Yéziq – medeniyitining birdinbir simwoli, ma’aripining asasiy qorali.
Uyghurlar ottura asiyada yéziq tarixi xéli uzun medeniyetlik milletlerning biri. Uyghur yéziqi yunanliq aka – uka kelir we metudilar (1) ijad qilghan slaywan yéziqidin köp esirler burun meydan’gha kelgen.
Miladining 5 – esirigiche uyghurlarning asasiy yéziqi yénsey (ronik) élipbesi idi, uningdin kéyin bolsa urxun uyghur élipbesi ishlitilgen.
Qedimqi uyghur yéziqida nurghun qoshaq, muzika tékistliri, pédagogikiliq risaliler, menggü tashlar we ilmiy eserler yézilghan. Bu yadikarliqlarning bir qismi zamanimizghiche yétip kélip, uyghur tarixi, medeniyiti we ma’aripining yiraq ötmüshni yorutup bermekte. Qedimqi uyghur yéziqi qoshna milletlerdin mongghullar, manjular, qitan (kidan) lar we naymanlarningmu yéziq ijadiyitige asas salghanidi.
Qedimqi uyghurlarning medeniy – ma’arip hayatida muzika, naxsha we türlük éstétik iqtidar asasiy telim – terbiye wasitiliridin biri idi. Buningdin 1500 yil burun ötken meshhur uyghur sha’iri we küychisi qoghusur altun (507 – 687 – yillar) ijad qilghan dangliq “tura naxshisi” pütün uyghurlar ichide, jümlidin memlikitimiz da’iriside keng tesir qozghighan we esirlerdin bezi wetenperwerlik terbiye simwoli bolup kelgen. Bu muzika tékisti hazir xenzu mekteplirining derslikige kirgüzülüp süyüp oqulmaqta. Hetta yaponiyidimu bu tékist qizghin tetqiq qilinmaqta.
Epsuski, bu muzika derslikining qedimqi uyghur yéziqidiki tékisti bizgiche yétip kélelmigen. Peqet memlikitimizning ataqliq muzika derslik toplamliridin biri bolghan “orda muzika tékistliri toplimi” ichide xenzuche terjimisila saqlinip kelgen. Uning mezmuni mundaq:
Chughay téghi baghridin,
Aqar tura suliri.
Keng dalini purkeptu,
Asman shekli chédiri.
Cheksiz asman, dala hem,
Köpkök déngiz bipayan.
Egiz otlar yelpünse,
Peste migh – migh koruner-
San – sanaqsiz qoy – qulan.
Eger biz qétirqinip tehlil qilidighan bolsaq, bu muzika we naxsha tékistining obraz teswiri, oxshitishliri chongqur telim – terbiyiwi ehmiyetke ige. Buningda uyghurlar (sherqiy turalar) ning dunya qarishi, turmush aditi, tarixiy, jughrapiye menzirisi intayin ixcham we tesirlik qilip teswirlen’gen. Shunga u yalghuz muzika derslikila bolup qalmay, belki qisqartilghan tarix we tebi’et dersliki bolush qimmitigimu ige.
“tura naxshisi” we “erq pütük” bilen bille eng qedimki uyghur yéziqida yézilghan tunji dédaktik eser “chashtani ilik beg” dastani hésablinidu. Bu eser kök türk xandanliqi (552 – 744) dewrining harpisida yézilghan. Uningda yoruqluq bilen zulmet otturisidiki keskin kürةshler bayan qilinidu. Shunga uningda xéli köp terbiyiwi ehmiyetke ige mezmunlar bar.
Qedimqi uyghur yéziqida yézilghan yazma yadikarliqliri uyghur xelqini heqiqiy tarixiy derslik bilen teminlidi. Ulardin meshhurliri: “köl tikin menggü téshi” (732 – yili teklen’gen), “bilge qaghan menggü téshi” (735 – yili), “tunyuquq menggü téshi” (716 – yilliri) we “qutluq bilgeqaghan menggü téshi” (759 – yili) dur.
Yuqiridiki menggü tashlar tezkiriliri eyni zamandiki uyghur xelqining tarixiy hayatini, turmush ehwalini tesirlik we eynen teswirlep bergen. U hem tarixiy derslik qimmitige hem bedi’iy edebiyat qimmitige ige. Bu menggü tashlar tezkirisini yazghan aptorlar shu dewrning ataqliq oqutquchiliri, edibliri we mahir xettatliri idi.
Lékin, uyghurlarda yéziq tarixi bashlan’ghandin kéyin, mektep ma’arip ishlirigha tunji asas sélin’ghan makan turpan idiqut hésablinidu. Idiqut eyni zamanda shةrq bilen gherb medeniyiti bir – biri bilen singiship yughurulghan merkiziy tügün idi. U yerde türlük dinlar erkin pa’aliyet élip baratti, ibadetxanilar quratti, mektepler achatti, kitablar basatti. Uyghurlarning qedimqi tarixida budda kitabliri eng köp yézilip saqlan’ghan jaymu ene shu idiqut idi. Bu yerde tépilghan yazma yadikarliqlar bir nechche tümendin artuq.
