Arslan Abdulla

Uyghurlarning eng burunqi famililirimu köpligen bashqa milletlerning famililirige oxshash uruq we uruq ezalirini perqlendürüsh, jemet ezaliri ara nikahlinish yaki yéqin tughqanlar ara zina qilishni chekleshni meqset qilip shekillen’gen qebile belgisi, özi tewe qebilining nami yaki tutém namini isimning aldigha yaki keynige qoshushtin ibaret nam − ataq, belge sistémisidur. Alayluq, tutémdin kélip chiqqan famililer: böri bars, arslan tunga, arslan palwan, alp arslan, erk arslan, temür buqa, begbuqa, bay buqa, bulat buqa qatarliqlar, uruq − qebile namidin kélip chiqqan famililer: qarluq ewzur, basmil sarigh, chipaq uruq, uyghur tapmish wehakazalar①.
Famile bir xil alahide medeniyet hadisisi süpitide uruq yaki jemetning örp − adet, pisxika qatarliq jehetlerdiki melum ortaq alahidiliki we neseb munasiwitini mu’eyyen derijide eks ettüridu. U xéli küchlük dawamlishishchanliq we warischanliqqa ige. Jem’iyetning üzlüksiz tereqqiyatigha egiship, uyghurlar köchmen − charwichiliq turmushidin muqim olturaqlashqan déhqanchiliq turmushigha ötkendin kéyin, herqaysi uruq − qebililer peydinpey qoshulup bir gewdileshken, jemet qarishi üzlüksiz ajizlashqan, uyghurlarning famililirining iptida’iy funkisiyisi, sirliq tüsi we dawamlishishchanliqimu körünerlik ajizlashqan. Bolupmu uyghurlar islam dinigha étiqad qilghandin kéyin, ereblerning familisining tesirige uchrap, en’eniwi famile sistémisi peydinpey yoqilip, axiri uyghurlarda dawamlishishchanliqi bolghan atisining isimini famile qilidighan hetta anche qamlashmighan jemet leqimi bilen uruq munasiwitini ipadileydighan halet shekillen’gen. Qedimki yipek yolining muhim qatnash tügüni we köp xil medeniyetning mujessemgahida yashaydighan köp qisim qumul uyghurliri 16 − esirge kelgendimu yenila budda dinigha étiqad qilidighan bolup, qeshqer qatarliq jaylardin alahezel töt − besh yüz yil kéyin islam dinini qobul qilishqa we ereb − pars medeniyitining tesirige uchrashqa bashlighan bolghachqa, köchmen − charwichiliq turmush sheklini taki bügünki kün’giche saqlap qalghan, shundaq bolghachqa qedimki til − medeniyet en’enisini xéli köp saqlap qalghan. Ularning ichidiki bezi qedimki famililer bügünki kündimu qollinilmaqta. Bu yerde shuni chüshendürüp ötüsh zörürki, qumul uyghurliri arisida saqlinip qalghan «famile», uning uruq yaki jemet − neseb munasiwitini bildürüsh funkisiyisige qarita éytilghan, halbuki atash shekli yaki ishlitish sheklidin élip éytqanda, intayin az sandiki famililer qedimki famililerge oxshash isimning aldigha qoshulup ishlitilgendin bashqa, köp qisim famile ismining keynige qoshulup ishlitilmekte. Töwende tesiri küchlük bir nechche jemetning familisi üstide qisqiche toxtilimiz:
1. øｍε11ε ) t øｍεr/t chumul(
T øｍεｎ yaki ømεllεl qedimki türk qebilisining nami )chumul( din kélip chiqqan. Mehmud kashgheri «türkiy tillar diwani» da chumullar toghrisida mundaq dégen:«türkler eslide yigirme qebilidur…… herbir türk qebilisining bir munche uruqliri bolup, men bulardin asasiy we ana qebililerni yazdim. Uruq − aymaqlirini tashlidim. ………… meyli musulman bolsun yaki bolmisun, rum olkisining yénidin künchiqishqa qarap ketken tertip boyiche, sherqtiki türk qebililirining turar jaylirini körsitip öttüm. Rumgha hemmidin yéqin jaylashqan qebile
Bjnk −−−− Pəqənək pechenek, andin qalsa qfjaq −−−− kifqakqipchaq, aghz −−−o uz oghuz, ymak −−−−yəmək yemek, bshghrt −−−− bχ irt bashqirt, bsml basmil , qai −−−− kay qay, ybaqo −−−− yαbαkuyabaqu, ttar −−−− tαtα tatar, qrqz−−−− kirkiz qirghiz qebililiridur. Qirghizlar chin’gha yéqin jaylashqan. Bu qebililerning hemmisi rum ölkisi yénidin sherqqe qarap shu tertipte suzulghan. Andin jkl−−−− qigil chigil, txsi −−−− tohsi toxisi, yghmyαmα −−−−yaghma, aghraq −−−− u rakughraq, jrq −−−− qαrukcharuq, jml −−−− qomul chomul, ayghir −−−− uy uruyghur, tinkt −−−− tαŋut tangghut, xtai −−−− hitαy xitay qebililiridur…… sehra − qir xelqliridin bolghan chomullarning tili alahide bir til bolup, ular türkchinimu yaxshi bilidu». « sung sulalisi tarixi. Qochu tezkirisi» (wang yendéning «qochugha elchilikke bérish xatirisi» din élin’ghan) da mundaq xatirilen’gen: «qochu démek gherbiy aymaq (shiju) démektur.……… jenubiy türkler, shimaliy türkler, chong chigil, kichik chigil, yaghma, qarluq, xakkas, moman’ghut, urun dep atilidighan qebililer bar». (14110 – bet) «sung, lyaw, jin dewrliridiki milletlerning tarixi» de mundaq xatirilen’gen: «chumullar besh dewr mezgilide xéli küchlük hakimiyet qurghan. Texminen miladiye 11 − esirdin kéyin, tarixnamilerde ulargha da’ir xatiriler chéliqmaydu. Éhtimal uyghurlargha peydinpey singip ketken bolsa kérek». Adette chumullarning qarargahi iwirghol (hazirqi qumul) etrapida dep qarilidu»○2. Bashqa bir qisim tarix matériyalliridiki xatirilerge asaslan’ghanda lopnur, churchan (cherchen), chaqiliq qatarliq jaylardimu chumullar yashighaniken. Bu chumullar kéyin islam dinigha qarshi turghachqa, budda dini rawaj tapqan qumulgha köchüp kélip, qumulning sherqiy jenubiy qismidiki lopnurgha eng yéqin bolghan boghaz, lapchuq, qara döwe qatarliq jaylargha makanliship yerlik xelqqe singip ketken. Emma, bu chumullarning ewladliri, hélimu tømεl yakitømεn dep atilidu tomul . Ning fontikiliq özgirip tømεl yaki tømεn gha özgergen bolushi éhtimalgha intayin yéqin. Chünki, qumul shéwiside tawushning til orni we ahangdashliq qanuniyitining tesiride, til uchi, til aldi üzük tawushigha yandash til arqa sozuq tawushliri bezide til aldi sozuq tawushigha özgiridu. Alayluq, edebiy tildiki shola, korα ) (kora) gha, sodigha, (kalpuk) qa, (sonay) gha özgiridu wahakazalar. Yuqiriqi misallardiki til arqa sozuq tawush ［o］, ［u］ lar til aldi sozuq tawush ［ø］,［ｙ］gha özgiridu. Bu fontékiliq özgirish qanuniyiti w qumul shéwisidiki ［n］we ［Ｉ］ üzük tawushlirining sözining axiri yaki bughum axirida kelgende öz’ara almishish hadisisige asasen uni fontikiliq özgergen shekli dep éytishqa bolidu. Chumul jemeti asasliqi qumulning boʁazboghaz, rahεtbaʁ rahetbagh, palwantur palwantur, saqa saqa ,) xotuntam xotuntam( qatarliq jaylirigha tarqalghan. Uningdin bashqa, (tomul) yene yer nami qilip ishlitilidu, alayluq: chumultur, chumul bulaq, chumul köl, chumul qorusi wahakazalar.
2. εlkilεr elke
εlkε elke sözi «türkiy tillar diwani) « birinchi tom, 175 – bet) daεlkε bulaq (elke bulaq) sheklide körülgen bolup, «bir türk qebilisining nami» dep izahlan’ghan. («diwan» birinchi tom 429 – bet) da yene bulaq bulaq sözi mundaq izahlan’ghan: «bulaq bir türk qebilisining nami. Ularni qipchaqlar esir alghan idi, kéyin ulugh tengri ularni qutqazdi». Qumul shéwiside εlkε dégen sözmu, εlkεbulaq dégen sözmu bar. Bular her’ikkilisi tarixiy intayin uzaq bir kent − qumul shehiri rahetbagh yézisining altinchi kentini körsitidu. Mezkur kentte εlkεtura dep atilidighan chong tur bar, bu turning etrapidin bir qisim medeniyet yadikarliqliri tépildi, bu mezkur jayning tarixining uzaqliqini ispatlaydu. Qumul xelq qoshaqliridimu bu yer namliri köp jayda tilgha élin’ghan. Alayluq:
Elkide tawuz térip,
Qapaq barangliq qildila,
Yar üstige yar tutup,
Ejep sarangliq qildila.

