Jedidchilik herkitining bowisi meshhur mutepekkur alim Musa Jarulla we uning Iddiysi bilen tonushup chiqish hazirqi zaman Uyghur yashliri üchün intayin muhim bolup, U we uning dewirdashliri bilen tonushup chiqqanda Jan, waqit, eqil, bilim we pulning bihude israp bolup kétishining aldini alghili bolidu!
Musa Jarulla ependi dewirdashliridin Ismail Ghaspirali, Rizayiddin Pehriddin we Yüsüp Akchura qatarliq Türük-Tatar muteppekkurliri bilen birge 19-esirning axiri we 20-esirning bashlirida arimizdin yétiship chiqqan Qutluq Shewqi, Sabit Damullam, Abduqadir damullam, Abliz Mahsum, Abduhaliq Uyghuri, Memtili ependi qatarliq alim we ediplirimizning tepekkur boshluqini yorutqan bolup, ularning iddiysi bügünkidek nazuk bir dewirde milliy we diniy telim-terbiye élip bérishimizda yene küchlük ijabiy rol oynaydu.
Meshhur alim, milletperwer we meripetperwer zat Musa Jarulla tariximizdiki dangliq shexislerning biri bolup, 1875-yili Rusiyening Rosstov Nadan sheheride dunyagha kelgen we 1949-yili 10-ayda Qahirede wapat bolghan. Musa Jarulla ependi baliliq yillirida, shu dewirning tonulghan maaripchilliridin biri Patime xanim(Anisi)din deslepki maarip terbiyesini alghan.Musa Jarulla ependi ottura mektepni Qazandiki köl boyi mederiside püttürgendin kéyin, eyni zamanda dunyaning dangliq bilm ochaqliri hésaplanghan Istanbul we Qahirelerge bérip bilim tehsilini dawamlashturghan.
Musa Jarulla ependi Misirda bilim tehsil qilish jeryanida Mekke, Medine, Sham, Gritsiye we Hindistan qatarliqlargha bérip ilmiy ziyaretlerde bolghan.U Islam üchün yoqarqidek öz dewrining islamiy merkezlirining jümlisini ziyaret qilipmu, özi izligen hichbir nersini tapalmay, heyret we heyranliq ichide Tataristangha qayitqan.
Musa Jarulla ependi kéyin yene bashqa bir büyük ghaye bilen özi ilgiri ilim tehsil qilghan dewlet we rayonlargha bérip, ilmiy tekshürüsh, teshwiqat-terghibat ishliri bilen shughullanghan! Musa Jarulla ependi qeyergila barmisun, Islam dunyasining kishi tesewwur qilghili bolmaydighan bir shekilde zawalliqqa yüzliniwatqanliqini körgen we buningdin qattiq chöchigen.
Musa Jarulla ependi musulmanlarning oyghunishi we qudret tépishini arzu qilip bir qatar kitablarni yézip, Türk-Islam dunyasida dewir bölgüch ehmiyetke ige Jedidizim iddiysige hul salghan. Uning bizgiche yétip kelgen eserliridin Tarixul-Islam, Islahat Asasliri, Türkiye büyük millet mejlisige murajet, Russiye musulmanlar ittipaqining asasliri, Siyonizim we Quraniy kerimning nurliri qatarliqlar bar.
Musa Jarulla ependi eyni dewirde turup, islam dunyasining bügünki perishanliqini körgen büyük zattur. Musa Jarulla ependi özining rolini jariy qilduralmas halgha chüshüp qalghan Alimlar, mutepekkurlar, shairlar we yazghuchilar heqqide toxtulup: Men ulardek qolumda delil-ispat bolmighan, tekshürüp tetqiq qilmighan ehwal astida hergiz pikir bayan qilmaymen, dégen.
Musa Jarulla ependi idiyeler oxshimisamu oxshimisun, köngüller bir bolsun, dégen xitabni ortigha atqan. Musa Jarulla ependi Islam dunyasining arqida qélishini tarixiy, pelesepiwiy, siyasiy, ijtimayi we diniy tereplerdin analiz qilip, töwendikidek xulase chiqarghan.
Islamiyet quruq ibadetke aylandurulup qoyulghan.Din bilen Ilimning qimmitining maddiy we meniwiy payda yaritish ikenligi untuldurulghan.Ilim emiliy payda yaritalmaydighan, din ijtimayi menpeet bérelmeydighan halgha chüshüp qalghan.
