanda / 1864 – Yili ili rayonida yüz bergen féodal ékspilatatsiyige qarshi Déhqanlar qozghilingining jeryani obrazliq eks ettürülgen . U Réalizmliq ijadiyet métodi bilen yézilghan tarixiy témidiki Dastandur . Shair bu dastan arqiliq réalizmliq ijadiyet usulini Yene bir baldaq yuqiri kötürgen ; Xelqperwerlikni eks ettürüshning Ülgisini yaratqan .

Nuzugum

1882 – yili Molla bilal nazimi teripidin yézilghan tragédiyilik dastan . Uningda Hörlük we adalet üchün ornidin des turghan qiz nuzugumning shanliq Obrazi yaritilghan .

Changmoza yüsüpxan

1882 – yili Molla bilal nazimi teripidin yézilghan . Uningda 1838 – Yilliri ili rayonining ketmen yézisida yüz bergen weqe téma qilin’ghan . Bu dastan tenqidiy réalizm métodi bilen yézilghan . Dastanning Hejwi xaraktéri küchlük bolup , bu aptorning «长帽子» (uzun telpek) Dégen atalghuni qollinishida roshen ipadilinip turidu . Molla bilal nazimi dastanda , diniy ton’gha oriniwalghan aldamchi , Ach köz , saxtipez , ighwager yüsüpxanning saxta qilmishlirini ötkür Hejwiy qilish arqiliq échip bérip , keng xelq ammisini bundaq Qilmishlardin hezer eyleshke chaqirghan . Yüsüpxan qoyuq satirik we komédiyilik xaraktérge ige Muweppeqiyetlik yaritilghan obraz , qan – qénigha singip ketken kespiy Aldamchining tipi , shundaqla diniy ton’gha oriniwalghan hiyliger jallat.