Qosh soghamgha su ekeldim,
Elke bulaqtin
Sen yayrimni dep keldim
Shunche yiraqtin
εlkilεΥ dégen söz yer nami bolushtin bashqa yene elke we soqa, lengger, astane, qoray qatarliq jaylarda olturaqlashqan bir chong jemetni körsitidu. Gerche bu söz qedimki famililerge oxshash isimning aldigha yaki keynige qoshulup kelmisimu, lékin εlkilεΥ dégen köplük sheklide bir jemetni körsitidighan bolup, yenila famile funkisiyisige ige.
3. Qarluklar(qarluqlar)
«türkiy tillar diwani»(birinchi tom, 618 – bet) da qarluk dégen söz «qarluq, köchmen − charwichi türklerning bir guruhi, oghuzlardin bashqidur, ularmu türkmen hésablinidu». Qumul shéwiside, mezkur söz hem qebilini ipadileydu hem yer nami we famile bolup kélidu.
Qarluqlar eslide kök türklerning bir tarmiqi bolup, asasliqi tagil ，tari (bulaq／bulag) din ibaret üch chong qebilidin teshkil tapqan. Deslepki mezgillerde asasliqi altay téghining gherbidiki jaylarda pa’aliyet qilghan, kéyin bir qismi ötüken téghi etrapigha köchüp kélip orxun uyghur xanliqigha béqin’ghan. Kéyin peydinpey qudret tépip, tesir da’irisi sherqiy qismidiki altay téghi, tarbaghatay téghi we béshbaliq hemde iwirghol (qumul) qatarliq jaylargha kéngeygen. 766 − yili balasaghun shehirini ishghal qilip, qudretlik qarluq xanliqini qurghan.
Qarluqlar chöllükning shimalidin altay taghlirighiche bolghan ariliqtiki keng ketken rayonlarda bir mehel yashighan, kéyin ularning «ötüken téghi etrapida yashaydighan qebililiri orxun uyghur xanliqigha béqin’ghandin bashqa, gherbiy qismidiki qarluqlar altay téghi, tarbaghatay téghining gherbidiki özlirige qarashliq rayonlardin türkesh xanliqining zémini − hazirqi talas we chu derya wadilirigha köchüp kelgen»○3. Yash alim semet esraning tetqiqatigha asaslan’ghanda, orxun uyghur xanliqigha béqin’ghan hemde iwirgholda pa’aliyet qilghan bir qisim qarluqlar bügünki
Qumulning kökjar， öryklyk，tarati，qalʁajti，,ulanbulaq (qarluq) qorluq, qotazliq, qatarliq jaylirida dawamliq köchmen charwichiliq bilen shughullan’ghaniken. Qarluqlarning külpetlik teqdiri toghrisida qumul xelqi arisida mundaq qoshaqlar tarqalghan:
Qarluqum qarluq sayan,
Segünchiki serwan sayan.
Zamanning dushqarida,
Sen bir sayan, men bir sayan
Bu qoshaq bir qisim qarluqlarning urush malimanchiliqi destidin özlirining qebilisi we uruq − tughqanliridin ayrilip yaqa yurtlarda sersan − sergerdan bolup yürgenlikidek paji’elik qismitini tesirlik eks ettürgen bolsa undaqta hazirqi qumul tewesidiki qarluqtagh, qarluq ghol, qarluq kariz, qarluq tügmen qatarliq yer namliri bir qisim qarluqlarning qumulda uzaq mezgil yashash we japaliq igilik tiklesh tarixini eks ettüridu. Uningdin bashqa, mezkur söz yene lapchuq, qaradöwe qatariq jaylarda yashawatqan bir jemetni körsitidu hem isimning aldida famile bolup kélidu, alayluq, qarluq is’haq, qarluq séti, qarluq toxti wahakazalar.
4. T oruqlar choruqlar
T oruq bolsa t aruq dégen sözdin kélip chiqqan. «türkiy tillar diwani» (birinchi tom, 494 – bet) da t aruq dégen söz töwendikidek izahlan’ghan: «choruq türk qebililiridin biri, barchuq barquk shehirining etrapida yashaydu». Mehmud kashgheri tertip boyiche körsetken sherqiy türk qebililirining makanlashqan jaylirigha asaslan’ghanda, choruqlar qochu uyghur xanliqining zémini we uning etrapidiki rayonlarda uyghurlar we chumullar bilen qoshna bolup yashighan. T aruq (qumul shéwiside t oruq déyilidu) dégen söz köplük sheklide qumulning sheher ichi we lapchuq, qara döwe qatarliq jaylirida yashaydighan bir jemetni körsitidu. «uyghur xojilar jemeti heqqide tetqiqat» tetqiqat guruppisi 1998 − yili qumul wilayitide tekshürüsh élip barghanda igiligen matériyallargha asaslan’ghanda, t oruq jemetning islam dinigha qarshi turup barchuq etrapidin qumulgha köchüp kelgen choruq qebilisining ewladliri bolushi éhtimalgha intayin yéqin.
5. εlεr k⍬nt kenchek
K⍬nt εk bolsakεnt εk ning fonétikiliq özgergen shekli.«türkiy tillar diwani» (birinchi tom, 626 – bet) da töwendikidek izahlan’ghan: «kenchek, türk qebililiridin biri». Mehmud kashgheri «diwan» ning yene bir jayida mundaq deydu: «qeshqerde kenchekche sözlishidighan yézilar bar, sheher ichi xelqi xaqaniye türkchisi bilen sözlishidu»○4. Mezkur söz qumul shéwiside yer nami bolup kélip qumulning baghdash yézisi bostan kenti etrapidiki qedimiy sheher xarabisi(kenchek shehiri) ni körsetkendin bashqa, yene qumulning boghaz, rahetbagh we lapchuq, qara döwe qatarliq jaylirida tarqaq makanlashqan bir jemetni körsitidu.
6. Xular (xular)
«Xu» (ahang terjimisi «xu») familisining menbesi toghrisida herxil köz qarashlar bar, beziler uni toqquz uyghurlarni teshkil qilidighan uruqining biri) qun qun) din kélip chiqqan dep qaraydu, yene beziler unioʁur/ʁur (oghuz, ghuz) ning fonétikiliq özgergen shekli dep qaraydu. Fonétika nuqtisidin qarighanda, bu xil fonétikiliq özgirishning éhtimalliqi yoq diyerlik. Bizche, mezkur famile tibetlerning qedimki uyghurlarni atishi xuy (xur) din kélip chiqqan bolushi éhtimalgha intayin yéqin. Buning asasi töwendikiche: (1) xu famililik jemet asasliqi qumulning lapchuqqa makanlashqan, halbuki lapchuqlarning bir qismi ilgiri tibetler bésiwalghan lopnur wadisidin köchüp kelgen. Lapchuqning uyghurche namilap uq ning étmologiyisimu bu nuqtini yandin ispatlaydu. Chünki tetqiqatlargha asaslan’ghanda,lap uq dégen söz lop(lop) dégen sözdin kélip chiqqan, yeni lop dégen menini bildüridighan söz bilen «nurghun», «yighlimaq» dégen⑤ tuʁ dégen sözning birikishidin tüzülgen bolup, «lopluqlar topliship olturaqlashqan jay» dégen menini bildüridu. Buningdin shuni qiyas qilishqa boliduki, xu atalmisini qumulgha köchüp kelgen lopluqlar qumul shéwisige ekirgen, (2) xur ning fonétikiliq özgirip xu gha özgirishimu tamamen mumkin. Chünki, boghum axiridiki bolupmu bir boghumluq sözlerning axiridiki［r］ ning éghiz tilida chüshüp qélishi xéli köp körülidighan fonétikiliq hadise. Alayluq:
Bar→ba ：，t ar →t a：，Kelεrjil → Kelεju wehakazalar. Elwette, xu familisining menbesi heqqide yenimu chongqurlap izdinishke toghra kélidu.
Xu asasliqi lapchuqta makanlashqan bir jemetni körsitidu, bu söz yene isimning aldigha qoshulup famile qilinidu. Alayluq: xu abduwayit, xu seydulla, xu ilyas wahakazalar.
11- esirde ötken ulugh tilshunas mehmud kashgheri «türkiy tillar diwani» da «oʁuz» oghuz sözini izahlighanda oghuzlarning uruqini we ularning mal-charwilirigha basidighan en − tamghilirini körsetken○6, bular töwendikiche:
Birinchisi we yétekchisi — kinik ：qéniq. Zamanimizning sultanliri shulardindur. Mallirining tamghisi :
Ikkinchisi: ǧКаУi — qayigh. Ularning tamghisi: I V I.
Üchinchisi — bayundur bayundur. Ularning tamghisi: .
Tötinchisi — ivα iwa. Ular «— yivαyiwa» depmu atilidu. Tamghisi:
Beshinchisi: ǧ sal —salghuz. Ularning tamghisi:
Altinchisi: afxar — afshar. Ularning tamghisi:
Yettinchisi: bəktili — bektili. Ularning tamghisi:
Sekkizinchisi: bügdüz — bügdüz. Ularning tamghisi:
Toqquzinchisi: bayat — bayat. Ularning tamghisi:
Oninchisi: ǧ yaz — yazghir. Ularning tamghisi:
On birinchisi: əymür — eymür. Ularning tamghisi:♀.
On ikkinchisi: kara bØlük — qara bölük. Ularning tamghisi:
On üchinchisi: alka bØlük — alqa bölük. Ularning tamghisi:
On tötinchisi:
On beshinchisi: ürəgir — üregir. Bular« — yürəgir» depmu atilidu. Ularning tamghisi:
On altinchisi: tutirka — tutirqa. Ularning tamghisi: ΛＶ .
On yettinchisi: ǧ ulayundlu — ulayundlugh. Ularning tamghisi:
On sekkizinchisi: tügər — tüger. Bu söz bezide «o − waw» herpi tashlinip, (tükər) sheklidimu yézilidu. Ularning tamghisi:I〥 .
On toqquzinchisi: pəqənək — pechenek. Ularning tamghisi:
Yigirminchisi: quωuldar — juwuldar. Ularning tamghisi:
Yigirme birinchisi: qəbni — chenni. Ularning tamghisi:
Yigirme ikkinchisi: ǧ— qaruklu charuqluq. Bularning sani az, tamghisi namelum.
Meshhur tarixshunas ebulghazi bahadirxan « shejere’i türk» « itεrakimε,εdзεrε » namliq esiride: «oghuzxanning alte oghli bar idi. Chongining éti kün xan, ikkinchisi ay xan, üchinchisi yultuzxan, tötinchisi kök xan, beshinchisi tagh xan, altinchisi déngizxan. Ularning herqaysisining danishmen xotunliridin tughulghan töt oghli bar idi.………… türkmenler ichidiki tarixtin xewiri bar bilimlik zatlar oghuzxanning on ikki ölkige tarqalghan 42 newrisini we ularning isimining menisi, tamghisining shekli we choqunidighan qushning namini bilidu»○7 dégen hemde ularni bir − birlep körsetken:
(1) qayning menisi — mustehkem, tamghisi choqunidighan qushi shungqar.
(2) bajatning menisi — döletmen, tamghisi choqunidighan qushi (uki).
(3) alqa’ewluning menisi muwapiq, tamghisi , choqunidighan qushi (keklik).
(4) qara ewluning menisi qeyerde oltursa chédir tikip olturghuchi, tamghisi qamchigha oxshaydu. Choqunidighan qushi ｋØｂｋ／ｋØｂεｋ(aq shungqar) .
(5) yazirning menisi — (el aghisi), tamghisi , choqunidighan qushi turumtay.
(6) yasirning menisi ghalibiyetchi, tamghisi , choqunidighan qushi qorghuy.
(7) durdughaning menisi — yurtni almaq we saqlimaqni bilgüchi, tamghisi choqunidighan qushi qizil qarchigha.
(8) dokening menisi — tönggilek yeni toplan’ghan, tamghisi , choqunidighan qushi tazqara.
(9) usharning menisi — «ishni ildam qilghuchi», ning tamghisi , choqunidighan qushi qara lachin.
(10) qarnaqning menisi (böke), tamghisi , choqunidighan qushi sarichi (sünggüch).
(11)béktilining menisi «sözi hörmetlik», tamghisi , choqunidighan qushi (bahri ?) .
(12) qarqitning menisi rizqiliq, tamghisi , choqunidighan qushi (su bürküti).
(13) bayandurning menisi «németlik», tamghisi , choqunidighan qushi lachin.
(14)pechenening menisi «se’i qilghuchi», tamghisi , choqunidighan qushi «alε tuʁanaq» (?)
(15)chawuldurning menisi — «nomusluq», tamghisi , choqunidighan qushi aqqu «buʁdajiq» .
(16)chebinning menisi — «bahadir», tamghisi , choqunidighan qushi (xuma) «huma».
(17)salurning menisi «qilchiliq», tamghisi, choqunidighan qushi bürküt.
(18)emarning menisi «baylarning béyi», tamghisi ,choqunidighan qushi. «εnt ari»(?)
(19)alaytilning menisi «taghil atliq», tamghisi böshükke oxshaydu, choqunidighan qushi (turumtay).
(20) urgirning menisi — «saxawetchi», tamghisi choqunidighan qushi biqu／miqu . «biqu/miqu».
(21)igdirning menisi «ulugh», tamghisi choqunidighan qushi «qart iʁaj » .
(22)bukdizning menisi «xizmetkar», tamghisi , choqunidighan qushi it alʁun (it’alghu) .
(23)awening menisi «yuqiri mertiwilik», tamghisi , choqunidighan qushi, tujʁun (tayghan).
(24) qiniqning menisi «eziz», tamghisi , choqunidighan qushi iʁaj dзira qart qarachigha.
«uyghur xojilar jemeti heqqide tetqiqat» téma guruppisi qumulning taghliq rayonlirini tekshürgende, «türkiy tillar diwani» we « itεrakimε,εdзεrε» de xatirilen’gen töwendiki tamghilarning qumuldiki uyghur charwichilar arisida burun ishlitilgenliki yaki hélimu ishlitiwatqanliqini bayqighan, bu tamghilar töwendikilerdin ibaret:
(1) mehmud kashgheri birinchi orun’gha tizghan hemde rehbiriy uruq yaki sultan uruq dep izahlighan «qiniq» qiniq uruqining tamghisi ebulghazi bahadirxanning « ijtεrakimε，εjε»
De chüshendürüshiche (P36) , qiniq «yuqiri mertiwilik» dégen menini bildüridiken. Mezkur tamghini qumulning qoray yézisining tØmyrti nεrnasi kenti we aqtash yézisining toshu kentidiki aqsöngekler dep atilidighan jemet hemde sharlar téghining qarluq kentidiki ömer abduréhim jemeti qijiq tamƔɑa tamƔa ‹qiniq dégen namda hazirghiche ishlitip kelmekte.
(2) mehmud kashgheri üchinchi orun’gha tizghan bayandur bayandur uruqining tamghisi .mezkur tamghini qumulning qoray yézisidikigéli palwan jemeti ishlitidu.
(3) mehmud kashgheri yettinchi orun’gha tizghan béktili uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi nεrnaii kentidiki tayirdorgha lam elip tamʁa jemeti bügün’giche ishlitip kelmekte.
(4) mehmud kashgheri 11 − orun’gha tizghan eymür uruqining tamghisi♀. Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi tömürti kentidiki latip yari jemeti bügün’giche ishlitip kelmekte.
(5) mehmud kashgheri 14 − orun’gha tizghan igdir uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi nérin kentidiki pazilbay jemeti hazirghiche ishlitip kelmekte.
(6) mehmud kashgheri 20 − orun’gha tizghan t uwuldar chuwuldur uruqining tamghisi. Mezkur tamghini qumulning iwirghol nahiyisi adap kentidiki niyaz molla jemeti, nom yézisidiki aybek jemeti aitamʁa ay shekillik tamgha dégen namda ishlitip kelmekte.
(7) mehmud kashgheri 21 − orun’gha tizghan chenni uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi nεrnasi kentidiki mufti éli jemeti we kentidiki idris pazil jemeti t ilεk tamʁa dégen namda bügün’giche ishlinip kelmekte.
(8) ebulghazi bahadirxan birinchi orun’gha tizghan qaji uruqining tamghisi mezkur tamghini qumulning tashwiliq yézisi xotuntam kentidiki aslanlar jemetidiki supur dorgha we uning ewladliri bügün’giche ishlitip kelmekte (mezkur jemettikiler bu tamghini atning dümbisige tetür basidu).
(9) ebulghazi bahadirxan tötinchi orun’gha tizghan qaraØjly uruqining tamghisi mezkur tamgha qumulning atlar teʁi yézisi qalʁajti kentide t urqu tamʁa dégen namda bügün’giche ishlitilip kelmekte.
(10) ebulghazi bahadirxan toqquzinchi orun’gha tizghan av ar uruqining tamghisi. Mezkur tamghini qumulning baghdash rayonidiki aydarxan jemeti ishletken.
(11) ebulghazi bahadirxan 21 − orun’gha tizghan qarqin uruqining tamghisi. Mezkur tamghini qumulning baghdash rayonidiki ibrahim se’id jemeti ishletken.
(12) ebulghazi bahadirxan 31 − orun’gha tizghan bajindur uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning sharlar yézisi tarati kentidiki qurban negem jemeti we qoray kentidiki rozi baqi jemeti «latamʁa» , «ambur tamʁa» dégen namda ishletken.
(13) ebulghazi bahadirxan 14 − orun’gha tizghanpεt ενεuruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning sharlar yézisi qarluq kentidiki sadiq kérim jemeti «tamʁa sεkkiz» dégen namda bügün’giche ishlitip kelmekte.
(14) ebulghazi bahadirxan 15 − orun’gha tizghan t awuldar uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning sharlar yézisi qarluq kentidiki osman sulayman jemeti «ajtamʁa » («ay shekillik tamgha») «taqa tamʁa» («taqa shekillik tamgha») dégen namlarda ishletken.
(15) ebulghazi bahadirxan 16 − orun’gha tizghan tεbni uruqining tamghisi .mezkur tamgha qumulning baghdash yézisida wang mehkimisining yéliqlirigha bésilghan.
(16) ebulghazi bahadirxan 18 − orun’gha tizghan εjmur uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning baghdash yézisidiki seydi dorgha jemeti ishletken ⑧
Mehmud kashgheri mundaq deydu: « bu éytilghan uruqlarning namliri ularni qurghan eng qedimki bowilirining isimliridur……… bu tamghilar ularning at − ulagh we mallirining belgisi bolup, ariliship ketse, shu belgilerge qarap tonuwalidu»⑨.
Uyghurlarni öz ichige alghan nurghunlighan qedimki köchmen charwichi türkler arisida, mal −
Mülükke igidarchiliq qilish hoquqi mesilisi asasliqi otlaq, charwa − mal we qulgha igidarchiliq qilish hoquqigha bérip chétilidu. Shu sewebtin, tamgha (mal − charwilargha bésilidighan en – tamgha) mal − charwilargha bésilghan addiy belge bolupla qalmastin, belki mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqining belgisi bolup, hoquqning simwoli, uruq omumiy mülükchilikning mehsulidur. Sey xungshéng ependi «tang dewridiki toqquz ghuzlar we türklerning medeniyiti» namliq esiride «wéyname. Qochu tezkirisi» diki xatirini neqil élip mundaq dégen: «5 − esirdiki qangqillarning mal − charwilirining en − tamghisi bar, payansiz dalilarda otlap yürsimu, héchkim heydep ketmeydu»○10. «markopolo sayahet xatirisi» de mundaq déyilgen: «meyli xan padishahlar yaki bashqa kishiler bolsun hemmisining kala, at, töge we yaki bashqa chong charwiliri bar, charwilargha en sélip qoyghandin kéyin, dalilarda otlashqa qoyuwétidu. Qarashning hajiti yoq. Bir nechche kishining charwisi ariliship otlaydu. Énige qarap tonughili bolidu, yaylap bolghandin kéyin igisining qotinigha kiridu. (birinchi qisim 284 – bet). Yuqiriqi xatirilerdin ayanki, birinchi, en − tamgha eng bashta oruqlarghila xas bolup, mal − charwilargha uruq igidarchiliq qilish tüzümining belgisi bolghan, kéyin jemet hetta a’ililermu peydinpey en − tamgha ishlitidighan bolghan. Bu mal − charwilargha igidarchiliq qilish hoquqining uruq igidarchiliqidin xususiy igidarchiliqqa ötüshke bashlighanliqini chüshendüridu. Ikkinchi, meyli omum igidarchiliqi yaki xususiylar igidarchiliqi bolsun, en − tamgha yaki mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqi qanun teripidin qattiq qoghdalghan, undaq bolmisa «mal − charwilarning yaylap bolghandin kéyin igisining qotinigha kirishi» mumkin bolmaytti. Sey xungshéng ependining «shimaliy sulaliler tarixi» qatarliq yazma höjjetlerdiki türkiy tilliq milletlerning jinayi ishlar qanunigha da’ir xatiriler heqqidiki tetqiqatining qanunning mal − charwilargha igidarchiliq qilish hoquqini qoghdash derijisini chüshinishimizge yardimi tégidu. Sey xungshéng ependining yekünige asaslan’ghanda, jinayet döletke ziyan yetküzüsh jinayiti (asiyliq jinayiti), mal − mülükke dexli − teruz qilish jinayiti, munasiwitige dexli yetküzüsh jinayiti, jismaniy bixeterlikke dexli − teruz qilish jinayiti qatarliq töt xilgha ayrilghan, uning ichidiki mal − mülükke dexli − teruz qilish jinayiti yügen, at we bashqa nersilerni oghrilashni körsetken, jinayi jazamu ölüm jazasi, ten jazasi, jerimane we tölem tölitish, éghir emgekke sélish, sürgün qilish jazasidin ibaret töt xilgha ayrilghan, uning ichide ölüm jazasi bérilidighanlar asasliqi: asiylar, zinaxorlar, yügen oghrilighuchilar bolghan, ölüm jazasi bélini sundurush, kallisini élish, tirik kümüshtin ibaret üch xilgha ayrilghan, tölem buyumliridin asasliqi mal − mülük, at, qiz − ayallar bar bolghan○11.
Yuqiriqi jinayetni békitish. Türge ayrish we jazalash sheklidin qarighanda, mal – charwigha igidarchiliq qilish hoquqi qanun teripidin xéli qattiq qoghdalghan. Mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqi asasliqi «at» qa igidarchiliq qilish hoquqini körsitidu, halbuki «at»qa dexli − teruz qilishqa bolmaydu. Tölem buyumliri, ichide uning orni hetta qiz − ayallarning ornidinmu yuqiri bolghan. Buning sewebi shuki, «at» köchmen − charwichi milletler hayat kechürüshte tayinidighan asasiy ozuq, qatnash qorali, herbiy qoral − yaraq we muhim nezir − chiragh buyumi bolupla qalmastin belki maddiy buyumlarni almashturushning asasliq wasitisi hem diplomatiyide payda − menpe’etke érishishtiki muhim hediye buyumi we asasliq tartuq idi, téximu muhimi shuki, köchmen charwichi milletlerning özliri at teyyarlap herbiy yürüshke chiqishtin ibaret puqraliq mejburiyiti bar idi.
Buningdin melumki, en − tamgha qanuniy küchke ige mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqining muhim belgisi. Uni köp xil nuqtidin chongqurlap tetqiq qilishning bizning qumul hetta pütkül uyghurlarning tarixi we jem’iyitining tereqqiyatini chüshinishimizge yardimi tégidu.

Izahlar
○1 azat sultan bash muherrirlikide tüzülgen:
«uyghur famile tetqiqati», shinjang xelq neshriyati 2002 − yil neshri, 60 − 64 − betlerge qarang.
○2 yang bawlung: «sung, lyaw, jin dewrliridiki
Milletlerning tarixi», sichüen xelq neshriyati 1996 − yil 1 − neshri, 398 − 399 − betler.
○3 enwer baytur, xeyrinsa sidiq: «shinjangdiki milletlerning tarixi», milletler neshriyati 1991-yil uyghurche neshri, 473 − bet.
○4 mehmud kashgheri: «türkiy tillar diwani»,
Uyghurche neshri, Ⅰ tom, 41 − bet.
○5 ablimit ehet, dildar memtimin tüzgen: «qedimki uyghur tili lughiti», shinjang yashlar − ösmürler neshriyati, 1989 − yil neshri, 215 − bet.
○6 mehmud kashgheri: «türkiy tillar diwani», uyghurche neshri, Ⅰ tom, 78 − 80 − betler.
○7 ebulghazi bahadirxan: « itεrakimε,εdзεrε» (shejere’i türk), 35 − 36 − betler.
⑧ eskertishke tégishliki shuki, qumul charwichiliri arisida ishlitiliwatqan en − tamghilar arisida, üch xil tamghining nami oxshash bolsimu emma shekli oxshimaydu, alayluq, mehmud kashgheri üchinchi orun’gha tizghan bayandur bayundur uruqining tamghisining shekli , ebulghazi bahadirxan 13 − orun’gha tizghan bajindur uruqining tamghisining shekli , mehmud kashgheri 11 − orun’gha tizghan eymür aymur uruqining tamghisining shekli , ebulghazi bahadirxan 18 − orun’gha tizghan εjmur uruqning tamghisining shekli , mehmud kashgheri 20 − orun’gha tizghan t uwuldar uruqning tamghisining shekli , ebulghazi bahadirxan 15-orun’gha tizghan t uwuldar uruqning tamghisining shekli , bu xil ehwalni oxshash bolmighan qebililerning oxshash bolmighan mezgillerde tamghisining sheklini özgertishi keltürüp chiqarghanmu yaki bashqa sewebtin bolghanmu, buni yenimu ilgirilep tetqiq qilishqa tégishlik.
⑨ mehmud kashgheri: «türkiy tillar diwani». Uyghurche neshri, Ⅰ tom, 80 − bet.
⑩ sey xungshéng: «tang dewridiki toqquz ghuzlar we türklerning medeniyiti», jungxua kitabchiliqi, 2001 − yil neshri, 85 – bet.
○11 sey xungshéng: «tang dewridiki toqquz ghuzlar we türklerning medeniyiti», jungxua kitabchiliqi, 2001 − yil neshri, 101 – bet.
Mehmut kashgheri we «türkiy tillar diwani» maqaliler toplimi, milletler neshriyati 2011-yilliq 4-ay 2- neshiri 136

http://uyghurpedia.com/index.php?title

 

Korash Atahan

Insaniyet tereqqiyatigha egiship yézilar bilen sheherlerning perqi qalmighandekla, ziyalilar bilen adiy puqralarning, edebiyat we axbaratchiliqni kesip qilghan xadimlar bilen bashqa kesipte mexsus terbiylengenlerning ottursidiki axbarat yéziqchiliqi bilimliri heqqidiki perqlermu aziyishqa mundaqche qilghanda yoqulushqa qarap yüzlenmekte. Uyghur jemiyitige qaraydighan bolsaq yoqarqidek alametlerning körülüshke bashlighanliqini körüwalalaymiz. Emma Uyghurlar jemiyet tereqqiyati bésip ötüshke tégishlik basquchlarni toluq bashtin kechürelmigechke, xelqimizge axbaratchiliq heqqidiki sawadlar hazirghiche omumliship ketkini yoq.Shu wejidin bu sahede ishlinishke tégishlik nurghun xizmetler bizni kütüp turmaqta. Qilamaqchi bolghinimiz del shu xizmetlerning deslepki qedimi xalas.

Axbaratchiliq heqqide addiy sawatlargha ége bolush weziyetning eqelliy teleplirining biri bolup, bu meqsetke yétishte aldi bilen maqala yeni xewer, tepsiliy xewer, ochérik, edebiy axbarat we yoqarqidek eserler üchün intayin muhim bolghan her-türlük xam matériyallar bilen yüzeki bolsimu yéqindin tonushup chiqish intayin muhim.

Axbarat orunliri qimmiti bar dep qaralghan, yoqarqidek eser we xam matériyallarni kopinche Gézit-Jornal, Radiyo-Télwéziye, axbarat élan qilish yighinliri we Intérnét sehipilerde élan qilish arqiliq öz meqsetlirige yétidu.

Adette Gézit-Jornal (Intérnétning gézit-Jornalgha oxshighan) sehipillirige hazirlanghan maqalilar tékist we foto sürettin tüzülse, Radiyo we Intérnét Radiyosigha hazirlanghan maqalilar tékist(maqala) we nex meydandiki awazlar(audiyo)din, Télwézor we Intérnét télwéziyesi üchün hazirlanghan maqalilar tékist we herketlik süret(vidiyo) qatarliqlardin tüzilidu.

Biz töwende xewer, tepsiliy xewer, uchirik we edebiy axbarat qatarliq bu birqanche türlük maqalilarning Gézit-Jornal we Radio-Téléwisor qatarliqlargha qandaq teyarlinidighanliqi heqqide qisqiche sawat bérip ötimiz.

Xewerler her xil bolup bezilliri gézit-jornal we Internet sehipilliri üchün, bezilliri téléwézor yaki süretlik mexsus filimler üchün, bezilliri radiyo üchün hazirlinidu.Xewerlerni qaysi xildiki axbarat wastisigha hazirlanghanliqigha qarap turup adette: (A)Gézit-Jornal(Intérnét) xewerliri, (B) Radiyo xewerléri, (C)Télwéziye xewerliri qatarliq chong üch türge ayrip turushqa bolidu.

A.Gézit-Jornal Xewerliri
Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette tékisttin yaki tékist we resimdin tüzülgen xewerler bolup, adettiki ehwalda tékist edebiy jehettin süpetlik yaki süpetsiz bolishidin qettiynezer xewerning töwendiki 7 amilini hazirlighan bolishi kérek. Xewer yollashta, imkan bar tékistke resimni qoshup yollash kérek. Shert-Sharaét yar bermigen ehwalda ihtiyajgha qarap tékistni yéziqqa aylandurup yollashqimu, téléfon, mesenjér yaki biwaste aghzakiy éytip bérishkimu, resimni qoshup yollashqimu yaki zörür tépilghanda peqet resimnila yollashqimu bolidu. Untup qalmasliq kérekki xewerde yézilghan weqening alahidiliki we rast-yalghanliqini ipadilep bérishte resim intayin muhim bolup, nöwette xewer tékisti bilen qoshup élan qilinghan eserning qimmiti yalghuz resim yaki peqet tékist arqiliq teyyarlanghan xewerningkidin köp yoquri bolmaqta.

B.Radiyo Xewerliri
Radiyo Xewerliri xususiyet tereptin gézit-jornal (Inérnet) xewerliri bilen oxshash bolup, oxshash shekilde yézilidu. Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette radio istansilliri teripidinmu ishlitilishke bolushtek alahidilikke ége bolup, ikkisining asasliq perqi aldinqisida yéziq we resim, kéyinkiside awaz we tekist asasi rol oynaydu.
Bundaq dégenlik yene gézit-jornal xewerlirini radiyogha ishlitishkimu bolidu dégenliktur. Bundaq eserler radiyo istansisi teripidin tapshurup élinghandin kéyin, oqushqa layiqlashturulup awaz arqiliq radiyo dolqunlirida tarqitilidu.

C.Télwéziye xewerliri
Télwéziye xewerliri köp hallarda tékist, wédiyo we resimlerdin terkip tapidu.Télwéziye xewerlirining asasliq alahidiliki ish-herketning vidiyo arqiliq teswirlengenliki yaki muxbérning uzaqta turup hadésini süretlik biwaste bayan qilishi bolup, uning gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan xewerlerdin perqlinidighan we oxshap kétidighan terepliri bar.Bu perq we oxshashliqni télwéziye xewerlirining yekke alahidiliki we ishni wujutqa chiqirishta bar bolghan imkaniyetlerning chong-kichik bolishi belgüleydu.

Melum bir weqe-hadése heqqide mukemmel süretke tartilghan xewerning tékistini choqum Gézit-Jornal we radiyo xewerliridek shekilde yézish kérek.Bundaq dégenlik Télwéziye xewerlirige vediyo we resimler qisturma qilinghachqa, u nersilerni téximu inchiklep yézip kétishning zörüriyiti yoq.Chunki yézish telep qilinmaydighan teripi védiyo we resim arqiliq ipade qilinghan bolidu.