Kishiler idiqutni eyni zamanda ottura asiyaning ” yer asti kütüpxanisi ” dep bikar éytmighan. Töwendiki pakitlar bu bahani ispatlaydu:
Bu yerde nisturi (2) diniy eqidisi mezmun qilin’ghan: ” iwan’glum ” (bext sadasi), “sant g’orkining shéhit bolush xatirisi”; Mani dinigha alaqidar eserlerdin: “ikki yiltiz nom “, ” mani murtlirining töwenamisi “, “erq pütük”; Zara ostir (3) (ateshpereslik) eqidisige a’it eserlerdin: “ewliya qesidiliri”; Budda dinigha a’it eserlerdin: “altun yaruq”, “sekkiz yükmek”, “a’itri simit” namliq yigirme yette perdilik drama (4), tarixiy dastan – “maxarabata”; 294 tom 25 kitabni öz ichige alghan “seltenetke yardem bergüchi örnek – tedbirler”; Besh tomluq chong chöchekler toplimi – “penchi tantira”; Edebiy eserlerdin: “etebetul heqayiq”, “izop meselliri”, “oghuzname” hemde besh tomluq riwayetler toplimi; “chastani ilik beg”, “qedimqi turpan qoshaqliri”, “méditsina bilimliri”, “ikki tilliq lughet” we idiqut xanlirining menggü tash xatiriliri, iqtisadiy höjjetler; Ereb yéziqidiki eserlerdin: “tomur tezkirisi”, “tezkiri ewliyalar”, “mérajname”, “köngülname”, “bextname”, “sha’ir harazimi tallanmiliri” we “mewlane lutfi shé’irliridin tallanma”; Buningdin bashqa dédaktik telim – terbiye mezmunidiki edebiy, shé’iriy eserlerdin ” ” axawarka “, ” qalyamqara – papamqara “; Dédaktik nesriy eserlerdin: ” chong maymun patmaral “, ” bextiyar shahzad “, ” ressam bilen yaghachchi hékayiliri ” qatarliq intayin köp eserler yézilghan we terjime qilin’ghan.
Yuqirida tizip ötkenlirimiz idiquttin tépilghan medeniy yadikarliqlarning peqet bir türkümidinla ibaret. Mutleq köp qismi 19 – esirning axirliridin bashlap chet el arxé’ologlirining qoligha chüshüp ketken.
Yalghuz gérmaniyining töt qétimliq arxé’olog etritila bu yerdin élip ketken yazma höjjetler birnechche tümendin éship kétidu! bashqa ellerning élip ketkenliri buning sirtida.
Idiqutta qandaq qilip bunchiwala tarixiy yadikarliqlar meydan’gha kelgen we saqlinip qalalighan?
Birinchidin, idiqutta ma’arip we idé’ologiye erkinliki yolgha qoyulghan, qaysi étiqadqa mensup bolushidin qet’iynezer, u bilim igisi bolsila, bolupmu ewladlarni terbiyiliguchi bolsila hörmetke sazawer idi. Xelqqe menpe’et yetküzgüchi bundaq kishiler “iltebir ” (ilteber) dep atilatti.
Ikkinchidin, idiqutta kitab yézish we köchürüsh eng sawabliq kesip dep qarilatti. Bundaq étiqad “buyan ” (buyan) déyiletti. Mesilen: pütülgen kitablarning xatimiside mundaq sözler alahide yézilatti: ” bu kitabning sawabi aldi bilen xan sariyigha, andin qalsa merhum ejdadlargha we yaru – buraderlerge bolghayler…”.
Üchinchidin, idiqutta bilge kéngishi (ma’aripperwer danishmenler kéngishi) tesis qilin’ghan. Ular derije, unwanlarni belgileytti hem el ichidiki aqartish ishlirigha yétekchilik qilatti. Bilge kéngishi nurghun tilliq izahliq lughetler (sanskrit – uyghurche, xenzuche – uyghurche, tuxar – uyghurche, soghdi – uyghurche) ni qollanma süpitide tüzüp chiqqan.
Idiqut uyghurliri yene süpetlik qeghez keship qilghan. Xet pütülüshtin burun qeghez üstige aq shilim sürtületti. Bu qeghez ” partlap yézish usuli ” déyiletti. Qaraghujida yene xéli chong qeghez zawutimu qurulghan.
Idiqutluqlar öz aldigha yaghach metbe’e keship qilghan. Herpler dane – dane kwadrat yaghachlargha uyulup, andin qélipqa békitilip üstidin reng sürtülüp xilmu xil renglik kitablar bésilatti. Mushundaq metbe’e herpliridin chet el arxé’ologlirining élip ketkenliri 100 mingdin artuq (4).