Musulmanlar dinimizning rohiy boyinche islahat élip barghan bolsa, dunyaning xeritisi bashqiche sizilatti, dégen.
Musa Jarulla ependi eserliride Islamiy dewletler we milletlerning zawalliqqa yüzlinishi heqqide toxtulup:Islam dunyasida wat-wat jiq, ijrahat az bolghachqa, itiqat sheklimiz quraniy kerimning rohidin uzaqliship ketken.Islam dunyasining aldinqi qatardiki serxilliri, din bilen qettiy alaqisi yoq ottura sheriq yeni erep enenisidiki passip hadisilerdin kelgen shöretpereslik, keypi-sapa, heshemdirem, xurapat, israpxorluq we oghurluq qatarliq xeterlik késeller bilen yoqumlanghan, dégen. U yeneMusulmanlarning serwiti dewletni qudret tapquzush üchün emes, beg-ghojamlarning eyish-ishret we keypi-sapalirigha serip qilinghan, dégen.
Yunan pelesepisini xata chüshüniwélip, uni islam pelesepisi bilen muapeqiyetlik birleshtürelmigen.U yene Yunan pelesepisining islam dunyasigha yamrishigha paralil bir izda toxtap qalghan islam pelesepisi tereqqiy qildurulmighan, dégen.
Islamiy telim-terbiye bir izda toxtap qalghachqa, bashqa maarip sisstimilirining riqabitige berdashliq bérelmigen, dep qarighan.Dewlet Islamiy, ijtimayi we iqtisadiy hayatning jan tomurini tehsil körgen yat milletler we islamgha düshmenlik neziride qaraydighanlarning qoligha tutquzushqa mejbur bolghan, dep qarighan.
Hayatliq, ölüm, teqdir we qismetke oxshap kétidighan meselilerge ayit temel qanun we pirinsiplarning dinimizgha uyghun bolmighan shekilde barghanche xata chüshendürülishi ewij élip ketkenlikini otturgha qoyghan.Allahqa tewekkul qilghanlargha nishan körsütüsh ihtiyaji turup, ulargha qandaq qilip yashash we küresh qilishning saghlam mitodi ügütülmigen, dep qarighan.Tewekkul qilghanlar islamning qaniti astigha élinmighanliqi,Allahning kalamini teshebbus qilimiz dep, allahning eng yaxshi körüdighan esiri bolghan insanning xaraktéri, tebiyiti, rohiy we jismaniy majali, sebir we iradisi qatarliqlarining bir terepke qayrip qoyulghanliqi tenqitlengen.
Mektep we munberlirimiz tehsili 30 yilghiche dawam qilidighan Hindistan, Türkistan we tehsili 15 yildin ashidighan Türkiye we Erebistan mederesliride tar menidiki islamgha ayit, yéngilinip we islaha qilinip baqmighan, sewiyesi töwen kona kitaplar oqutulup, 15 yildin 30yilghiche telim alghanlarning jemiyetke heptiyek ögütüsh, namaz qilish heqqide telim bérish we shu sewiye bilen quraniy kerimni tebligh qilishtek échinishliq hadise esir-esirlep dawam qilghan.
Bu jeryanda dinimizning tüwrüki hésaplanghan Hedis, Feqih, Tesewup qatarliqlarning oqutulishi we tedbiq qilinishi toghra bolmighan.Bu hadise musulmanlarning qattiq inawitini tökken.Musulmanlar islamiy enenilerge sadiq bolghan halda gherip medeniyitini siyasiy, iqtisadiy we ijtimayi hayatigha tedbiqlimighan, dep qaraydu.Musa Jarulla ependi islamiy milletlerning ajizlap kétishining seweplirini yoqarqidek analiz qilip, netijide asaret zenjiri musulmanlarning qoli bilen musulmanlaring boynigha taqalghan, dégen yekünni ortigha qoyghan.
Musa Jarulla ependi islam dunyasigha mesuliyetchanliq bilen tenqidiy baha bergen we Türkiy xeliqlerning qanche esirlik tereqqiyat yoligha nur chüshürgen aldin körer ulugh alimlirimizning biri bolup, qérindashlirimizni uning eserlinirini tépip oqush we paydilinishqa dewet qilimiz.(K.Atahan)