Alahide tekitlep kétishke erziydighini shuki meyli gézit-jornal xewerliri, meyli radiyo xewerliri we meyli télwéziye xewerliri bolsun, u meyli qelemni, foto aparatni weyaki vidiyo kamérani qural qilishidin qetiy nezer, imkaniyetning bériche töwendiki bu shertlerni orunlighan bolishi kérek. : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?
Bu dégenlik u yette amil mukemmel bir xewerning oxshimaydighan organliri bolup, her birsi xuddi bir bedendiki köz yaki qulaq qatarliq organlargha oxshaydu. Uning biri kem bolghan xewer ya qoli yaki közi yoq ademge oxshap qalidu.

1)Qisqa Xewer
Xewer(addiy) Axbarat yéziqchiliqidiki asasliq janirlarning biri bolup, ehmiyetlik ish-herketler, weqe -hadisiler we shexisler heqqidiki qisqa, yighinchaq, mezmunluq, axbarat qayidisige uyghun bolghan janir, uningda adette ish-herket we weqe-hadésiler heqqidiki éytilmaqchi bolghan bir talay geplerning peqet poskallisi diyilidu. Ötkür waqit xaraktérigha we rastchilliq xususiyitige ége bolghan bolidu.Uni yézish yéziqchiliq teliwi we yetmekchi bolghan meqsetke uyghun bolushni aldinqi shert qilidu.

Yéziqchiliq pirinsiplirigha uyghunlishish üchün, hazirlanghan maqalidin kem dégendimu töwendikidek suwallargha jawap tépilishi kérek. (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?Teyyarlanghan maqalida bu 7 amilning qaysi biri kem bolidiken xewer mukemmel bolghan bolmaydu.

2) Tepsiliy Xewer
Tepsiliy xewer axbaratchiliqtiki özige xas xususiyetke ége ottura tiptiki janirlarning biri bolup, addiy xewer maqalisidin chong, edebiy axbarattin kichikrek bolushtek alahiyidilikke ege. U addiy xewer maqalisidiki : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amil pirinsipigha tepsiliy bayan qilish yoli arqiliq boy sunidu. Tepsiliy xewer adettiki xewerge qarighanda waqitning anche cheklimisige uchrap ketmeydu.Emma qanche tiz bolsa shunche yaxshi.

Bu janirning ismidin körünüp turuptiki, bu türlük maqalilarda bir-qeder chong we tepsilatliri köp, uzaqqa dawamlashqan, ish heriket we weqe-hadésiler qisqa xewer maqalisigha qarighanda tepsiliy we uzunraq yézilidu. Bir tepsiliy xewer yazghili bolidighan hadésini addiy xewer qilip yazghili bolishi mumkin, emma herqandaq bir xewer maqalisini tepsiliy xewer qilip yazghili bolmaydu. Bundaq bolishini bashqa seweplerdin bekrek weqe we hadésilerning hékayichanliqqa ige yaki ige emesliki, uzaqqa sozulghan yaki tiz yüz bérip tiz axirlashqanliqi, qaysi xil shekilde yézishqa bap kélidighan yaki kelmeydighanliqi qatarliqlar belgüligen.

Tepsiliy xewerler shu weqe we hadésilerge ayit resim we vediyo filimliri arqiliq gézit-jornal yaki radiyo-téliwézorgha layiqlashturup teyyarlinidu. Qaysigha teyyarlashni bar imkanlargha qarap békitish aqilaniliktur.Bundaq dégenlik gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan maqalilar üchün artuqche heshemdirem ketmeydu.Qeghez-qelem yaki Intérnét bolsila kupaye.

3) Edebiy Axbarat
Edebiy Axbarat xuddi tepsiliy xewerge oxshap kétidighan janirlarning biri bolup, uning hejimi tepsili xewer bilen teng yaki uningdin chongraq bolidu. Addiy xewer qilip yézishqa mas kélidighan weqe we hadésilerni tepsiliy xewer qilip yazghili bolmighandekla edebiy axbarat qilip yazghilimu bolmaydu. Emma tepsiliy xewer qilip yézishqa bolidighan weqe we hadésilerning hemmisini edebiy axbarat qilip yézishqa bolidu.

Bu xil maqalilarnimu yézishta xuddi xewer we tepsiliy xewerlerni yazghan chaghdikidek, axbarat yéziqchiliqidiki . (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha hörmet qilghandin bashqa edebiy eserlerde bar bolghan her türlük istilistikiliq wastilarni meselen, oxshutush, mubalighilashturush, daritmilash we öz qarishigha asasen muwapiq derijide baha bérish qatarliqlarni erkin qollunushqa bolidu. Emma hergiz toqulma qilishqa yoq nersilerni qoshup qoyushqa mundaqche qilip éytqanda yalghanchiliq we kazzapliq qilishqa bolmaydu. Waqit jehettin tepsiliy xewerge qarighanda erkinrek emma waqtida élan qilinghini yaxshi.

Edebiy axbaratmu xuddi bashqa axbarat tipidiki eserlerge oxshashla imkaniyetning yétishi yaki yetmesliki, zörür yaki emesliki we ihtiyajning texirsizliki qatarliq seweblerdin bezide gézit-jornal we radiyogha, bezide téléwizor we axbarat élan qilish yighinlirigha hazirlinidu.

4) Edebiy Ochérik
Edebiy ochérik bir tereptin rast weqe we hadésilerni ekis ettürgen edebiy axbaratqa tuqqan kelse, yene bir tereptin weqe we hadésiler pütünley toqup chiqirilghan hékayiler bilenmu tuqqan kélidu. Axbarat janiridiki az sandiki bezi qisqa xewerlerdin bashqa herqandaq eserni edebiy ochérik qilip yazghili bolidu, emma herqandaq bir edebiy ochérikni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat qilip yézip chiqqili bolmaydu.

Xewer bolush xususiyitini yoqatqan bolsimu tarixiy iznaliri yézilip qaldurulghan herqandaq bir weqe we hadésiler heqqide shundaqla xewer, tepsiliy xewer we edebiy axbarat bolush ihtimali bolghan herqandaq weqe we hadésiler heqqide Edebiy ochérik yazghili bolidu.Bu türdiki maqalining bundaq bolishini, uning edebiyat we axbarat bilen tuqqan bolghanliqi belgüligen.

Bu xildiki eserlerde axbarat xaraktérini kücheytidighan waqit, zaman, makan, adem, weqe we hadésilerning heqiqiy bolishigha anche qattiq telep qoyulmighachqa, bundaq eserlerning ünümini yaritishta bedihiylik tereptin alahiyde küch chiqirishqa toghra kélidu.Emma bu tiptiki eserlerni yézishta, axbarat yéziqchiliqidiki (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha sel qaralsa yaki ular pütünley untup kétilse, yézilghan nerse ya ochérik bolmaydu yaki hékaye bolmaydu.

Jemiyitimizning hazirqi ehwalidin qarighanda yéziqchiliq sépige qoshuliwatqanlar az emes.Bularning ichide beziliri mexsus axbarat kespide terbiylengen, bezilliri xizmetning höddisidin chiqalmaydu. Bezilliri özlikidin ügengen, bu kesipning höddisidin chiqidu. Yene beziliri axbarat yéziqchiliqigha ayit bilimlerni peqetla bilmigechke axbaratqa ayit her türlük maqalilarni bir-biridin ayriyalmay xewerni edebiy axbarat, tepsiliy xewerni hikaye, hékayini ilmiy maqala, muhakime xaraktérliq maqalini ochérik bilen arlashturup qoyup, yaki u yaki bu qilip chiqalmaydighan meselilerni sadir qilmaqta.

Jemiyitimzge kérek boliwatqini, bekraq edebiy eser emes axbarat bolghachqa yaki éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewer bolghachqa we yaki téximu éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewerlerni hazirlash üchün kéreklik bolghan höjjet xaraktéridiki xam matériyallar bolghachqa bu matériyalini hazirlawatimiz.

Insan balisi terbiyilinishke muhtaj. Terbiylengenler kesip ehli bolalaydu we bashqilar qilghan herqandaq ishni qilalaydu.Melum kesipte terbiyilinish her waqit aliy mekteplerde oqushnimu aldinqi shert qilmaydu. Özilikidin ügünip melum bir penni mukemmel igilep, yaki shu sahede sistémiliq terbiylenmey turupmu xuda bergen eqil-parasetke tayinip jemiyetning tereqqiytigha zor töhpe qoshqanlarni köplep misal keltürüsh anche qiyin emes.Hemmidin muhimi yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradedur.

Yoqarqi üch nersige ige bolghan herqandaq bir kishige nisbeten axbarat qimmiti bar bolghan weqe we hadésilerni bayqash, muhim teripidin turup küzitish, axbaratchiliq pirinsipigha asasen, yéziqchiliqining öz iqtidari yar bergen derijide höddisidin chiqish, yaki axbaratqa alaqidar eng qimmetlik xam matériyallarni addiy bir terep qilip, axbarat orunlirigha yollash anche qiyin mesile emes.

Siz axbaratchiliqta intayin tizlikte közge körüngen bir shexis bolup kétishingiz yaki eng deslepte her tereptin mukemmel bir parche maqalini yéziwetishingiz natayin. Emma yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen axbaratchiliqta kem bolsa bolmaydighan 7 amil yeni 7 suwalgha jawap béreleydighan ish-heriket we weqe hadésilerge ayit tékist, vediyo we foto süretlerni retsiz yaki tertipsiz halette bolsimu Axbarat orunlirigha yollap bérelisingiz bu xizmetning birinchi qedimini ongushluq basqan bolisiz.

Axbaratchilarning meqsidi jemiyette qanuniy tertip, adalet we barawerlik ornutush bolghachqa, ular shughulliniwatqan bu kesip kishiler teripidin qedirlinip kelmekte. Axbaratchilarda her türlük naheqchilik, tengsizlik, uwalchiliq hem zorawanliq, öktemlik, mutihemlik qatarliqlarni adil meydanda turup küzüteleydighan, bashqa kishilerde az tépilidighan artuqchiliq bolghachqa heqqaniyetning haman naheqchilik üstidin ghelbe qilishida aktip rol oynap keliwatidu.

Axbaratchilar haman awam-puqraning menpeti terepte turup pikir qilghachqa yaxshi adem we yaxshi heriketler hem yaman adem we yaman heriketler ularning küzidin asanliqche qéchip qutulalmaydu. Ularning yazghanliri milletning janijan menpetige wekillik qilishi, zurawan küchlerge ejellik zerbe bérishi kérek.Nimining yaxshi adem, yaxshi heriket hem nimining yaman adem, yaman herket ikenlikini 7 yashtin 70 yashqiche bolghan jemiyetning oxshimighan tebiqisige tewe bolghan her-türlük ademlerge her waqit rastchilliq bilen anglitip, jamaet pikirni yiteklep, jemiyette adil tertip we heqqaniyet ornitish axbarat xadimlirining bash tartip bolmaydighan buruchi hésaplinidu.Insanlar barawer yaritilghanliqi üchün oxshash hörmetlinishi kérek, awam-puqralarning qanuniy menpeetini qoghdash yolida axbaratni waste qilip talliwélish perwerdigarning iradisigimu uyghun.

Bügünki künde wetinimizde zorawanlar maddiy menpiet qoghlushup, hükümettin, emilidin, milliy salayitidin paydilinip, dinni , siyasetni, qanunni we edep-exlaqni ayaq asti qilidighan, bir xelqning kolléktip iradisini közge ilmaydighan weqe we hadésiler bash kötürüp maarip, pen-téxnika, iqtisad tereplerde köp arqida qalghan xelqimizge yéngip kitish tes bolghan qiyinchiliqlarni tughdurmaqta. Yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen xelqimiz duch kiliwatqan milliy xorluqqa chek qoyushta eng ewzel qurallarning biri bolghan axbarat yéziqchiliqi bilen shughullinish dewrimizdiki milletperwer, wetenperwer, meripetperwer kishillirimizning bash tartip bolmaydighan burichidur. Xelqaragha nezer salidighan bolsaq, mushu künlerde özining qanuniy heq-hoquqlirini qandaq qoghdashni bilmey, bizdek xaniweyran bolup ketken, namratliship ketken, talan-tarajgha we buzek qilinishqa uchrighan, bulang-talang qilinghan, medeniyette arqida qaldurulghan, téxnika we zamaniwiy bilimlerde sawatsiz qaldurulghan, xotun-qizlirining numusinimu qoghdiyalmas halgha chüshürüp qoyulghan, eng töwen derijidiki insaniy heq-hoquqliridinmu mehrum qaldurulghan yene bir xelq yoq. Biz yillardin béri özimizge bolghan ishenchimizni yoqutup, chong ishlarni tewritishke yaritilghanlar choqum bashqa xelqler bolishi kérektek, mezlumluq we qulluq bizning pishanimizge perwerdigar teripidin tamgha bilen uriwitilgendek oylap kelmigen bolsaq, öz teqdirimizni belgüleshning xujayinlirigha aylinip, xuddi bizdin qanche hesse kichik, qalaq we arqida qalghan, ajiz we namrat xelqlerchilek bolsimu béshimizgha sayiwen yasap, issiq-soghaq we yamghur-shiwirghandin daldilanghan bolattuq. Netijide zulum séliwatqanlarning xelqimizni xelqara weziyettin xewersiz, iman we itiqattin uzaq, nadan we bilimsiz qaldurup, xurapiy, horun, deldüsh, xamush, diweng, ishqa xosh yaqmaydighan, japadin qachidighan, ölümdin qorqidighan, öz xelqining teqdirini özgertishke jüret qilalmaydighan qilip qoyghanliqi melum boldi. Bizning wezipimiz xelqimizning rohiy dunyasida iman we étiqat, ghaye we ümüt, ishench we irade, baturluq we pidakarliq, eqil we paraset, hem isyankarliq rohi qatarliqlarni yétildürüp, ularning mushu yolda basqan her-bir qedimining netijisini, paydisini bar imkaniyetlirimiz bilen eng yüksek milliy ghayimiz üchün, ijadiy xizmet qildurush üchün küresh qilishtin ibaret. Bu meqsetke yétishte töwendiki ehwallardin hükümet we hökümettinmu üstün bolghan orunlarni xewer tapquzush xelqimizning qelbide ishench we irade peyda qilish we xelqara-küchlerni maddiy we meniwiy jehettin yüksek ghayimiz üchün her waqit yar-yülek bolidighan haletke keltürüsh intayin muhim xizmetlerning biri bolup, bu meqsetke yétishning deslepki qedimi axbarat wastisi arqiliq emelge ashidu.Biz bar imkaniyetlirimizdin paydilinip, xelqimiz duch kéliwatqan töwendikidek meselilerni axbaratchiliq yoli bélen waqtida xelqara jemiyet köngül bölüdighan témilarning birige aylanduralisaq weten-milletning ümüdini deslepki qedemde aqlighan, xelq bergen nanni halallap yigen bolimiz.