Eyni zamandiki idiqut ma’aripi toghriliq ataqliq seyyah wang yendi (939 – 1006 – yillar) özining ” astane xatiriliri ” namliq esiride mundaq yazghan: ” idiqutta kespiy mu’ellimler bar iken, uyghurlar shé’ir we qoshaqqa xushtar iken. Ular öz yéziqini kündilik éhtiyaj üchünla emes, belki türlük edebiy eserlerni, kitablarni yézishqimu ishlitidiken, u yerde her xil tillarda yézilghan nurghun kitablarni kördüm…”.
Idiqut uyghurliri ana tilining sapliqini qoghdap qalghanidi. Ular mensep namlirini atashta urxun uyghurlirining en’enisige warisliq qildi. Mesilen: ular ” qaghan ” sözini uzaqqiche qollandi. Bu söz hökümran, impérator, xan meniliride bolup, hon, türk we siyanpilarmu bu sözni ortaq ishletken, hazirqi zamanda bu atalghu – isimlarning axirigha ulinidighan hörmet qoshumchisi süpitide ishlitilmekte. Mesilen, qazaqlarda ömerqan, tilewqan, uyghurlarda abdukérimxan, qadirxan dégenlerdek. ” idiqut ” sözi – bextke yétekligüchi dégen bolidu. ” qut ” sözi hazirmu ishlitilidu. Mesilen: “qutluq bolsun “, “sanga bu mal qut etsun, qutap qalsun ” dégendek.
Quchu uyghur xanliqi (miladining 9 – 13 – esirler) dewride idiqut ma’aripi nurghun tilshunaslarni, köp tillardin xewerdar terjimanlarni, abroyluq oqutquchilarni, meripetlik edib – sha’irlarni, dramatorglarni, boghaltir – hésabatchilarni, tewip – doxturlarni yétishtürgenidi. Bularning ichide: singqu seli (bu heqte kéyinki babimizda mexsus toxtilimiz), ataqliq edib we terjiman , ma’aripchi, yazghuchi, dastanchi apirinchuritkin, “hékmetler peziliti ” ning aptori, dédaktik sha’ir ki ki, sha’ir chinuya totung, sha’ir qalim kéyxi, sha’ir atsang, koltarqan, asix totung, qarundaz qatarliqlar bar.
Shuni mu’eyyenleshtürüshke boliduki: qochu (idiqut) xanliqi dewride pütkül ma’arip idé’ologiyisi üstide herxil diniy eqidiler hokümran orunda turatti. Biraq, u omumiy xelq edebiyati we ma’arip üchün éytqanda qismen ramkidinla ibaret. Uning tektide xelqning arzu – tilekliri, ijtima’iy turmush ré’alliqi, tarixi we medeniy – ma’aripi yenila küchlük eks étip turatti. Buninggha meshhur ” oghuzname ” qissisi téximu toluq ispat bolalaydu. ” oghuzname ” uyghur xelqining qedimqi hayat tarixi, dunya qarishi, ijtima’iy örp – adetliri, peziletliri we jenggiwarliq xisletlirini tonushturidighan qisqa we uniwérsal derslik qollanmidur.
Izahatlar:
(1) aka – uka kelir (528 — 968 kelir) we metudi (728 — 588 metudi) miladining 855 – yil 5 – ayning 25 – küni bulghariyide tunji rus – slawyan yéziqini kةship qilip bergen. Slawyanlar bu künni her yili xatirilep turidu.
(2) nisturi (401 – 451 – yillar) – xristi’an dinining bir mez’hibi bolghan nisturi eqidisini tesis qilghuchi. Rahib araban 635 – yili idiqutqa kélip bu dinni terghib qilghan.
(3) zara ostir – (miladidin 8 esir burun ötken) usta doxtur we sha’ir, zerdexit dinining ewliyasi.
(4) pirtanrakxit teripidin terjime qilin’ghan bu drama 9 -, 10 – esirlerde bashbaliq qatarliq qochu sheherliride sehnide oynalghan. Buningdin ilgiri qedimqi kösen (kucha) ning “ejdiha oyuni”, “sumuch oyuni” qatarliq ochuq sehne oyunlirimu drama we komédiye sheklini alghan oyunlar idi.
(5) 20 – esirning bashlirida rosiyilik oldinburg turpan’gha kélip, yaghach metbe’ege (kelagerofi) herpliridin 100 mingdin artuqraqini élip kétip, moskwa muziyigha tapshurup bergen. Idiqut uyghurlirining metbe’e téxnikisi taki gérmaniye alimi inogin kodinborg keship qilghan métal herplik ilghar metbe’e téxnikisi ishlitigüchilik (15 – esirgiche) dunyada aldinqi orunda turatti. Buningdin idiqut ma’aripi, neshiriyatchiliqining xéli zor kolemde rawajlan’ghanliqini körüwalalaymiz
(Uyghuristan uniwérsitéti adimiyet penliri instituti 2009-yilliq chaghatay uyghur til-edebiyati kespi magéstr aspranti qedirdin nur’ehmed quttékin)
Tengritagh Akademiyesi 