*****

09.12.14 Gérmaniye

Sépil We Sépil Mentiqisi

Kitab oqush tesiratimdin tamche: en’ene we étiqad heqqide oylighanlirim
-“ Ademdin haya ketse, ornigha bala kélur“Uyghur ata sözliridin

Abdurahman Ablikim

Burunning burunisida biz yawayilarche , herxil xéyimxeter ichide , özimizning kimlikinimu bilmey nadanliqta yashawatqan chéghimizda bir ulugh adem hayatliq makanimiz we tinch- amanliqimiz üchün bizge’eng mustehkem sépil sélip bergeniken . Sépilning üch teripi intayin xeterlik deryalar bilen qorshalghan bolup, bu heywetlik sépil deryalardiki zeherlik dutning bizni zeherlep qoyushidin,kelkün kelgende bolsa deryalar téship bizni gherq qiliwétishidin saqlash üchün soqulghaniken ulugh adem bizni menggü sépilni qoghdashqa, sépildin chiqmasliqqa dewet qiptu. Shundaq qilghandila’elde tinch- eminlik we beriket bolidighanliqini éytiptu. Ulugh ademning déyishiche,bu sépil intayinmustehkem we bixeter bolup, biz izdeydighan nersilerning hemmisi sépilning ichide bar iken. Uzati mubarek yene bu sépilning düshmini sépilni yalap aqidighan eshu xeterlik deryalardur, deptuwe yene sépilning derya yalap-chéqip aqidighan yerlirini qandaq puxtilash charilirini ügitip qoyupbiz bilen xoshlishiptu.
Shundin bashlap biz bu sépil ichide bixeter- xatirjem, inaq, bexitlik yashaptuq.ulugh ademningnesihiti boyiche sépilni mezmutlashni üzüldürmey dawam qiptuq. Bizdiki bu bexitlik hayat talay yillar dawamlishiptu. Kéyinche, bara- bara sépil sirtida yene bashqa sheherlermu qurulushqa bashlaptu.zaman özgiriptu. Sépildiki bezi ademler sépil sirtidiki sheher kishilirining bashqiche bir xil erkin turmush kechüridighanliqini,ular sépilni qorshap turghan deryalarda er-ayal démey üzüp oyun- tamasha, ishqiwazliq qilishidighanliqini körüptu. Ulugh kishi: bu deryalarning süyi bekmu xeterlik, ularda éqiwatqini su emes eyish- ishrettin aqqan qan- yiringdur, dep nesihet qilghaniken.
Uzun yillar dawamlashqan tinch- eminlik bu nadanlarni bixudlashturghachqa ular kelgüsixiyimxeterni untuptu; Gheplet perdisi közlerni tosuwélip deryadiki qan- yiringni süzük suqilip körsitiptu. Shuning bilen ular birlep- ikkilep sépildin chüshüp deryada chümülüptu. Ularderya süyide özlirini tolimu erkin- hozurluq sézishiptu. Yillar- qernelerning ötüshige egiship bu nadanlarning sanimu köpiyiptu.ejdatlar nesihitini untushqa bashlaptu.sépildin chüshken ademlerning köpiyishige egiship ular chüshken jay shora boptu. Bu nadanlar shorini étishning ornigha talaghachiqishimizgha emdi asan boldi, dep xush boptu. Axiri bir küni sépilning bir teripi örülüp chüshüptu. Derya süyi sheherge bésip kiriptu. Kishiler emdi deryalarning öz ishikliri aldida aqqinidin shadliniptu. Gerche beziler derya süyide éqip kétip tursimu héchkim ibret almaptu.waqitning ötüshige egiship derya ulargha qorqunchluq tuyulmaydighan boptu.deryadin chiqqan zeherlik dut ularning eqlini késiptu. Shundaq qilip tola kishining deryagha bolghan köz qarishi özgirip sépilning ehmiyitini untuptu; Sépilni puxtilash ishi tashlinip qaptu. Gerche bezi eqli oyghaq,imani kamil kishiler sépilning ehmiyitini estin chiqarmighan,sépilni mustehkemleshni dawam qilip kelgen bolsimu hemme adem bille qilmighachqa héch ishni bashqa élip chiqalmighanni az dep öz qérindashlirining mesxirisige uchraptu. Yene talay yillar ötüp sépilning ikkinchi, üchinchi bölikimu
Örülüp chüshüptu. Eqil- hoshi jayida kishiler qayghurghan bolsimu amalsiz qaptu. Shundaq qilip kishiler sépilning yoqap kétiwatqanliqini tuymayla qaptu. Sépilning yoqap bérishigha egiship ademlerdin insab, diyanet, sherm- haya, yurttin beriket kötürülüp, niza-adawet, jenggi-jédel,oghri-yalghan, zinayi- haram, benggilik bash kötürüp, yoqumluq késel, aghriq- silaq awup kétiptu.rohi saghlam,tendurust ademler az qaptu. Deryadin kötirilgen zeherlik dut ademlerni séhir-lep, dillirini kor qilip, ongni tetür, rustni qingghir körüdighan qilip qoyuptu. Lékin talay kishiler bu apetlerning sirini bilelmeptu. Bilgenlerning gépige etraptikiler ishenmeptu.
Kéyin sépilning bir bürjikila qaptu. Shu bürjekke qarap nurghun kishiler yenila özini sépildiki’ademler deydiken. Lékin bu kishilerning sépil sirtidiki ademlerdin qilche perqi yoq iken.biz hemmimiz özimizni sépil ichidiki ademler deymiz. Lékin qéni bu sépilimiz? Peqet örülüpchüshey dep qalghan sépil parchisi bilenla özimizni sépil ademliri diyelemduq?
Hazir aldimizda ikki yol turuptu. Biri, esli tebi’itimizdin yatlashqan, saxtiliq, eqide- étiqadsizliq, riyakarliqtin bulghan’ghan wujudimizni paklap özimizni heqiqiy tonush; Yene biri,gumrahliq yoligha méngip axiri bir küni deryagha gherq bolush. Yaki bolmisa ikki putimiz görge sanggilighanda andin deryaning mahiyitige yétip, sépilimizge séghinish.
Derya bizge qarap étilmaqta. Nadan kishiler deryada éqiwatqini hayatliq süyi dep qarimaqta. Sé-pilning axirqi bürjiki örülüp tügimekte… az sandiki bir qisim kishiler sépil soqushbilen aware. Lékin ular derya dolquni aldida halsiz we ajiz…
2000 – yil sintebr, sdnéy