1)Türmilerning toshup kétishi, qanunsiz adem tutush, sürüshtisiz memuriy we siyasiy jaza bérish, türmidikilerni bolupmu yerlik xelqlerni insan qatarida körmeslik, fizikiliq, biologiylik we ximiylik usullar bilen iqrar qildurup, mingisige okul urup sarang qiliwétish, Jinsiy setchilikke zorlash, itiqadiy yol qoymaydighan ishlargha mejburlap pissixik tereptin tügeshtüriwétish, türmilerde qiyin qistaq we her türlük ten jazasining ewij élip kétishi, jinsiy yoligha éliktér we zeher ötküzüsh, muz ichide tonglutup, otqa dessitip iqrar qildurush, issiqta künge qaritip ésip qoyush, soghaqta kéyim-kécheklirini salduriwétish, türmidiki naheq ölüm we milliy öch-adawetni ölchem qilghan qiyin qistaqlar, türmidikilerning uruq-ewlatlirigha tehdit sélish we haywan ornida xorlash; xelq arisida bash kötergen naraziliq, namayish, erz, isyan we quralliq toqunushlarning wehshiylerche basturulishi, jazaliniwatqanlarning insaniy heq-hoquqlirining depsende qilinishi; insan qélipidin chiqqan shekillerde basturush, biguna awam-puqralargha qaritilghan qorqutush, tehdit sélish, mal-mülükni musadire qilish, yérini tartiwélish, berdashliq bérelmigüdek derijide iqtisadiy jerimaniye qoyush, balisi qilghan ish üchün ata-anisini, bir adem qilghan ish üchün pütün bir jamaetni jazalashqa ayit matériyallar;
2)Xelqimizning yesli, bashlanghuch, ottura, toluq ottura, téxnikum, aliy mektep we uniwérsititlarda terbiyelinishige ayit heqqaniyetsizlikler.Oqutquchi we oqughuchilar duch kéliwatqan siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi kirzislar, Öz ana tilimizdiki mekteplerning chölderep kétishi, ana tilda deris bérilishning cheklinishi, dersliklerdiki milliy medeniyitimizge ayit mezmunlarning qisqariwétilishi, xelqning sadasini anglatqan oqutquchilarning jemiyet we türmilerdiki échinishliq kechürmishliri, oqughuchilarning türmidiki tuqqini, milliy hésiyati küchlük oqutquchi yaki ata-anisi sewebidin kemsitilishi, chetke qéqilishi we jazalinishi, öz ana tilida sözliyelmeydighan bolup qélish, oqush yéshidiki balilarning oquyalmasliqi, iqtisadiy, siyasiy we ijtimayi qiyinchiliqliri, oqughuchilardiki yuqumluq késel we addiy kesellerning dawalinish imkaniyitige érishelmesliki, balilargha ozuqluq yétishmeslikke ayit her türlük melumat, méyip we naka balilarning her türlük qiyinchiliqliri, balilarning qul ornida sétilip, jinsiy setchilik, heqsiz emgek we organlirini sétishqa zorlinishi, balilar we oqutquchilarning milliy kemsitilishi, oqutquchilarning ish heqqi, teminat we sotsiyal parawanliqigha ayit naheqchilikler, Oqutquchi we oqughuchilarning normal heq-hoquqlirigha qoyulghan chekler, ularning ailisige keltürülgen weyranchiliq, derslik kitaplarning kona, mektep qurulushlirining xeterlik, her türlük maarip üskinillirining waqti ötkenliki we maaripimizgha séliniwatqan mebleghlerning tiz sürette aziyishi, Tenterbiye , ammiwiy köngül échish, edebiyat sennet we xelq folkilorigha ayit qurulushlargha mektep ichide ehmiyet bermeslik;
3)Meschitlerning saqchi punkitigha aylandurup qoyulushi, jamege qizil bayraq we kommenistlarning eserlirini ésip, resimlirini taqash, normal diniy paaliyetlerge qoyiliwatqan eghir cheklimiler, jamege kiridighanlarni xatirjem ibadet qildurmasliq, itiqatchilar jamaétini gas-gachilargha, sarang-chélish ademlerge, chulaq we tokurlargha aylandurup qoyush, musulmanlar arisida pitne, söz-chöchek tarqitip ittipaqliqni buzush, bir-birige ishenmes qiliwétish, qip-qizil dinni inkar qilidighan, xudagha asiyliq qilidighan ademlerni imam qilip, xelqni uninggha iqtida qilip namaz qilishqa mejburlash, dinning sherietlirige uyghun kelmeydighan nersilerni meschitning qoli arqiliq xeliqqe téngish, quraniy kerimge xalighanche petwa bérip, „padisha“ning emrining wajipliqini tekitlep, itiqatchilarni gunahqa, jinayetke shirik qilish, itiqatchilarning arisigha köz-qulaq we jasuslarni yaghduriwétish, hej qilish paaliyitining normal élip bérilishigha qanunsizlarche arlishiwélish, kélip-ketkenlerni qopallarche suraqqa tartish, tehdit sélish we türmige solash, pasportini tartiwélish, diniy telim-terbiye, hej paaliyiti sewebidin xizmet, oqush we eskerliktin heydesh, örpi-adet, yimek-ichmek we kiyinishte hörmet qilmasliq shundaqla iqtisadiy jehettin kötürüp qopqusiz derijide jerimane qoyush, dingha ayit kitaplarni köydürüsh, islamiy muesseslerdin pul we mülüklerni musadire qiliwélish, metbuatlarni taqash, ölima we taliplarni öltürüsh, solash, sarang qiliwétish, zorawanlarning diniy itiqat erkinlikining boghulishigha ayit qanun, siyaset, belgülimelerning orginalliri, dinsizliq we bashqa dinlargha kirishke mejburlash heqqidiki pakitlar;
4) Sheherlerde birdin, yézilarda ikkidin artuq perzent körgili qoymasliq, artuq perzent körgenlerning ballirini qursaqta 4-9 ayliqtin ashqandimu, tughulup 1-2 yashqa kirgendimu zeherlik okul we Opiratsiye yolliri bilen anisini qoshup öltüriwétish, yash erkekler we yash anilarni tughmas qiliwétish, tughulush bilenla qisirlashturush, uruqni püchekleshtüriwétish, waqtida öylik-ochaqliq bolushqa yol qoymasliq, buwaqlarning ey bolush nisbitini dewletning mexpiy siyasiti süpitide töwenleshtüridighan okullarni urup mexsus „qanunluq“tughulghan balilarnimu qirghin qilish arqiliq yéngidin köchüp kéliwatqanlar we kélidighan aqqunlargha zémin hazirlash , kisel bolup doxturgha kirgen yaki puli yoq dawalitalmay ölüp ketken ana balilar, késel karwitida ingirap yatqan her türlük saqaymaydighan, yaman süpetlik balayatqu,mataka raki qatarliq késelliklerge we emchek rakigha giriptar bolghan anilar, bala chüshürüsh sewebidin meyip we bashqa ziyan zexmetke uchrighanlar heqqide istatiskiliq melulatlar, balilarning ey bolishi we anilarning saghlamliqigha paydisiz bolghan her türlük pakitlar, zeherlep öltürülgenler heqqidiki melumatlar we qimmetlik organliri sétiwétilip naka qilinghan we öltürülgen buwaqlar, ademning göshi bilen béqiliwatqan it we choshqilar, buwaq orghanliri tijaritige ayit xitay sodilliri, buwaq göshi yewatqan xitaylarning bet-beshire qiyapetliri, késellerning iqtisadiy we siyasiy jehette duch kéliwatqan her xil qiyinchiliqliri, nopusimizning tiz sürette aziyip bérishigha ayit bashqa sewepler, tughut yéshidiki qizlirimizning qullar emgikige tutulishi we bashqa rayonlargha köchürülüshi;
5) Otlaq we térilghu yerlerning buzghunchiliqqa uchrishi heqqidiki melumatlar, orman we yépinchi ösümlüklerning tebiy qanuniyetke qarshi halda qirghin qilinishi, köller we deryalarning süyining azlap kétishi we qurup kétishige ayit tepsilatlar, tebiy qoghdulushqa tégishlik rayonlardiki her türlük buzghunchiliq, su we quruqluq haywanlirining neslining qurup kétishi we uning hayatliqigha tehdit élip kéliwatqan xeterler, aqqunlar keltürüp chiqarghan térilghu yer, yaylaq, su menbeliri we her türlük yer asti we üsti bayliqlirining talan-taraj qilinishigha ayit hadésiler, térilghu yerlirimizni qum bésip otlaqlirimizning tartiwélinishi heqqidiki pakitlar, xelqimizning ekilogiyege ayit her türlük zamaniwiy pen-téxnikidin xewersiz qélishi, yer asti we üsti bayliqlirining binormal échilip bashqa yerlerge toshup kétilishi, insan organliri we qoghdilidighan haywanlar göshining qimmetlik tamaqlar tizimlikige kirgüzülishi, térilghu yerning kemchilliki we tériqchiliqtiki emeliyetke mas kelmeydighan usullar keltürüp chiqiriwatqan ishsizliq, iqtisadiy ziyan we bulghunush, wetinimizde ochuq ashkare sinaq qilinghan 50 ke yéqin Atom siniqi we uningdin bashqa ximiylik we biologiylik sinaqlar keltürüp chiqiriwatqan tebéiy apetler we ékilogiylik buzulushlar;
6)Neshriyat-axbarat, radiyo-Télwéziye, Gézit-Jornal bashqurushtiki naheqchilikler, qisqartiwétilgen, taqiwétilgen, chekliwétilgen neshriyat, axbarat orunliri.Türmige tashlanghan, xizmettin heydelgen, nazaret astigha élinghan ziyalilar heqqide melumatlar, Yazghuchi, shayir, tarixchi we oqutquchilarning sözlesh, ijat qilish, neshir qilish, balilarni terbiyelesh ishlirida yoluqiwatqan her türlük siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi qiyinchiliqlar we ularning jazalinishigha ayit melumatlar, cheklengen, köydüriwétilgen, neshir qilishqa ruxset qilinmighan kitap maétiyallar, yoqarqidek aqiwetni kelturup chiqiriwatqan siyaset, qanun we xizmetlerge ayit matériyallar. Zorawanlarning we qol chomaqlirining bu heqtiki her-türlük yolsizliqlirigha ayit weqe-hadésiler.Medeniy miraslarning weyran qilinishi, arxiologiylik orunlarning qesten buzghunchiliqqa uchrishi, qedimiy kitaplarni neshir qilishqa pul ajratmasliq, xelq arisidiki muzika, tibabet, yéza-igilik, pen-texnikigha ayit bilimlerning zamanisigha xas shekilde tereqqiy qilishigha sharaét yaritip bermeslik, yuqarqidek kesipte oqughanlarningmu ish tapalmasliqidin ibaret kirzis we iqtisadiy jehettin sharaét yaritip yoqarqidek sahelerdiki xizmetlerni ishlesh imkaniyiti yaritip bermey, xitay bolmighanliq sewebidinla chetke qéqilish we bu heqtiki tetqiqat hem tereqqiyatni boghush, hükümetning arqa tirek bolup, aqqunlarning yerliklerning medeniyet, étiqat, örpi-adetlirini kemsitishige yéshil chiraq yéqip bérishi, xelqimizning öz medeniyitini özige ügitish yollirini cheklesh yaki taraytiwétish;
7) Derijidin tashqiri tiz sürette yamrap kétiwatqan exlaqsizliq, hükümet xadimlirining nomissiz jinsiy setchilikliri, nikah we muhabetlishish ishlirida meydangha kéliwatqan diniy étiqat we milliy örpiy-adetlirimizge xilap bolghan aqiwetler, kishini endishige séliwatqan qorqunchluq jinsiy késellikler, oghurluq, bulangchiliq, bu hadésilerning biwaste yaki wastiliq ziyinigha uchrawatqan kishiler, buzuqchiliq, paahashe, zeherlik chikimliklerge bérilish, iqtisadiy we ijtimayi kirzislarning köpüyüp kétishige sewep bolup qéliwatqan dölet siyasetliri we emeldarlargha yéshil chiraq yéqip bergen qarangghu bulunglar, bu türdiki kirzislarning aldini élishqa köngül bölmeslikke ayit iqtisadqa, dawalinishqa, maaripqa we ammiwiy parawanliqqa alaqidar jinayi pakitlar, u türlük apetlerning yamrap kétishige qesten yol qoyuliwatqanliq heqqidiki xata siyaset we shexislerge ayit tepsilatlar, materiyallar;
8) Uyghur qizlirining qanuniy heq hoquqlirining depsende bolishigha ayit her türlük materiyallar. Uyghur qizliri xitay ölkilliride duch kelgen adem chidap turghusiz achchiq aqiwetler, ularning emgek, ish-heqqi, dem élish, ammiwiy parawanliq ishliridin behrimen bolush, dawalinish, istraxuwaniyelinish, tuqqan yoqlash, seyle-sayahet qilish, ammiwiy paaliyetlerge qatnishish, edebiyat-senet we diniy itiqat paaliyetlirige qatnishish, ish heqqini waqtida elish-alalmasliq qatarliqlargha ayit matériyallarni özlirining, ehwaldin xewerdar kishilerning we Ata-anisi uruq-tuqqanlirining guwaliq sözliri, mejburi emgekke tutulghan we jinsiy setchilikke zorlanghan, ozuqlinish, dem élish, erkin paaliyet qilish jehetlerde yoluqiwatqan kishini xorlaydighan qilmishlar we echinishliq aqiwetler.Mushu seweptin weyran bolghan, türmige tashlanghan aililer, öliwalghan qiz-yigitler, qudilashmaqchi bolghanlar arisidiki majralar, bikar qiliwétilgen toylar, yitim qaldurulghan perzentler, ata-ana we uruq-tuqqanlar. Ish heqqini kembérish we héch ish heqqi bermeslik meseliliri keltürüp chiqarghan éghir aqiwetler;
9)Déhqanlarning heqsiz emgekke sélinishi, xitaylar behrimen boliwatqan her türlük ewzel siyasetler, quralliq qisimlar, saqchilar, xitay eskerliri, éghir jazalanghan wetimizge sürgün qilinghan xitay jinayetchillirining türme ichi we siritidiki wehshiylikliri, Xitay hökümitining milletler siyasitining uyghur qatarliqlargha pütünley paydisiz yürgüziliwatqanliqigha ayit her türlük jinayi pakitlar, heddidin ziyade ewij éliwatqan xitay aqqunliri apiti keltürüp chiqiriwatqan ijtimayi, siyasiy, iqtisdiy meseliler, xitaylarning bayliship, uyghur we qérindashlirining namratliship bérishigha sewep boliwatqan hadésiler heqqide matériyallar qatarliqlargha ayit xitaylar we xelqimiz hazirlighan, mexpiy we ashkare élan qilinghan we élan qilinmighan tékist, vidiyo, resimler;
10) Jemiyetnini qaplap ketken, hemmila ademni rahetsiz qiliwatqan ishlar, térilghu yer, olturaq öy, qatnash, ammiwiy parawanliq, diniy ishlar, maarip, ishsizliq, muash we ish heqqi, soda-sétiq, balilarni öylük-uchaqliq qilish jehetlerdiki tengsizlikler, xitaylarning her türlük öktemlikliri, uyghur we qérindashlirigha zorawan emeldarlar we qonchaq emeldarlar teripidin yürgüziliwatqan naheq siyasetler, emeldarlarning shewhaniy qilmishliri, iqtisadiy jehettin chiriklishishi, satqunlar, pursetperesler, dinni qalqan qilip xelqning yilikidin su ichiwatqan ghalchilar, emeldarlarning paraxorluq we nepsaniyetchilikke bérilishi, buzup-chéchish we keypi-sapagha bérilip xelqni talan-taraj qilishigha ayit öktemlikliri, ularning chiriklikke bérilishige dölet teripidin yéshil chiraq yéqip béilgenlikige ayit jinayi qilmishlar, naheq enziler, bihude étilip ketken, muddetlik we muddetsiz türmige tashlanghanlargha alaqidar matériyallar we ularning ailisige ayit échinishliq weqeler, namratliq, tijarette yol tapalmasliq, oghurluq we bulangchiliq, zeher we qural-yaraq etkeschiliki, xotun-balilarni élip-sétish, ayallar we balilarni xorlash, Aydis, siblis, waba, yaman süpetlik ösme, diwenglik, horunluq, xamushluq késilige giriptar qiliwétilgenlerning eshu aqiwetke qélishigha sewep boliwatqan ishlar heqqidiki melulatlar, aydis ailliri, aydis anilar, aydis dadilar we aydis balilarning kemsitilishi, yaman aqiwetlerning aldi élinmasliq, xelqaradin bu meselilerni hel qilish üchün kelgen pul,dora-dermek we bashqa maddiy yardemlerni xiyanet qilish yoli bilen öz-jayigha ishletmeslik; qatarliqlarni axbaratchiliq qayidisi we pirinsiplirigha layiqlashturup, texist, vidiyo, resim we bashqa madiy pakitlar arqiliq eng bixeter yollarni tallap munasiwetlik orunlargha yollashta paydilinishinglar üchün aldi bilen axbarat we axbarat yéziqchiliqi heqqide az-tola sawatqa érishishimiz kérek. Shunga biz, weten ichide we siriti toxtawsiz élip bériliwatqan milliy herkitimizge ishtirak qiliwatqan bir qisim qérindashlirimizning qiyinchiliqlirini nezerde tutup bu matériyalni tüzüp chiqtuq.Bu peqet köz aldimizdiki bezi meselilerni nezerde tutqan we mushu xildiki matériyallargha jiddiy éhtiyaji bolghan, bu kesipte shu xil sewiyege ige kishiler üchün tüzüldi.Elbette bu heqte toxtimay izlinidighan we ügünüshni xalaydighanlargha her-tereplime izlinish tekliwini bérimiz.

Millitimiz qedimiy medeniyetlik, shanliq tarixqa ige, itiqadi küchlük, eqilliq, exlaqliq, emgekchan, batur we jasaretlik xelq. Tarixiy, ijtimayi we siyasiy sewepler tüpeylidin bashqa xelqlerge qarighanda köp arqida qalduq.Bu ehwalning téximu küchiyip yamrap kétishining aldini élishta eng awal axbaratchiliqqa tayinishqa toghra kéliwatidu.Yoqarda tilgha alghandek meselilerni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat we ochérik sheklide her-türlük axbarat wastillirigha axbaratning 7 amilini pirinsip qilghan asasta layiqlashturup teyyarlash intayin muhim. Shunerse éniq bolsunki xelqimizning béshigha kéliwatqan bu milliy zulum xelqara jamaetchilik teripidin bolupmu Amérika bashliq gherip döletlirining, yawropa birliki we birleshken döletler teshkilatliri qatarliqlarning qattiq gheziwini keltüridu.Xelqimizning üstidin yürgüziliwatqan zulum menggü dawamlashmaydu, u zorawanlarnimu jazalash üchün teyyarlap qoyulghan xelqara qanunlar bar.Zorawanlarning qattiq jazalinidighan künlirigimu barghanche az qéliwatidu.Bizning bundaq yaman aqiwetke qélishimizgha birinchidin özimizning bixutliqi, ikkinchidin zorawanlarning héle-mikireliri sewep boldi.Heqqaniyet haman biz terepte, azraq gheyret qilsaqla, azraq kallimizni ishletsekla, azraq bedel bérishtin qorqmisaqla, zulum we zorluqning üstidin ghalip kélip, mezlum xelqimizni qed küterteleymiz.

Nöwette kolléktip halda qiliniwatqan ishlirimizdin ghayet zor netijeler qolgha kelmekte.Bir milletning teqdirini özgertish undaq asan bolmighachqa téximu köp xizmetlerni birlikte ishlishimizge toghra kéliwatidu.Biz özimizge paydiliq bolghan xelqara weziyettin yaxshi paydilinip, eqliy küchimizni siyasiy we maddiy ewzellikke aylandurushta, nangha qarighanda axbaratqa bolghan ehtiyaj téximu küchlük bolmaqta. Biz bu zulum ichide yashighili 60-70 yil bolup ketti. Dunya xelqige zorawanlar bizni buzek qiliwatidu deyli dések qolimizda milyonlighan jinayetlerni ispatlap béridighan birermu tüzükrek yéngi maddiy pakit yoq. Meselen barin, ghulja, xuten, qumul-turpan, aqsu, bay, toqsu, shahyar qatarliq jaylarda bir qisim ademler zulumgha qarshi partilap chiqip, éghir basturuldi. 10 minglighan adem jazalandi, türmige kirdi. Turmidikilerning emiliy ehwalini, basturulghan chaghdiki qebih hadésilerni mehele-mehelide körgezme qilghan idi, U heqte maqla, resim we maddiy pakitlarmu shunche köp idi. Emma hazirghiche u heqte qolimizgha tekken maddiy pakitlar, shu chaghdiki ishlarning mingden biri bolup, téxi uning köp qismini öz xelqimiz emes bashqilar erkin dunyagha élan qilghan. U nersilerning her biri milliy menpetimiz üchün xuddi chet-eldiki bir teshkilattek payda körsetmekte. Biz shunchilik yarimas, shunchilik bixut, shunchilik horun, shunchilik diweng, shunchilik bilimsiz bolup kettuqmu emdi?Elbette qilayli dések bizmu qilimiz, qilalaymiz. Bu ishlarni wujutqa chiqirish heqqide kesip ehli bolmighanlargha az-tula sawat bérish, ularning eqil-parasiti we heqqaniy istekliridin paydilinish we shu asasta her türlük qanuniy heq hoquqlirimizni qoghdap qélish we milliy musteqilliqimizni baldurraq qolgha keltürüsh herkitige birlikte aktip qatnishish meqsidide bu matériyal tüzüp chiqildi. Paydilinishingizlarni ümüt qilimiz.Janabiy Alla herzaman yardemchingizlar bolsun!

Germaniye Frankfurt am/Main
06-Yaniwar 2008

Bizdiki Siyasiy Sapa We Pissixologiyelik Ajizliqlar

Uyghuristanning heqiqiy mustemlike astigha chüshüp qalghinigha yérim esir bolup ashti.Eslide tajawuzchilarning milliy xaraktéri we millitimizning poténsal küchige nisbiten élip éytqanda bu bir binormalliq.Mustemlike tariximiz bashlanghandin béri meyli wetende meyli chet-ellerde bolsun munqerz qilinghan téritoriyesi 1milyon 828 mimg, 418 kuwadiratkélométirdin ashidighan bir döletning dawasini qiliwatimiz.Biz qiliwatqan bu dawa peqetla kishlik hoquq we insan heqliri dawasi bolupla qalmastin, shuning bilen birge erkinlik we musteqilliq dawasidur.Insaniyetning kéyinki 60 yili ghayet zor özgürüshler barliqqa kelgen, bezi küchlük milletler ajizliship, bezi ajiz milletler qed kütergen bir dewir boldi.Bu dewir yene Uyghuristan xelqi hayatliq üchün tirkishken, aghriq azawigha tolghan, siyasiy teqdirimiz he dése paydisiz bolghan ichkiy we tashqiy amillar bilen yanmu-yan mewjut bolup turiwatqan bir dewri boldi.Murekkep bolghan xelqara weziyet, künsayin éship bériwatqan tajawuzchi xitaylar teripidin kéliwatqan milliy zulum barliq insaniy heq-hoquqliridin mehrum bolghan uyghuristanliqlarni yéngiche bir tepekkur we yénghiche bir inqilap yolini izlep tépishqa mejburlimaqta.

Wetinimiz tajawuzgha uchrighandin bashlap, weten ichi we weten siritida qanat yéyiwatqan milliy herkitimiz bir künmu toxtap qalghini yoq.Bu herket tereqqiy qilish jeryanida, biz bileligen we bilelmigen derijide xelqara weziyetning toxtimay ghidiqlishigha uchrap keldi.Bu xil ghidiqlash héli-hem dawamlishiwatidu.Bu xil ghidiqlashni peyda qilghanlar ichide dost kebi körüngen düshmen we düshmen sheklide körünüp qalghan dostlarmu bar.Bezide dost bilen düshmen arliship ketken, bezide dawani pütünley bizge paydisiz bolghan küchler changgiligha kirgüziwalghan yene bezide dawa élip bériwatimiz dep, he dése bashqilarning oyunchiqigha aylinip qalghan waqitlarmu boldi.

Ichkiy ziddiyet bilen tashqiy ziddiyetni, dost bilen düshmenni, diplomattik munasiwetler bilen qandashliq munasiwetlirini, qandashliq munasiwéti bilen siyasiy teqdirdashliq munasiwetlirini, siyasiy teqdirdashliq munasiwéti bilen diniy qérindashliq munasiwetlirini özimizning milliy alahédiliklirige layiqlashqan halda istratégiye jehettin her birini öz alahidiliki, xususiyiti we derijisi bilen békitish hoquqimiz dawamliq yatlarning héch bolmighanda béjiriksiz siyasiy yol bashlighuchilarning kontrolluqidin qutulalmaywatidu. Bu xildiki ghidiqlashlarning ijabiy we selbiy derijisini bahalap békitishke intayin ötkür bolghan kolléktip zéhniy küch kérek boliwatsa, eqilni we bilimni hörmetlesh, tarixiy sawaqlarni yekünlesh, küchlerni tertipke turghuzush, dawaning merkizini serxillardin teshkillesh, küchlüklerning nopuzini hörmet qilish prinsipida turup, milliy herkitimizni yéngi bir tereqqiyat basquchigha kötürüsh uyaqata tursun, dawayimizdiki tarixtin béri bizge késeldek chapliship kelgen teshkilatlinish jehettiki iptidayiliq yeni qayide pirinsipqa sel qarash, pursetni tonup yétip küchlük nopuzlarning etrapigha uyushmasliq ewij élip kétiwatqandek qilidu.Teshkillinishimizde we siyasiy istratégiyelerni tallap békitishimizde tarixtikisi bilen sélishturghanda yüksilish bolmay eksiche chékinish weziyiti barliqqa kelse bolmaydu.

Dawayimizni 21-esirdiki siyasiy milletlerdek emes, ottura esirdiki iptidayi qebililerning tepekkurigha layiq derijide élip bérishni tekitlewatqanlar bar bolup, ular her kichik döngge bir bayraq qadiwélip, bir merkezdin bashqurulidighan, hemme birdek xelq étirap qilghan qayide nizam we pirinsip asasida ish qilidighan weziyetning barliqqa kélishi milliy herkitimiz üchün hawa we sudek kérek boliwatsa xalighanche ish tutup, dawaning menpeetige ziyan séliwatidu. Birlikni qoghdap, ittipaqlishishqa bolidighan barliq küchler bilen jiddiy shekilde birliship, öz-ara toluqlap we yétekliship, nezer dayirimizni keng tutup, biz üchün paydiliq bolghan xelqara weziyettin yaxshi paydilanmisaq, bixutluq qilsaq düshmenlirimiz kündin-künge köpüyüp, siyasiy teqdirdashlirimiz we dostlirimiz barghanche bizdin yirginidighan weziyet otturgha chiqidighandek qilidu.

Weten-milletning nijatliqi üchün izchil derijide küresh qilip kéliwatqinimiz bilen, méngiwatqan yolimizdiki chuwalchaqliqlarni tüzütüp, dewir bizdin kütüwatqan pak we saghlam bir rohni yaratmisaq kélichek ewlatlargha yüz kélelmeymiz.Milliy xaraktérimizdiki bashbashtaqliq, menmendanliq, hangwaqtiliq, galwangliq, tekebburluq, rohiy ghalbiyetchilik, xiyalpereslik, temexorluq, yalghanchiliq, teqdirchilik we gorohwazliq qatarliqlar milliy herkitimizning saghlam tereqqiy qilishigha putlikashang bolmasliqi kérek. Bizde qomandan qumandan emes, esker esker emes, xelq xelqemes, hökümdar hökümdar emes. Biz uyghurlar hökümdar süpitide xelqimizni, xelq süpitide qumandanlirimizni kemsitkechke milliy qedriyetlirimiz, milliy ghururimiz, milliy shan shöhritimiz, ar-numusimiz düshmenler teripidin depsende qiliniwatidu.Biz özimizni özimiz qedirlimigenlikimiz mundaqche qilip éytqanda merkizi teshkilatlirimizning we xelqaragha meshhur lederlirimizning hörmitini toluq qilalmighanliqimiz üchün öz-ara we bashqilar teripidin toluq qedirlenmeywatimiz, bir yawayi milletchilekmu nopuzimizni qoghdiyalmaywatimiz.Eger shundaq kétiwerse küchlük milletlerning özlirini kücheytiwélishi üchün qurbanliq bolup kétimiz. Kolléktip éngimizdiki yoqarqidek cheklimilikler tüpeylidin milliy herkitimizge paydiliq bolghan arqa-arqidin kéliwatqan pursetlerni xuddi tarixtikige oxshash shekilde qoldin bérip qoyimiz.

Manju istilasining aldi keynide pen-téxnika we medeniy-maarip jehette bekla arqida qalghanliqimiz, qiliwatqan ishlirimizning hemmisi dinni merkez qilghandek qiyapette, weten-milletni untushtek xurapiyliq ichige pétip qalghanliqi üchün weten munqerz boldi.Xitayning bash aghriqi özige yétip ashidighan u yillarda, eslidide zéhnimizni merkezleshtürüp siyasiy jehettin qedimizni tiklep tereqqiy qiliwélishimiz kérekidi.Emma biz özimizni küchlendüriwélishning ornigha diniy we siyasiy mezhepchilik kürishi élip barduq, ichkiy urushta muqeddes wetinimiz Uyghuristanning tupraqlirini qérindashlirimizning issiq qéni bilen boyap chiqtuq.Wetinimzni ikki qollap düshmenge teqdim qilduq.Bu qobul qilghili bolmaydighan téragédiye özimizdin özgini chong bilishtin, özimizning ichidin yétiship chiqqan hökümdarlargha bash égishtin, yatlargha qul bolushni ela bilidighan teslimchilik xaraktérimizdin kélip chiqti.Bir milletning tarixida shu milletning numusigha, shan-sheripige we izzet-nepsige wekillik qilidighan bir sinip yitiship chiqqan bolidu.Ular yaxshi yaman künlerde xelqning wetenning ar-nomusi üchün küresh qilidu.Bizde u sinipning rolini éliwatqan bir qoshun bar, uni kücheytishimiz, qedri-qimmitini qilishimiz, uning etrapigha uyushushimiz, bixutluq qilmasliqimiz kérek. Ular tarixni, Tarix ularni yaritidu.Bu sinip köpinche wetini, milliti üchün jénidin, mélidin we nepsidin waz kécheleydighan, weten millet yolida eskiriy, siyasiy, diniy, ilmiy, iqtisadiy we meniwiy tereplerde pidakarliq bilen izdinip, shu milletning mewjutluqini sürdüridu.Yéqinqi zaman tariximizdiki Seyidiye dewridiki Uyghuristan jemiyiti, bir jemiyetni teshkil qilidighan köp tereplimilik shertlerni hazirlighan, siyasiy, iqtisadiy we meniwiy tereplerdin zamanisigha yarisha toyunghan bir jemiyet idi.U dewirde Uyghur jemiyiti Hakimiyet, Téxnologiye, Eskeriyet, Téologiye, Tibabet, Matématika, Astronomiye, Ximiye, Siyasiy-Iqtisad, Medeniy-Maarip, Edebiyat-Senet, muzika, Qol-Hünerwenchilik, Baghwenchilik, Mimarchiliq, Yéza-igilik, Su- inshaati we Charwichiliq tereplerde intayin küchlük we muntizim ziyalilar qoshunigha ige idi. Xelqimiz héchqandaq bir milletning buzek qilishigha uchrimayti, bayashat, xatérjem, dostane we heqiqiy bir milliy hayatni yashayti.

Uyghuristanni tehdit hés qilghan we bu dölettiki bayashatliq we tereqqiyattin rahetsiz bolghan gherbiy asiyaliqlar, bu xelqqe eskiriy jehettin teng kelgili bolmaydighanliqini, u döletni bashqiche bir shekilde gumran qiliwétishni pilanlap, Uyghur xelqining diniy tereptiki sadda, aq-köngül, rastchil we semimiyitidin paydilinip, bir milletning mewjut bolup turishigha esla yarashmaydighan, xelqni ich-ichidin tügeshtüriwétidighan, yaxshi yaman tereplirini addiy insanlarning tepekkuri bilen perq étish qiyin bolghan zeherlik teriqetchilik pelesepisini islamiy eqidiler bilen perdazlap wetinimizge import qildi.

Hökümdarlar, dölet erkanliri, diniy ölimalar, eskiriy qumandanlar, pen-téxnika alimliri, yazghuchilar, shaérlar, mutexesis we senetkarlar atalmish diniy “islihatchilar”ning qolida ujuqturiwétildi. Tajawuzchilar közligen mexsetke yetti, ular bu döletni ishghal qiliwélishni emes, tamamen bashqiche bolghan shekilde yeni özining yéghida özining göshini qorup, öz xelqining qolida öz dölitini gumran qiliwétishni könglüge pükkenidi.U qétim weten meniwiy tereptin munqerz qilinghanidi.U jahaletlik yillarda qizziqqanliq qilip, téximu yüksek bolghan bir islamiy jemiyet berpa qilimen dep, sheytan(düshmen)ning arqigha kirip, milliy hakémiyitimizning idarisini ret qilip, weten-milletni esheddiy buddist qalmaqlarning qoligha ikki qollap teqdim qilduq.

Uyghur anilliri balilliri xapa qilsa, ularni “Beshingni yersen ilahim!” dep qarghaydu.Adem özining béshini özi yéyelmeydu.Bu sözning menisi balilarning özining bash-panayini, idare qilghuchisini, qehrimanini, yol-bashlighuchisini, hökümdarini halak qilidighan adem bolup chiqishini tiligenliktin bashqa nerse emes.Anillirimizmu qarghawerdi, bizmu béshimizni yewerduq. Héli hem eshu dewirning axirini yashawatimiz.Kechürgili bolmaydighan xurapiyliqimiz, bilimsiz we jayilliqimiz, tepriqichilik we yurtwazliqimiz sewebidin Yaqubbeg hakimiyitini we özlirining issiq qéni bilen özlirining shanu-shewkitini, millitimizning ar-numusini berpa qilghan Uyghur aqsöngeklirini étirap qilmay, tughumpéti xitaylarning Uyghuristan(Qeshqeriye) dölitini munqerz qilishida öz qolimiz bilen numusizlarche bir meydan oyun oyniduq, öz ayiqimiz bilen tajawuzchilani bashlap chiqip xelqimizni qul qilip berduq. Bu inqilapning meghlup bolishigha öz ichimizdin chiqqan hökümdarlarni yeni Yaqupbeg terepdarlirini étirap qilmasliqimiz we siyasiy, diniy we étnik jehetlerdiki tar mezhepchilik qarishimiz sewepchi boldi, Yaqup Begni hökmaran dep tonughan bolsaq, shu dewirdiki aqsüngeklerni yol bashlighuchillirimiz dep étirap qilghan bolsaq, uning bashlighan yoligha shertsiz egeshken we semimiy niyette weten-millet üchün bedel töligen bolsaq teqdirimiz bam-bashqa bolatti.

Manjularning 1911-yildiki Tömür xelpe bashchiliqida élip bérilghan Sherqiytürkistan inqilawini basturushigha ichkiy jehettin hemtawaq bolduq, diniy mesililerni milliy menpeetlirimizge baghlap oyliyalmighanliqimiz üchün dinni dep, dinni we milliy kimlikimizni pütünley ret qilidighan wehshiy kapirlarning qoligha chüshüp qalduq.Siyasiy küresh yolimiz, pirinsiplirimiz, meqsidimiz éniq otturgha qoyulmighachqa, dinni merkez qilghan ittipaqdash küchlerning satqinliqi bilen inqilap méwimiz tajawuzchi xitaylarning changgiligha chüshüp ketti.

Tömür xelpe qozghilingi bir milliy döletni barliqqa keltüridighan yüksek siyasiy ghayige emes, mushtumzor xitay emeldar we ularning ghalchilliri bolghan beg-törilerni yoqutup, qisas élishni meqset qilghan, milliy qérindashliqqa qarighanda diniy qérindashliqqa bekraq étiwar bilen qaraydighan, waqitliq maddiy we siyasiy menpeetlerni yetmekchi bolghan nishan qilghan, üzil-késil bir yétekchi iddiysi we yitekchisi bolmighan dihqanlar inqilawiy idi. U qétimqi déhqanlar inqilawining küchlük siyasiy yitekchi iddiysi, siyasiy küresh nezeriyisi hem yüksek ghayisi bolmighachqa meghlup bolushi aldinala békitilgenidi.1990-yillardin kéyin yüz bergen we éghir meghlubiyet bilen axirlashqan her qétimliq inqilapqa qaraydighan bolsaq, ilgirki siyasiy xataliqlarni tekrar ötküziwatqanliqimizni we u inqilaplarni kalligha tayinip emes, ikki mushtumizgha tayinip pilanlighanliqimizni, u inqilaplarni bir ademge oxshatsaq bashsiz bir tenning qolida qilich kötürüp, yetküdek müdürüp-choqurup herketlinip yüriwatqanliqini, düshmenning xatirjem olturup tamashshe körüwatqanliqidek échinishliq menzire köz aldimizgha kélidu.

Sherqiytürkistanda 1930- we 1940-yillarda partilighan milliy inqilaplirimiz, dost bilen düshmenni éniq ayriyalmighanliqimiz, ichkiy ziddiyet bilen tashqiy ziddiyetni perqlendürelmigenlikimiz, özimizni kemsitip, yatlardin dost we nijat istigenlikimiz, ichkiy ittipaqliqqa köngül bölmigenlikimiz sewebidin halaketke mehkum boldi, bir-birimizni közge ilmiduq, öz qérindashlirimizni inqilawimizgha qarshi qoyduq, qariliduq, arimizdin chiqqan inqilap yitekchillirining xelq ichidiki nopuzi we shan-sheripige qara sürttuq, we héch ikkilenmey shexsiyitimiz üchün milletning istiqbalini sattuq. Xitaylar eziz wetinimiz Sherqiytürkistanni bésiwalghan 1950-yillardin kéyinki inqilaplarda Uyghuristan xelqining qandaq milliy terkiplerdin, qandaq diniy terkiplerdin, qandaq siyasiy terkiplerdin we qandaq étnik terkiplerdin teshkillengenlikini nezerdin saqit qilip, he dése tar we bir tereplimilikke ége, ichkiy we tashqiy jehettin milliy musteqilliq herkitimizge paydisiz, inqilawimizni yétim qalduridighan, küchimizni parchilap, dostlirimizni düshmen, düshmenlirimizni dost deydighan tuyuq yollarda mangghanliqimiz üchün bir pütün xelqning- köp xil terkiplerdin teshkillengen Uyghuristan milliy musteqilliq herkitining ishtrakchillirining – toluq himayisi we ishenchisige érishelmiduq.

50-yillardin hazirghiche weten ichi we siritida élip bériliwatqan milliy herketlirimiz her qétim kéyinki ikki yüz yildin béri élip bériwatqan inqilawimizgha oxshash bir shekilde meghlubiyetke uchrap keldi we uchrawatidu. Teshkilatlinalmasliq, özimizni kemsitish, milliy inqilapning heqiqiy yétekchillirini yétim qaldurush, he dése ulardin qusur izlesh, öz-rolini jariy qildurmay uning we ularning qiliwatqan xizmetlirige buzghunchiliq qilish, sewrisizlik qilish, aqsaqalliq qilish, hemme ishqa chépiliwélish, jiddiy peyitte ularni qoghdimasliq, ihtiyaj tughulghanda baturluq bilen otturgha chiqip qurban bermeslik, ikkilinish, dilighulde bolush, düshmendin rehim- shepqet kütüsh késilidin saqiyalmiduq. Her qaysi qatlamlarda xelqning inqilap sépidikilerni, inqilap sépidikilerning milliy yétekchillirini, milliy yétekchilerning teshkilatni yeni milliy yol bashlighuchini hörmetlimesliki, hemme adem özini alahide chaghlash, sepler boyiche qumandangha boy sunmasliq, dahiylarni, qehrimanlarni, ziyalilarni, diniy ülimalarni hörmetlimeslik, aktipchanliqini, pidakarliqini köz-küzi qilish, milliy herketni istixiyilik élip bérilghan déhqanlar herkiti sewiyeside yeni iptidayi halette tutush, yüksek siyasiy ghayini angqiralmasliq, istratégiye we taktika belgülesh iqtidari bolmasliq, milliy yétekchiler sépidiki bilimsizlik, nadanliq, xurapatliq, sewiyesizlik, jayilliq, ittipaqsizliq, memedanliq, oxshimighan seplerdiki milliy yétekchilerning nopuzigha hörmet qilmasliq, küchlüklerni, qabiliyetliklerni rehber qilip tallashqa sel qarash, xelqning iradisige boy sunmasliq, bir-birimizni étirap qilmasliq, zéhniy küchimizni merkezleshtürelmeslik qatarliq xataliqlardin qutulalmiduq.Uningdin bashqa , inqilap sépimizdikilerni türlerge ayrip, alahidilikige yarisha herket we xizmet qilishqa yétekliyelmigenlikimiz-Qanuniyetke qarshi halda béliqni uchushqa, qushni üzüshke zorlighanliqimiz- xelqimizge ishenmigenlikimiz, düshmen küchlerni we gheyri düshmen küchlerni türge ayriyalmasliqimiz, öz-ara munasiwet, diplomattik munasiwet bilen istiratigiylik hemraliq munasiwetlirining oxshaydighan we oxshimaydighan terepliridiki chékini békitelmigenlikimiz sewepliridin her qétimqi inqilawimiz éghir meghlubiyetke uchrawatidu.

Mustemlike yilliri qaldurup ketken milliy jarahet kolléktip pissixikimizda bir siyasiy millette bolushqa tégishlik shertlerni hazirlashqa yol qoymighachqa, téxiche Milliy dawayimizda mukemmel bir sistéma yaritalmiduq dések artuqche bolmaydu.Inqilap tejiribillirimizni yekünlimiduq. Tajawuzchilargha qarshi élip barghan herketlirimiz tarixtiki enggüshterlirimiz bilen bizelmidi.Tejiribe sawaqlirimizni yekünlimiduq.Xelqara weziyetni küzütüsh, düshmenning ichkiy ajizliqini tehlil qilish ishlirigha sel qariduq.Eng addiysi dölet qurmaqchi bolduq, döletning ismini talash tartish qilip, sepler boyiche parchilinip kettuq.Eqilge eng uyghun, bir isimni hazirghiche békiltelmiduq. “Uyghuristan” dégen söz 21-esirde milliy inqilawimizgha hawadek ihtiyajliq turup yenila eyni dewirning mehsuli bolghan düshmenler turmaq hetta merkizi Asiyadiki qandash xelqlernimu biaram qilidighan “Sherqiytürkistan” dégen isimgha mehkem ésiliwalghanliqimizni wetenperwerlik we milletchilik, dep terghip qilduq. Shu seweptin “Sherqiytürkistan” dégen isimni qollunishi itirap qilinmighan emma “Uyghuristan” dése tamamen mümkin bolghan ehwaldimu, bashqilarning iqtisadiy yardimi bilen özimiz bashquriwatqan erkin Asiya Radiyosimu imkaniyet turup, bu heqte birlikimiz bolmighanliqi üchün “Uyghur diyari” digen qamlashmighan birnersini döletning nami süpitide qollinishqa mejbur boliwatidu. Sanap kelsek bundaq yene nurghun mesililer bar. U isim we waqti ötken yene bezibir jendilerge kanidek yopushiwalghanlar quruq gepni tola qilip, emiliy bir herketke ötelmey milletning ölümini kütüwatidu. Eqilsiz milletkenmiz dések ghezeplinidighanlar chiqidu.Eqilliq milletmiz déyishke tilimiz köyidu. Eng addiy ichkiy mesililirimizni baturluq bilen intayin tizlikte hel qilmisaq, dewirge, riyalliqqa qarap ish tutmisaq yene 50 yildin kéyin isim qoyidighan wetenmu yoq, öz-ara bir-birige düshmen bolidighan uyghurmu yoq, u yerde muqeddes dinimiz islammu yoq bolidu, hemmimiz “Muradimiz”gha yétimiz.

Oylap baqsaq bügünki kün´ge kelgendimu weten ichi we siritidiki milliy herketlirimiz yenila shu ilgirkidek istixiyilik bir shekilde xuddi notisi yoq muzika chalghandek kétiwatidu. Qumandan bar esker yoq, meydan bar merdan yoq, qushun bar tertip yoq halet saqliniwatidu. Milliy herkitimizge yitekchilik qilishning toluq höddisidin chiqalaydighan jenggiwar bir qoshunimiz bar emma tertipke salalmiduq.Yol bashlighuchigha shertsiz boysunidighan, milliy herketning yitekchi iddiysini muqeddes bilidighan, istixiyilik herket qilmaydighan, ammiwiy asasiy küchlük, xelqini toghra yolgha bashlaydighan siyasiy küresh programmisi qéliplashqan sewiyeni yaritish üchün barliq küchimiz bilen izdinishimiz kérek.

Milliy inqilap peqet bir isyan emes, milliy inqilap peqet hoquq we maddiy menpeet qoghlushushmu emes, milliy inqilap étnik, til-yéziq, din, tarix, iqtisad we cultural baghlinishqa ige bolghan xelqlerning démokoratiye we kishlik hoquqni aldinqi shert qilghan hörriyetchilik we musteqilliq herkitidur.Eger u payda menpeet, démokiratiye we tajawuzchilar bilen bolghan teng barawerlikni aldinqi shert qilghan bolsa, milliy döletni qurushning zörüriyiti qalmaydu.Emma shu nersini estin chiqirishqa bolmayduki, milliy inqilapni élip bérishta barliq seplerning adalet üchün körsütüwatqan tirishchanliqlirigha, talliwalghan yollirigha ilham bérish, siyasiy, diniy we étnik meselilerde radikalliship kétishtin saqlinish, öz-ara kemsitmeslik, chetke-qaqmasliq, ittipaqdashliq, qérindashliq, teqdirdashliq tuyghusini yétildürüsh, Méngishqa tégishlik barliq yollarda parallel shekilde herket qilishning deslepki endizisini turghuzush, u yollarni bir-birige qarshi we zit qilip qoymasliq lazim.

Bizning chet-elde qilip yürgen ishlirimiz xelqimizning kütkenliridek bolmaywatidu. Tarixtin qalghan késelliklerni dawalash waqti kelmidimu téxi!?