——————————————————————————————————————————————

Türkiye awazi radiyosi xewiri: asiya boks chémpiyoni, uyghurlarning pexirlik oghlani Abdurahman Ablikimning wapati dunyaning her qaysi jaliridiki uyghurlani chongqur qayghugha chömdürüpla qalmastin, belki öz nöwitide yene abdurahman ablikim heqqide qaytidin oylunush, uning milliti we wetinige bolghan chin söygüsini ülge qilish, ish – izliri we töhpilirini eslesh dolqini qozghaldi.
Bu ariliqta uyghurlarning pexirlik chémpiyoni merhum abdurahman ablikimning yalghuz düshmen’ge mush étishtila emes, qelem ishlitishtimu yétiship qalghan uyghur oghlani ikenliki otturigha chiqti. Uning 2000 – yili sidnéyde yazghan «sépil we sépil mentiqisi» namliq maqalisi ijtima’y taratqularda keng tarqaldi we yuqiri baha, inkaslargha érishti.
Yoqurda  uyghurlarning pexirlik oghlani abdurahman ablikimning qelimidin «sépil we sépil mentiqisi» namliq maqalisini TRT Uyghur seyipisidn élip diqqitinglargha sunimiz

——————-Tengritagh Akadémiyesi

25.01.2015  Gérmaniye