Uyghuristan xelqining milliy dawasi 5 ming yilliq bir dawa, u yene 5 ming yillarghiche dawamlishidu. Bizning milliy kürishimiz peqet milliy jumhuriyet qurushnilam emes, uningdinmu uzaq bolghan, jumhuriyet qurulghandin kéyinki qanche ming yillarghiche sozulup baridighan muqeddes ziminimizning we qutsal xelqimizning mewjutluqini saqlap qélishni meqset qilidu.Mundaqche qilip éytqanda bu küreshning meqsidi millitimizni siyasiy, iqtisadiy, cultural we téxnologiye terepliridin qudret tapquzush, özimizning bir millet süpitide menggü yoq bolup ketmesliki üchün küresh qilishtin ibaret.Yol uzaq, japaliq emma shereplik.Biz köz aldimizda körünüp turghan ichkiy mesililirimizni hel qilmay turup, yalghuzluq ichide élip bériwatqan küreshllirimiz bilen xelqimizni aldisaq ejdatlirimiz we ewlarlirimiz aldida qara yüz qopimiz.

Dawayimizdiki qérindashlar-ara ittipaqsizliqning dawamlishishigha bilip bilmey hesse qoshqanlarni, qoshiwatqanlarni, qoshushni oylawatqanlarni kechürüshke bolmaydu.Dawayimizda ilgirleshler chong boliwatidu, emma u dewir we xelqimizning kütüwatqanliridin tolimu uzaqta.Bundaqliqini étirap qilishimiz kérek, xelq-ara weziyet biz üchün paydiliq bolghan bir weziyette turiwatidu, dawayimizda tereqqiyatlar boliwatqandek qilghan bilen, u tereqqiyatlar peqet özimizdiki énirgiye sewebidin emes, xelq-ara siyasiy atmospuraning ghidiqlishidinmu qolgha kéliwatidu.

Muqeddes dawyimizda xelqimizning pütünley hémaye qilishigha érishish üchün shertsiz, öz-ara yol qoyghan shekildiki yéngi bir sistémini keship qilip chiqishimiz kérek.Buni pikir jehette dunyadin bek arqida qalghanliqimiz, öz xelqimizni, xelq-ara jemiyetni we tajawuzchi milletni toluq chüshünishke orunmasliqimiz, qarisigha, dogma, chéchilangghu herket qilghanliqimiz, dawani xitayning yiraqtin kontorul qilishigha yol qoyghanliqimiz, dawani xelq-ara jemiyetning pütünley qolgha kirgüziwélishigha yol hazirlap bergenlikimiz keltürüp chiqardi.Shunglashqa qiliwatqan xizmetlirimiz téxi toluq méwe bermidi dep éytalaymiz.

Teshkilatlirimizning birsimu artuq, birsimu kam emes. Ularning shu xil shekilde qurulushi we mewjut bolup turushini bizning qéchip qurtulghili bolmaydighan riyalliqimiz belgüligen. Hechkimni kemsitishke, herqandaq teshkilatni herqandaq bir teshkilattin siyasiy nuqtidin üstün qoyushqa héchqandaq heqqimiz yoq. Emma ularning hemmisi özining xususiyet we xaraktérliri bilen qatnishalaydighan bir sistima qurushqa qadir bolalmaywatimiz. Uyghuristan milliy musteqilliq herkitini bir teshkilatning emes, bir siyasiy hedepni mexset qilghan alahiyde bir siyasiy sistémining ichide birleshtürüsh kérek. Meselen: Hökümet-hökümet, parlament-parlament, partiye-partiye bolidighan, uyushqan siyasiy teshkilatlarning emiliy xizmetliride öz-ara bir-birini yeklimeydighan we chetke qaqmaydighan. Herqandaq bir teshkilatning rayon, dölet, we xelqaraliq cheklimisi bolidu. Hemme teshkilatni uninggha zorlash aqilaniliq emes. Eger u aqilaniliq bolsa peyda bolghan küch diktator, yéteklengüchiler isyankar bolup chiqidu.Birlik körünüshte emelge ashqandek qilghan bilen hemme kishining köngli bir yerde bolmaydu.Qelbte, herikette we ishta birlik wujutqa chiqmaydu.

Hazir wetinimizde 20 milyondin artuq, chet-elde 2 milyondin artuq Uyghuristanliqlar yashaydu. Uyghuristanliqlarning milliy kimlikining ret qilinishi we tajawuzchilarning ular üstidin yürgüziwatqan érqiy qirghinchiliqi peqet biznila emes, Uyghuristangha xoshna döletlerni, ottura sheriqtiki döletlerni we yiraq gheriptiki döletlernimu biaram qilmaqta.Bu del “Uyining münggüzige ursa tuwiqi sirqiraptu” dégendek bir ish.Mana bu bizge paydiliq bolghan keng xelqara weziyet.Xelqara jemiyet bezide xitay bilen hemkarlishiwatqandek qilghan bilen otturgha chiqiwatqan weqe-we hadisilerning hemmisi uyghuristanliqlarni yoqutuwétish üchün emeslikini, milliy musteqilliq herkitimizning jeryanida yüz béridighan bezi hadésilerdin saqlanmaqning eqliy küch we siyasiy édrak telep qilidighanliqini ésimizdin chiqarsaq bolmaydu.Xitay bilen her türlük alaqide boliwatqan döletlerning qelb mayilliqini qazinishimiz kerek. He dése ularning soda we siyasiy baghlantillirigha zeherxendilik bilen hujum qilmasliqimiz, sewrichanliq bilen pursetning biz üchün paydiliq bolishigha kapaletliq qilishimiz lazim.Ular waqti kelgende biz bilenmu bu xildiki iqtisadiy we meniwiy hemkarliqlar quridu.Ularni yene biaram qiliwatqan bir ish, bizning béjiriksizlikimiz, sewiyesizlikimiz, teshkilatlinalmasliqimiz we teshkilatlinish adetlirimizge 21-esirge bap kélidighan yéngi mitod we yéngi qan bérelmeslikimiz boliwatidu.Küchlüklerge yol béreyli, eqilliqlerdin ürkümeyli, pidakarlardin ügüneyli, töhpikarlarni ilhamlandurayli, qehrimanlarning ata-anillirigha éhtiram bildüreyli, hesetxorluq, körelmeslik, shexsiyetchilik qilmayli, xelq bermigen shan-shöhretni dep eqlimizdin, imanimizdin, insanliqimizdin waz kechmeyli.

Musteqilliq özlikidin qolgha kelmeydu. Milliy Jumhuriyetimizni eslige keltürüshimizde bésip ötmisek bolmaydighan musapiler bar. Bu dawani parallel shekildiki üch yönülüshte élip bérish kérek.Birinchi musteqilliqni üzül-késil telep qilish, ikkinchi insaniy heq-hoquqlirimizni xelqara qanunlargha baghlap turup qoghdash, üchünchisi xitaylar bilen melum bir sewiyede yeni chek-chégirini saqlighan shekilde diyalog ornutup, hazirqi xitay hökümitining asasiy qanuni we aptonomiyelik qanunlirini asas qilip, biz musteqilliqni teqdim qilishni könglümizge pükken weten ichidiki 20 milyondin artuq xelqning insaniy heqlirini yeni eng töwen derijidiki milliy mewjutluqimizni saqlap qalidighan Til-yéziq, Maarip, Edebiyat-Senet, Metbuat, Axbarat, Ishqa orunlishish, Ozuqlunish, Dawalinish, Oltraq öy, yerlik bayliqlardin behrimen bolush, Ekilogiyeni qoghdash …qatarliq meselilirini hel qilishqimu éghirliq bérishni kün tertiwimizge qoyushimiz kérek.

Hazirqi ehwaldin qarighanda birla teshkilat yaki dawa sépimizdiki melum bir goroh yaki shexis özi yalghuz bu xizmetning höddisidin chiqip bolalmaydu.Shunga dawa sépimizdiki pidakar insanlar, teshkilatlar we teshkilat birlikliri “peqetla men” dégen atalghudun hezer eylishi shert. Xelqimiz bizge yükligen shereplik wezipini emelge ashurushta Uyghuristan xelqide biwaste yaki wastiliq shekillerdiki démokiratiye, birlik, ittipaqliq we oxshash bolghan siyasiy hedep qarishini tiklesh kérek. Eger yüksek bolghan siyasiy hedeptin mesile körülmeydiken, biz heydewatqan bu tiz poyizning u üch dane chishliq chaqi oxshash tizlik, oxshash retim we oxshash relista uchqandek méngip, belgülengen nishangha pilanlighan muddette yétip baralaydu.Eger hazirqi ehwaldin qarighanda bu üch chaqning birliki, ittipaqliqi, öz-ara maslishishidin mesile chiqsa, ularning ichidiki ikkisi yaki tenha birsi özi yalghuz xelqimizni zulmet ichidin nijatliqqa bashlap chiqalmaydu.

Weten ichidiki Aptonomiyeni tutqa qilghan dawa, weten ichi we siritidiki milliy musteqilliqni tutqa qilghan dawa we weten siritidiki kishlik hoquq we insan heqliri pirinsipini tutqa qilghan dawada yéngi bir koordinatsiyeleshtürüsh aparati shekillenmey turup, meqsetke yétish u yaqta tursun, dawa sépimiz düshmen bilen toqunushmay turup, tarmar bolup kétidu. Bularning hemmisining oxshash bir zaman we makan ichide birlikte peyda bolup turushi körünüshte paydisizdek qilghan bilen, milliy herkitimizdiki turghunluqqa xatéme bérip, yéngi tereqqiyatlarni qolgha keltürüshte intayin zor riyal ehmiyetke ige.

Dawaning ichidiki bir qatar ushshaq talash-tartishlarning köpüyüp kétishi we eslide muhim bolmighan nersilerning köptürüliwétip, eng muhim meselilerning bir chette qaldurulushi milliy rohimizni xoratmaqta.Bir goruppa yene bir guroppini “Dinchi” dése, bir guroppa yene bir guroppini “milletchi” deydu. Bir guroppa yene bir goruppini “Aptonomiyechi” dése yene bir gruppa yene birsini “ Pédiratsiyechi” deydu. Beziler bezilerni “Musteqillini terghip qiliwatqan bilen xitayning jasusliri” dése beziler bezilerni “dawani xitayning qumandanliqi bilen qiliwatidu, bizning yoq bolup kétishimiznimu xalimighandek, küchüyüp kétishimiznimu xalimaydu” deydu. Yene beziler bezilerni “jahangir döletlerning özi bilen xitay munasiwetlirini bir terep qiliwélishi üchün millitimizni qonchaq qilip bériwatidu” … wahakizalar…dep tenqitlewatidu.

Beziler bezilerni “tajawuzchilargha hemtawaq bolup, ularning hökümitide ishleydu, ularmu xitaygha oxshash düshminimiz” dése, Beziler bezilerni “ulardin ümüd kütkili bolmaydu, hemmidin muhimi bar imkanlardin paydilinip mewjutluqimizni saqlap qélish” deydu.Ularning hemmisi milliy mewjutluqimizni saqlap qélishta kam bolsa bolmaydighan amillarning inkasi bolsimu, yoqarqi küchlerde téximu éniq qilip éytqanda uning wekilliride sheyi we hadésilerni kilassipikatsiyelesh(türlerge ayrish), morpologiyelesh(birleshtürüsh), dinamiklash (merkezleshtürüsh), Kordinatsiyelesh( qanuniyetke uyghun tertipke turghuzush), Sintakislash ( rolini békitish), udul we kontekistliq (del we wastiliq alahidilikini) menisini békitish, dewirning qimmet qarishigha hörmet qilish, emeliyetke baghlash dégen sewiye, eqliy hasilatlar asasida sheyilerning tüp qanuniyitidin köre chare-tedbir békitidighan qabiliyet mukemmel piship-yétilmeywatidu. Shunga milliy dawayimizdiki bir qisim küchler tejirbisizlik, bilimsizlik we hesetxorluq sewebidin dawayimizning merkizi qomandanliqigha boy sunmisa, yene beziler shexsiy xaraktéridiki türlük ajizliqlar sewebidin dawagha düshmendinmu éghir ziyan salmaqta we yene beziler dawadiki bu ajizliqtin paydilinip, tajawuzchilargha hemtawaq bolmaqta.

Milliy dawa sépimizdiki xéli köp sanliq kishilerde herqandaq bir hadisige baha bergende tekshürüp tetqiq qilmastin “Aq” we “Qara” dep aldiraqsanliq bilen békitiwétishtin saqlinish, pikir igiliri we mutexesislerdin mayirliq bilen meslihet sorash aditi yoq.Ular adettiki nersiler üstide öz-ara ölgüdek talash-tartishqa kirgini bilen düshmen we gheyri düshmenler bilen ölsimu waz kéchishke bolmaydighan mesililerde sewir qilidu, süküt qilidu, muresselishidu, yol qoyidu.

Öz-ara bir-birsini tenqit qiliwatqanlarning hemmisi weten-milletni söyidighan pidakar kishiler bolsimu, öz qimmet qarishini qoghdiyalighan halda, pikirde perqliq bolghan guroppilarni hörmetleshni, teqdirdishim, qérindishim, bir tughqunum dep qarashni bilmeydu. Chünki, ular hazirghiche hadisilerni pelesepiwiy nuqtidin küzütüsh, logikiliq shekilde tehlil qilish, siyasiy menpeetdarliq nuqtisidin xulasileshni bilmeydu.Bu yerdiki asasiy mesile matématkiliq qayide qanuniyetlerni milliy menpetimizge uyghun bolghan siyasiy we nezeriyewiy bilimlerge aylanduralmighanliqtin, hadisilerni türge ayrish, goruppilash, pormulalashturush, hésaplash we netijilesh sewiyemizning töwenlikidin boliwatidu. Bu milliy herkitimizdiki taktika we istratégiyeler sheyi-hadésilerning tebéiy qanuniyiti asasida bolmastin eksiche, uni ret qilghan halda élip bérilghachqa shunche küchep qilghan ishlirimizdin kütkünimizdek netijige érishelmeywatimiz, dégenliktur.

Beziler milliy dawa qiliwatimen dep teshkilat dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep diniy mezhepchilik dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep payda- menpeet dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep gheyri küchlerning damigha chüshüp kétiwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep gorohwazliq dawasi qiliwatidu.Emma ularning tolisi qandaqsige nishandin ézip kétiwatqanliqini bilelmeywatidu.

Bundaq bolishi, dawaning merkizi nirwa sistémisini shekillendüridighan pirinsip, nizam we qayidilerning qéliplashmighanliqidin boliwatidu. Bir döletning asasiy qanuni bolghandek, bizningmu barliq herketlirimizning toghra xataliqini ölcheydighan qanun, pirinsiplirimiz maqullinishi kérek. Hemme birdek özini shu qélipqa sélip turushni adetke aylandurghanda dawayimizdiki chéchilangghuluq we chuwalchaqliqlar aptomatik tüzülüp kétidu.

Yoqarqi goruppilar özlirini kücheytish üchün milliy menpetimizni qurban qilalaydu, Ittipaqdashlarni érqiy, dini, ijtimayi meslilerni shert qilmastin barghanche köpeytish üchün eqiliyet we maddiyet serip qilmaydu.Xelqimizni aldisa aldayduki we millitimizni yoqutuwétish éhtimalliqi bolghan düshmen we gheyri düshmenler bilen ittipaq tüzse tüzeyduki hergizmu öz xelqining ichidiki muxellipet gorohlar bilen muresselishish, sülhiy qilish, ittipaqlishish yoligha qarap mangmaydu, méngishni xalighanlarning herkitige chek qoyidu.Mana bu bizning qul bolushimizning asasliq seweplirining biri.

Ular meyli “Din”, meyli “Démokiratiye”, meyli “Aptonomiye” qalpiqini kiyiwalghan bolsun milliy dawayimizda kem bolsa bolmaydighan jeryanlarni chéchilangghuluq, teshkilatsizliq, chuwalchaqliq ichide bésip ötüwatidu.Ular toghra bolghan ortodoksal bir yolni tutmisa axirqi hésapta millitimizning munqerz bolishi üchün, tajawuzchilargha özi bilmigen halda xizmet qilishtin saqlanghili bolmaydighanliqini chüshünüp yétishi kérek.Tajawuzchi xitaylar bu nuqtini obdan bilgechke her bir goruppa etrapigha uyushqan milyonlighan shir yürek ezimetlirimizni ochuq sorunda bir pay oq chiqarmay turupmu ularni özimizning qoli bilen tarmar qiliwetti. Ular bizning milliy xaraktérimizdiki ajizliqlarni ügüniwalghanliqi üchün bizni Biologiye alimliri hasharetlerni bashqurghandek kontorul qiliwatidu, biz bolsaq dawani yéngi bir sistémigha soqup, ularning kütmigen yéridin chiqidighan taktika we istiratégiye tüzelmeywatimiz.Qoshunimiz barghanche parchilinip, ittipaqdashlirimiz kettikche aziyip özimizmu étirap qilghumiz kelmigüdek derijide ajizliship kétiwatimiz. Shunga tajawuzchilar qanuniyetlik pikir qilghanliqi sewebidin, ming japada qurup chiqqan uwimizni küchimeyla tozutiwétishke qadir boliwatidu. “Kalla ishlimise putqa ziyan” dep qurban berginimiz, bedel tölüginimiz, hérip-charchighinimiz qaldi. Ish qiliwatimen dep özimizni bezliduq, xelqimizge paydisidin ziyini köp boldi. Toghra yol tépishta hemme adem aqsaqalliq qilidighan, özxan, özbeg boliwalidighan késellikni tashlap dahigha, yétekchige boy sunishimiz, pikirge, bilimge, qanuniyetke hörmet qilishimiz, enggüshterlirimizni jénimizni tikip muhapizet qilishimiz shundaqla paydisi yoq tekrar yollardin waz kéchishimiz lazim.

Uyghuristan musteqilliq herkitige uyghuristanliqlarning hemmisi allaburun ishtirak qildi, téxiche ishtirak qilmighan bolsa tajawuzchilar teripidin uzaqqa qalmay mejburiy ishtirak qildurilidu.Uyghuristan bilen Xitay döliti ottursida haman otturgha chiqmay qalmaydighan bu aqiwet biz üchün tépilghusiz pursetlerni élip kélidu.Bu heriketning istiqbalining tolimu parlaq bolidighanliqi besh qoldek ayan bolmaqta.Shungimu xitay tajawuzchillirining yüriki pokildashqa bashlidi.Démisimu toghra-de parlap turghan nurluq quyashni itek bilen yépip bolghili bolmaydu. Uyghuristanliqlarning til-yéziqi, örpi-aditi, diniy étiqadi, edebiyat- seneti, pen-maaripi, soda-sanaiti, perzent körüshi, we milliy maaripi qatarliqlarning cheklinishi we kemsitilishi aptomatik shekilde xelqimizni milliy küresh sépimizge bashlap kirdi we kiridu. Biz buni téxiche bilmey xelqimizdin renjip, uni aqchi, buni kökchi dep waysap yüriwatimiz.Bu yerde kem boliwatqini bizning meghrurluqimiz, sewirsizlikimiz bir ish qilmay turup minnet qiliwatqanliqimizdin, tepriqichilik, gorohwazliq, bilimsizlik qiliwatqanliqimizdin boliwatidu, biz téxiche uni körüp yételmeywatimiz.

Bu dawaning bir millet we bir rayonning mewjudluqigha bérip chétilidighan barliq sahiyeliride özige xas shekilde oxshash qedemde, oxshash derijide we asasen oxshash sewiyede kétiwatqanliqini angqiralmaywatimiz.Dawadiki bu parallél liniyeler ottursida siyasiy programma xaraktérliq birlik otturgha chiqish harpisida turiwatidu.

Milliy qehrimanlirimizdin tartip addiy puxralirimizghiche, dahillirimizdin tartip milliy herkitimizning addiy ishtirakchillirighiche, xitayning yoquri derijilik dölet aparatida xizmet qiliwatqanlardin tartip chet yéza qishlaqlardiki addiy awam-puqralarghiche, teqwadar diniy ölimalardin tartip milliy zulum destidin keypi-sapa we eyish-ishretke bérilgen oghri-yanchuqchi, qimarwaz, pahishe we pahashiwazlarghiche hemmisi bizning qérindishimiz, milliy herkitimizning ishtirakchilliri, milliy mewjutluqimizning hul téshi. Biz eger ulargha yüksek ishench baghlimisaq, milliy herkitimiz yene meghlup bolidu.Biz eqilliq bolishimiz millitimizge mensup bolghan héch bir shexisni milliy herkitimizning siritida qaldurmasliqimiz, ulargha öz sewiyesi we derijisi boyiche muhabbet bérishimiz, aktipchanliqini qozghitishimiz, yashash hoquqini hörmet qilishimiz lazim.Emma, qehrimanlarni medihiylishimiz, hemmini yüksek siyasiy ghaye üchün xizmet qildurushimiz, milliy qediriyetlirimizni taj qilip taqishimiz, shuning bilen birge zulum ichide qalghan insaniy qedri-qimmiti depsende qilinip, insaniyliqtin uzartiwétilgen Uyghuristandiki barliq xelqni höriyet yoligha birlikte bashlap chiqip kétishimiz, Uyghuristan jemiyetining ular bilen téximu küchlük, ular bilen téximu renggareng, ular bilen téximu hayatiy küchke tolghan ikenlikini her waqit estin chiqarmasliqimiz hem bu achchiq riyalliqni qobul qilishimiz lazim.

Biz Uyghuristanliqlarning musteqilliq ishenchimizni urghutup kéliwatqan elbette nurghunlighan enggüshterlirimiz bar.Bu enggüshterler milliyitimizni shekillendürgen barliq sheyi we hadésilerning ichide közni qamashturup turghachqa, tajawuzchilar intayin biaram boliwatidu. Biz maqalining béshida dawayimizda saqliniwatqan bir qisim meseliler we milliy musteqilliq herkitidiki parallel üch yölünush heqqide pikir yürgüzduq.Mesililerni bu xil shekilde oyliyalighanliqimizning özimu, xudaning bizge qilghan hediyelirining biri bolup hésaplinidu. Biz Ata mirasimiz Uyghuristanning qanuniy warisliri süpitide éhtirap qilinishqa tégishlik bir xelq bolghanliqimiz üchün, düshmen herqanche küchlük bolghan bilenmu aldimizda paalech haletke chüshüp qaldi.Bundaq bolishigha yene milliyitimiz teshkil tapqan eshu bibaha enggüshterler sewep boliwatidu. U enggüshterler heqqide pikir bayan qilghanda meniwiy animiz Rabiye Qadir, kishining ésige kelmey qalmaydu. Rast démisimu Rabiye Qadir milliy musteqilliq herkitimizdiki tolimu teste qolgha keltürülgen Enggüshterlirimizning biri.Eger milliy musteqilliq herkitimizning ghelbisini xelq-ara küchlerning yardimisiz qolgha keltürgili bolmaydu dep qarash xata bolmisa, u halda Uyghuristan dawasi üchün Rabiye Qadérdek bir shexisning qimmitining qanchilik bolidighanliqigha baha bermek qiyin bolmaydu. Bir dölet tarixtin béri shu dölette olturaqlashqan hem shu döletning dölet nami shu milletning nami bilen atalghan, yerlik xeliqler ichidiki eng chong qewimning yeni étnik topluqning her zaman sepning aldida turishi bilen mustemlikidin qurtuldi, bir milliy dawa xelqarada bir shexis arqiliq tonulup keldi, bir heriket bir shexisning rehberlikide ghelbe qazandi, bir teshkilat bir shexisning pidakarliqi bilen küchlendi, ronaq tapti. Bu addiyla bir pormula köz aldimizda turup, del mushu ay-künlerde Rabiye Qadérni lédir qilalmisaq, wetinimizni bu wetenning milliy istiqlali üchün üzlüksiz éghir bedellerni bérip kéliwatqan Uyghur dégen sözdin kélip chiqqan “Uyghuristan “(2) dégen nam bilen atiyalmisaq undin bashqa “Uyghuristan ” dégen sözdin birla Uyghur xelqi emes hetta Uyghuristanliqlarning hemmisi söyinidighan bir weziyet yaritalmisaq we Rabiye Qadérgha oxshaydighan bir ledirning bizni xelq qilishigha yol hazirlap bérelmisek axirqi hésapta yer sharidiki eng chong bexitsizlerdin we mushu esirdiki eng zor ziyan tartquchilardin bolup qalimiz.

Biz teshkilat we teshkilatlinish heqqide xéli köp toxtalduq.Yillardin béri milliy herkitimizde Dalay Lamadek bir lédir yoq dep waysapla yürettuq. Emdi xudayim, közidin ayrighan bu xelqimizge bir hasa teqdim qilghanda uning qedri-qimmitini bilmisek, uni Lédir, özimizni esker derijisige kötürelmisek, düshmenlerning milliy zulumi biz üchün halal bolghan bolidu.

Uyghuristan milliy herkitidiki démokratiye we insan heqliri éqimi heqiqiten dawayimizdiki bir engüshter, bayraq we tépilghusiz purset. Biz bu maqalining aldi teripide tilgha alghan meselilerni bir terep qilayli deydikenmiz, xelqarada tonulghan, dawayimizgha heqiqiy wekillik qilidighan we merkiziy qumandanliqi sistimimiz üchün kéreklik bolghan bundaq bir qoshungha sel qarimasliqimiz, uning etrapigha pilanliq uyushup yoqarda tilgha alghan meselilerni helqilish üchün birlikte küch chiqarmisaq pishanimizdiki qulluq tamghisidin qutulalamaymiz.

Milliy musteqilliqimiz üchün yoqurda tilgha élinghan üch yölünishte heriket qiliwatqanlarni, musabiqige chüshken üch yügresh mahirigha oxshatsaq, Uyghuristan démokrattik herkitining otturda yeni Chémpiyon munbéride, qalghan ikkeylenning tertip bilen ong we sol terepte ikkinchi we üchünchi bolghanliqini köriwalalaymiz. démokrattik herkitining chémpiyon bolghanliqi hergizmu uning xataliqi bolmastin, ikki tereptiki mahirning ajizliqi turuqluq, méning saqilim uzun tursa buruti bar birsi mendin ötüp ketse bolamdu, dégendek exmiqane chuqanlar ichide Altun médal ulargha textim qilindi.Bu riyalliqni körüshimiz ulargha alqish yaghdurushimiz, aktipchanliqimizni urghutishimiz, ulargha ilham we medet bérishimiz kérek.Alma pish aghzimgha chüsh, dep yétishqa, pétir nandin qil izlep, asmandiki ghazning shorpisigha nan chilap yéyishke bolmaydu.Ish qiliwatqanlarning yolini tosmay, wetenni sétiwatqanlarning, milliy shan-sheripimizge dagh tekküziwatqanlarning, tajawuzchilarning yolini tosayli!Hemmimiz quruq söz bilen waqitni israp qilmastin, netijilerni qandaq qolgha keltürüsh heqqinde emily herketke ötüp, dawagha su we hawadek kérek boliwatqan kéngishish, ittipaqlishish, özimizge mas kélidighan shekildiki bir merkez, bir lédirning bayriqi etrapigha toplinish basquchlirini bésip ötüshimiz lazim.

Milliy zulum tarixtiki yérim mustemlike yillirigha qarighande teswirlep bergüsiz derijide ewjige chiqti.Wetinimiz Uyghuristan yérim mustemlike we qul qiliwétilgen bu dewir insaniyet tarixidin, jümlidin Uyghuristan tarixi nuqtisidin élip éytqanda tolimu qisqa waqit. Emma bir milletning küchüyish, zeyiplishish yaki mewjutluqidin mehrum bolushi üchün bu waqit keng-kushade yétip ashidu.Xelqimiz halaket girdawigha kélip qaldi.Milliy kimlikimiz we milliy téritoriyemiz inkar qilindi, tajawuzchi köchmenler apitige duchar bolduq. Til-yéziqimiz cheklendi, diniy tuyghumiz haqaretlendi, mekteplirimiz taqilishqa qarap yüzlendi, örpi-adetlirimiz kemsitildi, ishsizliq we namratliq patqiqigha paturulduq, tebéiy we Meniwiy bayliqlirimiz talan-taraj qilindi, tebéiy köpüyishimizge chek qoyuldi, xelq-ara qanunlarda qoghdulidighan heq-hoquqlirimiz heqqide sözligen sözlirimiz, yazghan maqalilirimiz, qilghan ishlirimiz we oylighan oylirimiz sewebidin türmilerge qamalduq, éghir iskenje astigha élinduq we qanliq qirghingha uchriduq.

Uyghuristanliqlar tarixtiki meniwiy, ijtimayi, iqtisadiy we siyasiy kechürmishlirimiz asasida, bu qisqa waqitta ortigha chiqqan siyasiy kirzis we érqiy tehditni tonop yetkechke milliy musteqilliq yolini talliwalghan.Uningdin bashqa ikkinchi yolmu yoq!Emma eshundaq bir ulughwar ghayige yétish, shuarwazliq, bikinmichilik we dogmichiliq bilen wujutqa chiqmaydu.Uning üchün barliq seplerde teng-barawerlik, intizam we pirinsip ichidiki öz-ara paralil bolghan xelq herkiti kérek bolidu.

Bir milletning musteqilliq zepiri xuddi törelme peyda bolup, toqquz aydin keyin buwaqning tughulghinigha oxshaydu, murekkep tereqqiyatlarni bashtin kechüridu.Törelmining normal ey bolishi nahayiti nurghun nersilerge baghliq, hem qiyin.Bezide törelme heqqiy hayatliqqa ériship, kéyinki qedemlerni muwepeqiyetlik basalisa yene beziliri uzaqqa qalmay nabut bolidu.Beziliri muddettin burun tughulghachqa, uning hayatini saqlap qélish üchün “tumaq”ning ichide alahide perwish qilinishi kérek(1).

Wetinimiz Uyghuristan Manju istilasigha uchrighandin tartip ta nomusluq 1932-yiligha qeder xelqimiz hamile bolghan musteqilliq törelmisini ey qilalmiduq. “1933” we “1944” dégen yilnamiler biz üchün tolimu muqeddes sanlardur.Uning muqeddeslikini alla belgüligen.Bu yillarda Uyghuristan xelqi zulumgha qarshi qozghulup, özlirining téxi hayat ikenlikini dunyagha jakarlidi.Millitimiz 1933 te tughulghan u buwaqni qelb textide perwish qilip kéliwatidu.

Hazirqi halitimiz tamamen bashqiche. U heqtiki tejiribe-sawaqlirimizning hemmisi untulduriwétilgen, yaki özimizge bolghan ishenchning tewrinip kétishi sewebidin, dunyadiki shuninggha parallel bolghan hadésilerning selbiy we ijabiy tesirliri ichide boghnuqmaqta.

Uyghur maaripining nabut qiliniwétilishi, ewlatlirimizning milliy rohqa toyunup ösüp-yétilishige passip tesirlerni Bergen. Addiy misal Sherqning tesirige uchrighanlarning aghzidin samsaq purisa, Gheripning tesirige uchrighanlarning aghzidin isprit purisa bolmaydu.

Uyghur millitining étnikiliq, pissixikiliq we pizikiliq alahidiliklirining hazirqi haliti, biz bésip ötken shanliq we nomusluq tarixtin kelgen. Millitimizni bir kitapqa oxshatsaq, uningda menggülük muqeddes bilishke we ikkilenmey öchüriwétishke tégishlik qurlarning barliqini körüwalalaymiz.

Bedinimizning ichidiki nersilerning hemmisi paydiliq bolmighandek, siritidiki nersilerning hemmisimu ziyanliq emes. Méningche Uyghuristan musteqilliq herkitini bir buwaqqa teqqaslisaq, xelqimizni jasaretlik bir anigha oxshatsaq bolidu.Uyghuristandiki Türkiy xelqler téximu éniq éytqanda Uyghurlar bu tupraqning musteqilliqi üchün qanche qétim hamile boldi. Bizning axirqi kürüshimiz kéyinkisini ey qilish üchün kétiwatidu. Törelmide hayatiy küch urghup turghan bolsimu, uning mewjutluqini istimigen amillarning dawamliq yeklishi adettiki ehwal, emma uninggha qarshi émont küchini saqlap qélish birdin-bir meqsidimizdur.Törelmining heqiqiy hayatliqqa köz échishi, anidin tughulghan kündin bashlinidu. Tughulghan kündin kéyinkilliri yene bashqa gep.Törelmining peyda bolushi we tughulup ösüp yétilishi érsiyet, meniwiyet we maddiyetke baghliq.

Hayatliq qanuniyitidin qarighanda “Küchlükler tallinidu, ajizlar shallinidu” bu bir heqiqet. Adem bedinidiki paydiliq we paydisiz mikroplarning hayatliq üchün qandaq pozitip we nigatip rol oynaydighanliqidin ibaret biologiyelik pirinsiplarni, organizimlarning roli asasida neziriye jehettin qobul qilip, emeliyetke tedbiqliyalmasliq hichnerse ügenmigen bilen, héch ish qilmighan bilen oxshash ish.

Kayinattiki hayatliqning bar bolushini belgüligen yaki chetke qaqqan amillarning birsimu artuq, birsimu kam yaritilmighan. Ularning ottursidiki rehimsiz küresh qip- yalingach halettiki tughum bilen ölümning her ikkisini chéniqturup turidu.Ölüsh bilen tughulushning, hayatliq bilen mamatliqning her ikkisi hayatiy küchke tolghan sheyi we hadisining menggü mewjut bolup turishining aldinqi sherti.Meghlubiyet we halaketni éhtirap qilmasliq zeper we tughulushni inkar qilghanliqtur.

Hayatliqni teshkil qilghan paydiliq we paydisiz amillarning hemmisi, hüjeyrilerning köpüyüsh- ölüsh- tekrar peyda bolushtin ibaret alahidilikini belgüligen. Saghlam bedendiki hüjeyriler köpiyish üchün ölüdu, ölüsh üchün köpüyidu. Hüjeyriler meyli ölsun yaki köpeysun, ularning barliq herkitini bir aqilaniliq, pidakarliq we qehrimanliq dep medihiyleshke erziydu.Uyghuristanning siyasiy kélichiki üchün ortigha chiqiwatqan her bir hadése we ish herketler iradimizni chéniqturidu, qehrimanliqimzgha küch-quwet béghishlaydu.

Saghlam bedendiki hüjeyrilerning perqiliq organlardiki halakiti we mewjudiyiti özidin halqighan bedenning mewjutluqi üchün tölen´gen bedel bolsa, kisellengen bedendiki hüjeyrilerning herkiti del uning teturisiche kordinatsiyelishish jeryanini melum bir hayatliq ölgenge qeder dawamlashturidu.

Ejdatlirimiz mewjudiyetning paydiliq we paydisiz tereplirini özlirining menpeeti üchün xizmet qildurushni mexset qilip, Diniy- étiqat, Edebiyat-senet, Tibabet, Qol-hünerwenchilik, Arxitektor, Muzika, Téxnologiye we Astronomiye qatarliq tereplerde özige yarisha enenilerni berpa qilghan. Shu meniwiyetler tupriqida ejdatlirimiz 16 din artuq Imparatorluq, yüzge yéqin chong kichik dölet we begliklerni qurup chiqti. Ularning hemmisi janliq pakitlar arqiliq dewrimizge yétip keldi.Biz özimizdiki milliy énirgiyeni bayqishimiz we u yerdin millitimizning chiqish yolining janliq xeritillirini izlep tépishimiz lazim.

*****
Eskertish:
(1)Uyghuristanliqlarda baldur tughulup qalghan buwaqlarni, toqquz ay tolghiche tumaqning ichide ey qilishtin ibaret qanche-ming yilliq enene bar.Hazirqi zaman gherip tibabétide buwaqni Eynek ishkapta saqlash téxniksi yéngidin keship qilinghan, bu kéyinki ish.

(2) Wetenning ismini “Uyghuristan ” dégenlik “Sherqiytürkistan ” dégen namni hergizmu chetke qaqmaydu. “Sherqiytürkistan ” dégen atalghu bilen “Uyghuristan ” atalghusi xuddi “Insan ” dégen atalghu bilen “Adem ” dégen atalghudek we “Apa ” dégen kelime bilen “Ana ” dégen kelimidek öz-ara bir-birini qetiy chetke qaqmaydu.Emma ularning dawa kontékisida tutqan orni oxshimaydu. “Ana weten ” dégili bolidu emma “Apa weten ” dégili bolmighandek. Sherqiytürkistan dégen nam jughrapiyelik we siyasiy nam bolup, tarixta tar we keng menilerni anglitip kéliwatidu. Uning bügünki xeter astida qalghan Uyghurdek bir mezlum milletning siyasiy teqdiri bilen bolghan munasiwetliridin, Türk dunyasining birliki bilen téximu alaqisi küchlük. “Sherqiytürkistan ” dégen isim hazirqi xelqara istimaldiki “Germany ” dégen sözge, “Uyghuristan ” atalghusi “Deutschland ” dégen kelimige oxshaydu.Biz Uyghuristanliqlar xelqaradiki bezi milletlerge oxshash “Gérmany “ni Gérmaniye deymiz, emma Germanlar özini “Dochlar ” deydu, wetinini Dochland deydu.Ular arisida “Dotschland nichts meher Germany ” dégen söz bar. Bu söz del milliy menpeetini birinchi orongha qoyup éytilghan. Emma xelqaradiki bezi milletler u döletni “Dochland ” dese bezilliri “Gérmany ” dewatidu.Bundaq hadésilerni samandek misalgha keltürgili bolidu. Eger xelqarada bezi döletler wetinimizni adetlengini boyiche “Sherqiytürkistan ” dése biz ularning tilida yazghanda “Sherqiytürkistan ” özimizning tilida yazghanda “Uyghuristan ” dep yéziwersek xata emes.Hemmidin yaman boliwatqini bu rayoning heqiqiy yerlik xelqi hésaplanghan we u yerde esirlerdin béri öz xelqining höriyiti üchün aldinqi qatarda qan kéchip küresh qiliwatqan Uyghurdin ibaret bir étnik topluq yoqulush aldida turiwatidu.Uyghurlar bu yerdin yoqalsa aptomatik uyghurgha qandash bolghan xelqlermu yoqulidu. Bu zimin téxiche hörriyitini qoligha alalmighan, bu yerde igilik hoquqi yürgüzüshke hemmidin bek sherti toshidighan bir milletning nami bilen atalmighanda milliy herkitimiz qulay ghelbe qilalmaydu. Hazirqi mushu xelqara weziyette türk dunyasining birliki emes, özimizning mewjutliqini saqlap qélishni eng asasiy kün tertipke qoyushqa qarshi turmasliq kérek.Uyghur meselisini milliy jumhuriyiti alla burun qurulup bolghan qérindashlirimizning meselisi ichige qoyup körsütish, Uyghuristanda esirlerdin béri küresh qilip kéliwatqan bir xelqning muqeddes siyasiy ghayisini ghuwalashturup, xelqara sehnilerde siyasiy küreshlirimizning obrazini xunukleshtüriwétidu.

Bizningche normal bir ehwal astida “Sherqiytürkistan ” dégen nam bilen “Uyghuristan ” dégen namning perqi yoq.Emma tariximiz, bügünimiz we yiraq kélichektiki mesililerni oylighanda we etrapimizgha obdan bir nezer tashlighanda andin “Uyghuristan ” dégen isimning qanchilik muqeddesliki bilinidu.Shunimu tekitlesh kérekki bizning bir qisim qérindashlirimiz, Türkiy xelqler we Erepler til aditi we bezi ilmiy sewepler bilen bu zéminni “Sherqyitürkistan ” dep atisa uningdin biaram bolushning, hem “Uyghuristan “dep atighanlargha siyasiy hujum qozghashning her ikkisila exmeqaniylik.Emma Uyghuristan xelqining siyasiy küreshlirige wekillik qilidighan küchler we shexisler zor tirishchanliq we jasaret bilen “Uyghuristan ” dégen atalghuni qéliplashqan siyasiy nam süpitide ishlitishtin chékinmesliki kérek.Xelqara étnik munasiwetler we kéyinki ikki yüz yilliq dunya tarixining tejiribilliridin qarighanda bir döletning dawasi bir millet arqiliq, bir gorohning dawasi bir partiye arqiliq, bir partiyening dawasi bir shexis arqiliq ghelbe qazanghan.Rayonlar ara ortaq bolghan nam bilen chétishliq, asasliq étnik topluq yeni heqiqiy yerlik Oluslar ghuwalashturulghan milliy herketlerning ichide meghlup bolmighanliri yoq.Mana bu teshkilatlinishimizda nezerdin saqit qilghili bolmaydighan qanche ming qétim tejirbidin ötken heqiqet!

Biz Uyghuristanliqlargha hemmidin awal “Musteqilliq “, “Uyghuristan “, “Dahi ” dégen üch kelime kérek.Bu üch kelime zoruqmastin bizning siyasiy mewqeyimizni, Milliy alahiyidiliklirimizni we teshkilatlinish iqtidarimizni körsütüp béreleydu. Milliy namini milliy döletke tamgha qilip uralmighan, axirqi siyasiy meqsidini “Musteqilliq ” dep békitelmigen, öz chidin étirap qilinghan “Dahi “si bolmighan millet radikal milletchilkining yaki eksiyetchi érqchiliqning qarangghu we tar kochillirida özini-özi halak qilidu.

Asasliq millet nami dölet nami qilip békitiwetilgende, étnik qewimlerning hetta millitimizning ismini alahiyde tekitlesh kérek bolmaydu, birlik, ittipaqliq, qérindashliq asasiy bolghan qutsal “Xelq ” kelimisi quyashtek parlaydu. U chaghda “Türk ” we “Uyghur ” dégen bu chrayliq atalghularning ikkide bir bashqilarni rahetsiz qilidighan aqiwitidin qurtulghili, uyghuristanning milliy istiqlali üchün emiliy we ijabiy bir qedem tashlighili bolidu.(K.Atahan)

2008-Yil 07-Noyabir, Gérmaniye/Frankfurt(M)

Ruqiye Hemdulla

muhim mezmuni: kishi isimlirining kündilik turmushta kishilerni bir- biridin perqlendürüshtin bashqa alahide menisi we ehmiyiti yoqtek körünsimu, emma biz kishi isimlirini inchikilep közetkinimizde, ularning alahide bir xil medeniyet hadisisi süpitide bir milletning idé’ologiyisi, diniy étiqadi, ijtima’iy exlaqi we éstétik qarashliri bilen chemberchas baghlan’ghanliqini bayqaymiz. Mezkur maqalide, uyghur en’eniwi kishi isimlirining herqaysi tarixiy dewrlerdiki qoyulush aditi, qollinilish emeliyiti qatarliq mesililer tehlil qilinidu.
Achquchluq sözler: uyghurlar en’eniwi kishi isimliri islah qilish
Uyghur kishi isimlirimu uyghur millitining uzaq esirler mabeynidiki ijtima’iy exlaqi, éstétik qarashlirini özige mujessemligen bir xil medeniyet hadisisi bolup, uyghurlarning isim qoyush aditining özgiche ipadilen’genlikini hés qilimiz. Uyghurlarda isim qoyushta melum bir qélip yaki izchilliq shekillenmigen bolup, uyghurlarning öz hayatida shekillendürgen milliy örp-adetliri, diniy étiqadi, yashighan muhiti, ijtima’iy turmushi, öz hayatigha körsetken tebi’iy we ijtima’iy sewebler tüpeyli, her xil mezmun we shekillerdiki isimlarni qollinip, milletning özige xas isim qoyush aditini shekillendürgen.
Uyghur kishi isimlirining her qaysi tarixiy dewrlerdiki qoyulushi we istémal qilinishi oxshash emes. Chünki uyghurlarda famile qollinish izchilliqi shekillenmigen, isim qoyushta melum tertip yaki qélip bolmighan, buning bilen herqaysi dewrlerde isim qoyush usuli we shekli tüptin perqlen’gen. Bolupmu uyghur kishi isimlirigha uyghurlarning diniy étiqadi, adetliri, yashash muhiti asasiy seweb süpitide tesir körsitip, uyghur kishi isimlirining herqaysi dewrlerdiki özige xas alahidilikliri we isim qoyush, istémal qilish aditini shekillendürgen. Shunga uyghur kishi isimlirini körsitishte, uyghurlarning totém qarashliri, diniy étiqadi we yashighan muhit-shara’it mezgillirini kishi isimlirining dewrini ayrishning eng muwapiq usuli dep qarashqa bolidu. Mezkur maqalide del mushu nuqtilar boyiche her qaysi tarixiy dewrlerdiki kishi isimliri körsitilidu.
1. Iptida’iy tebi’et étiqadchiliqi we totém dewrliridiki kishi isimliri
Insanlarning eng deslepki ishlepchiqirish pa’aliyiti owchiliq we charwichiliq bolghachqa, ular tebi’et dunyasidiki mewjudat we hadisilerge munasiwetlik bolghan ishlarni, shey’ilerni sirliq hés qilip, shu shey’i we hadisilerge bolghan choqunushini ipadilep, tebi’et dunyasidiki shey’iler we haywanlarning namini kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
1) «oghuzname» éposida oghuz xaqanning alte oghligha «kün, ay, yultuz, kök, tagh, déngiz» dep isim qoyghanliqi tilgha élin’ghan.
2) qedimki uyghurlar tashqi körünüshi, xaraktér-xususiyiti, küch-qudriti, sür-heywisi, yüksek we ulugh tuyulghan haywanat we uchar qushlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Yolwas arslan qaplan
Qochqar buqa böke (ejdiha)
Yaghan (pil) chaghri (lachin) bugha
Bürküt böre arghun (arghimaq)
3)güzel, kishining amraqliqini keltüridighan haywanlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Qunduz bulghun bulbul kakkuk
4) tebi’et dunyasidiki sirliq, shundaqla insanlargha nisbeten xewplik, xeterlik bilin’gen shey’i we jisimlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Yashin (chaqmaq) aqin (kelkün)
Örküch (örkesh) yaghmir (yamghur)
5) asman jisimliri we güzel, mezmut ösümlük, gül-giyahlarning namlirini isim ornida ishletken.mesilen:
Shems (quyash) qemer (ay) yultuz
Chinar qarighay chimen
Chéchek jineste anar alma
2. Uyghurlar muqim olturaqlishish medeniyitige qedem qoyghandin tartip, islam dinini qobul qilghuche bolghan ariliqta qollan’ghan kishi isimliri
Uyghurlar iptida’iy tebi’et étiqadchiliqi we totém étiqadi dewridin muqim olturaqlishish dewrige we diniy étiqad dewrige qedem qoyghandin kéyin, kishi isimlirida zor özgirish bolghan. Chünki ijtima’iy muhit we türlük dinlarning tesiride, uyghurlar isim qoyushtimu islahat we özgertish qilghan.
1) uyghurlar miladiyining aldi-keynide budda dinini resmiy qobul qilishqa bashlighan. Chünki, shinjang tarixta hindistan bilen qoyuq iqtisadiy we medeniyet alaqiliride bolup kelgechke, budda dini we medeniyiti uyghurlargha xéli zor tesir körsetken. Buning bilen uyghurlar buddizm tüsi qoyuq bolghan kishi isimlirini ishletken. Mesilen:
Maxadwi (budda nomining nami) chashtani
Achari (hezret) xaymawadi
Toyin (rahib) burhan (tengri, budda)
2) qedimki uyghur tilida erlik xaraktéridiki yükseklik we meniwi güzellikni bildüridighan namlarni kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Tölik (gheyret, jasaret) türk (küch-qudret) türklüg (küchlük, qudretlik) tighraq (batur, qeyser) alp (jesur, batur) böke (jesur, batur)
Küchlüg (küchlük, qudretlik) bögü (alim, danishmen)
Chalish (küresh) qadir (qeyser, keskin)
3) uyghurlar yene bu mezgillerde exlaq, güzellik, pakizliqni ulughlaydighan mezmundiki namlarni kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Arigh (pakiz) yidla (puraqliq) silig (mulayim)
Qutlugh (bextlik) yachan’ghir (uyatchan )
Bu dewrdiki kishi isimlirigha uyghur xelqining türlük qarash we adetliri singgen bolup, uyghur xelqining shu dewrlerdiki inkaslirini ipadiligen. Bu dewrdiki kishi isimliri asasen taq sözlük bolghandin sirt, hemmisi dégüdek uyghurche isimlardur. Yeni sirttin qobul qilghan yaki bashqa tillar arilashqan isimlar intayin az salmaqni igiligen.
3. Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyinki kishi isimliri
Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyin, islam dini her sahe, her qaysi qatlamlarghiche singip, kishi isimlirimu asasen qoyuq islam dini tüsini alghan, pütünley erebche isimlar ishlitilishke bashlighan.
1) islam dinining tengrisi «allah »ning 99 xil süpitige «abdu-bende, qul» menisidiki sözni qoshup, isim ornida ishletken. Mesilen:
Abduqadir abdugheni abduwahab abdusattar
2) islam dinining peyghembiri muhemmed we uning 99 xil süpitini kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Muhemmed mehmud yasin imam hekkim muxtar
3) islam dinining muqeddes kitabi «qur’an kerim» de tilgha élin’ghan peyghember we meshhur shexslerning isim-namlirini isim ornida ishletken. Mesilen:
Dawud isa musa yunus harun zuleyxa hawwa büwi meryem
4) islam tarixida ötken meshhur shexsler we qehrimanlarning isim-namlirini kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Ababekri hezriti’éli osman abbas a’ishe xediche (xeliche, xelchem)
5) uyghurlargha 16-esirning otturilirdin bashlap, sofizm telimati singip kirgendin kéyin, uyghur kishi isimlirighimu tesir körsitip, sofizmning türlük unwan namliri, meshhur shexslerning isimlirini kishi isimliri ornida ishlitish aditimu shekillen’gen. Mesilen:
Sopi’axun sheyx xoja se’id appaq (appaqxan)
6) islam dini bilen munasiwetlik bolghan xilmu xil nam, emel we unwan namlirimu kishi isimliri ornida ishlitilgen. Mesilen:
Damolla qari mexsum sultan melike
7) héyt-bayram we xatire kün, aylarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Barat (barat’axun, baratjan) ramizan rozi (rozaxun, rozixan)
8) sherq musulman ellirige meshhur bolghan riwayet, chöchek we tarixiy weqelerdiki shexslerning we ashiq – Meshuqlarning nam-sheripi kishi isimliri ornida istémal qilin’ghan. Mesilen:
Perhat mes’ud rustem jemshid dil’ara shérin
9) pars medeniyitining tesir körsitishi bilen bir qisim parsche kishi isimlirini uyghurlar kishi isimliri qilip ishletken. Mesilen:
Bextigül perizat exter (yultuz) perman polat bahadir
10) ereb we pars tillirining arilishishi we öz’ara birikishidin shekillen’gen birikme isimlarni kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Externisa baharnisa gülnisa nurmirza mirshad dostimuhemmed.
11) uyghurche we parschidin öz’ara birikip hasil bolghan isimlarni kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Aynigar gül’ayim turnisa güzel’ay ayxumar aydil
12) uyghurlarda yene meshhur ilim ehliliri, jama’et erbabliri, uyghur medeniyiti üchün zor töhpe qoshqan ataqliq shexslerning isimlirinimu kishi isimliri ornida qoyush aditi xéli keng omumlashqan. Mesilen:
Mehmud (mehmud kashgheriy) elishir (elishir newa’iy) amannisa (amannisaxan)
13) uyghurlarda yene her xil xurapiy qarash, bid’et emeller we sadda qarashlarning türtkiside qoyulghan kishi isimlirimu bar, shundaqla balisi turmighan, tughulupla ölüp qalghan yaki késel sewebi bilen baldur ölüp ketken kishiler perzentlirining turup qélishini ümid qilip, perzentilirige töwendikidek isimlarni qoyushqa adetlen’gen. Mesilen:
Tursun turdi toxti tursunxan tursun’gül toxtixa turghun turghun’ay
14) uyghurlarda yene perzent aghrip qalsa «köz tegdi, qoyulghan isim küchlük ketti» dep qarap, perzentlirining isimlirini obrazi töwen bolghan shey’i we nersilerning namigha özgertish aditimu bar. Mesilen:
Chawar süpürge bosuq samsaq yantaq kösey exlet
Bu dewrde qoyulghan isimlarning asasiy yönilishi islam dinini merkez qilghan bolup, kishi isimlirining köpinchisi erebche isimlar, parsche we uyghurche isimlar nahayiti az salmaqni igiligen.
4. Azadliqtin kéyinki uyghur kishi isimliri
Dölitimiz azad bolghandin kéyin, uyghurlarning turmush muhitidimu özgirishler bolup, sotsiyalistik tüzüm we ilghar medeniyetning türtkiside, uyghur kishi isimlirighimu özgiche mezmunlar qoshulghan.
Dölitimiz yéngi azad bolghan mezgillerde, türlük siiyasiy heriket we islahatlar köprek élip bérilghanidi, buni eyni dewrde qoyulghan kishi isimliridin körüwalghili bolidu.
1) yer islahati mezgilliride, uyghurlar arisida «azad, höriyet, erkin, islahat» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
2) chong sekrep ilgirilesh herikiti élip bérilghan mezgillerde bolsa «dolqun, gheyret,örkesh» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
3) medeniyet zor inqilabi mezgilliride bolsa «uchqun, yalqun, küresh, qeyser, jür’et, ezimet» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
80-yillardin kéyin, dölitimizde islahat, ishikni échiwétish siyasiti yolgha qoyulghandin kéyin, ilim-penning tereqqiyati we ichki-tashqi weziyetning tesiri bilen uyghurlar turmushigha yéngi mezmunlar qoshuldi.
1) uyghurlar özlirining arzu-armanliri, güzellik we étika qarashlirini ipadileydighan menilik, yéqimliq, chirayliq anglinidighan isimlarni qoyghan. Mesilen:
Bextiyar rahet sa’adet ilyar salamet es’et sadaqet
2) ilim-meripetke intilish, milliy medeniyetni söyüsh, eqil-paraset we heqiqetni ulughlash idiyisi we rohi ipadilen’gen kishi isimliri qollinildi. Mesilen:
Alim meripet érpan érshad medine medeniyet hékmet aqil.
3) adilliq, wapadarliq, köyümchanliq we rehimdilliq idiyisi we rohigha ige menilerni ipadileydighan kishi isimlirimu köplep qoyuldi. Mesilen:
Adil adalet méhriban repqet méhrigül muhebbet éhsan rehime
4) chet el yazghuchilirining eserliri we téléwiziye filimliridiki pérsonazhlarning isimlirini kishi isimliri ornida ishlitishmu alahide ehwal bolup qaldi. Mesilen:
Esmet mariye filore kamran shekile
5) musulman ellerning zungtung we padishahlirining isimlirini kishi isimliri ornida qollinishmu ewj aldi. Mesilen:
Mustapa erafat hüseyin eziz mubarek
Yuqiriqi kishi isimliridin, uyghurlarning tarixiy, ijtima’iy we ichki-tashqi sewebler tüpeyli, her qaysi dewrlerde oxshash bolmighan mezmun we shekildiki kishi isimlirini meydan’gha keltürgenliki we qollan’ghanliqini, shundaqla uyghurlarning isim qoyushta melum bir izchilliqni shekillendürmigenlikini, her qaysi dewrlerning uyghurlar hayatigha tesir körsitishi kishi isimliridimu ipadilinip, özige xas alahidilik shekillendürgenlikini biliwélishqa bolidu. Kishi isimlirining til terkibini közitidighan bolsaq, islamiyettin ilgiriki kishi isimlirining omumen dégüdek sap uyghurche isimlar ikenlikini, islamiyettin kéyinki isimlar bolsa asasiy jehettin erebche isimlar ikenlikini, qismen parsche isimlarmu arilashqanliqini bileleymiz.
Uyghurlardiki isim qoyushtiki en’eniwilik asasen uyghurlarning diniy étiqadi, örp-adetliri, éstétik qarishi, arzu- armanlirigha biwasite munasiwetlik bolup, bu tereplerning uyghur kishi isimlirigha chongqur we biwasite tesir körsetkenlikini bilishke bolidu.
80- yillardin kéyin, uyghurlarning kishi isimliridimu zaman’gha mas haldiki yéngi yüzlinishler barliqqa keldi. Undin bashqa, 90 – Yillarning kéyinki yérimida, uyghurlar arisida famile qollinish teshebbusining küchiyishi, uyghur kishi isimlirining xenzuche yézilishini birlikke keltürüsh toghrisidiki belgilimlerning élan qilinishi bilen, uyghur kishi isimlirida yéngi özgirishler dawamliq shekillendi we kéngeydi. Bu xil haletni oyghur kishi isimlirida shekillen’gen islahat yaki yéngi yüzlinish déyishke bolidu.
Töwende uyghur kishi isimlirida shekillen’gen we shekilliniwatqan yéngi we islahat xaraktérlik özgirishlerni emeliy misallar arqiliq körsitip ötmekchimen.
1) ilgiriki xurapiy qarash we kona eqide- chüshenchiler boyiche qoyulidighan, kishilik turmushtiki obrazi töwen bolghan nerse-shey’ilerning isimliridin«bosuq, süpürge, chawar»dégendek isimlar istémaldin qélip, menisi we obrazi chirayliq menilik bolghan isimlar qoyuluwatidu.
2) islam dinidiki nam-emel we unwan namlirini isim ornida qoyush aditimu yoqilishqa bashlidi.
Mesilen: ilgirikidek «imam, damollam, sopa’axun, qariy» dégendek isimlar qoyulmaydighan boldi.
3) islam dini tüsini alghan we islam dini puriqi küchlük bolghan kishi isimlirimu barghanche aziyiwatidu. Mesilen: «hebibulla, nesrulla, zahirdin,sirajidin» dégendek isimlarni qoyushmu azaydi.
4) uyghurlarda isimlarning ixcham, qisqa bolushini yaqilashmu nöwettiki yéngi yüzlinish bolmaqta. Ilgirikidek « muhemmedtursun, muhemmed’imin, mirzi’exmet» dégendek nechche sözning birikishidin tüzülidighan birikme isimlar aziyip, taq sözdin tüzülgen isimlarni qoyush adetke aylanmaqta.
5) qiz – Ayallarning isimliridiki «xan, nisa, gül» sözliri qoshulghan isimlar aziyip, ilgirikidek «renagül, patemnisa, rehimxan» dep atalmastin «rena, patime, rehime» depla istémal qilinidighan halet shekillendi.
6) qiz-ayallar we erlerning isimlirining keynige erkilitish we yéqin körüshni meqset qilip, isimlarning tewelik shexs qoshumchisi «m» heripini qoshup ishlitish aditi tedrijiy aziyiwatidu. Mesilen, ilgiriki «reshidem, xatem, sajidem, abdullam» dégendek isimlar ölchemlik halda «reshide, xatime, sajide, abdulla» dep istémal qiliniwatidu.
7) uyghurlar arisida yene menilik, yéqimliq we güzel anglinidighan chet el kishi isimlirinimu qoyush aditi shekillendi we shekillenmekte. Mesilen: «elfire, merfine, nigare, ildane(qiz), rafa’il(oghul)» dégendek isimlarni qoyush xahishi nisbeten küchlük ipadilenmekte.
8) uyghurlar arisida yene kishi isimliri qoyushta sap uyghurche bolushni teshebbus qilish bilen bille, chirayliq anglinidighan, menilik isimlarni qoyush qizghinliqi kötürülüwatidu. Mesilen: gheyret küresh örkesh azad erkin yalqun jür’et
9) uyghurlar arisida nöwette en’eniwi isimlarni qoyush, yeni merdlik, qehrimanliq, qeyserlik we bilimlikni ipadileydighan qedimki uyghur kishi isimlirini qoyush qizghinliqi kötürülüwatidu. Mesilen:
Alp aytékin qutluq ayqut bilikzat elqut bilikyar
10) yéqinqi yillarda bashlan’ghan famile qollinish qizghiliqi seweblik, uyghurlar arisida hem famile hem isim bolalaydighan, shu isimni kelgüside ewladlirigha famile üchün qollansa bolidighan sözlerni isim ornida qoyush xahishi kücheymekte. Mesilen:
Bughraxan eltékin ixlas almas arslan éltebir élterish tumaris
11) uyghurlar arisida yene qisqa, xenzuche xet boyiche yézishqa qulayliq, uyghurche atilishimu chirayliq, menilik isimlarni qoyush qizghinliqi shekillenmekte. Meslen:
Eli adil erkin güli ziba rena
Nöwette, kishi isimlirini islah qilish, asasen yuqiriqi tür we saheler boyche dawamlashmaqta. Omumen qilip éytqanda, uyghurlardiki yiraq qedimki zamanlardin buyan dawamliship kelgen isim qoyush we istémal qilishtiki en’eniwilik millitimizning türlük étiqadliri, turmush qarashliri, arzu-armanliri bilen zich birleshken bolup, uyghurche isimlar zaman tereqqiyatining tereqqiy qilishigha maslashqan halda tereqqiy qilip özgermekte. Biz yenila uyghur kishi isimliridiki en’eniwilikni milletning xaraktér alahidiliki boyiche dawamlashturushimiz lazim, shundaqla kishi isimlirida shekilliniwatqan yingi islahatnimu uyghurlarning nöwettiki tonush, qarash we milliy psixik alahidiliki boyiche rawajlandurush, uyghurlar arisida famile ishlitish we isim qoyushqa alahide köngül bölüshimiz lazim.
paydilan’ghan matériyallar:
1. Enwer semet gherbi: «uyghurlarda famile», shinjang xelq neshriyati, 2002- yil 12- ay 1- neshri.
2. «uyghur kishi isimlirining xenzuche yézilish qa’idisi», shinjang pen-téxnika sehiye neshriyati, 2002- yil 11- ay 1- neshri.
3. Abdure’op polat: «uyghur tili léksikologiyisi», qeshqer uyghur neshriyati, 1994- yil 12- ay 1- neshri.
aptorning xizmet orni: guchung nahiye shibéywen ottura mektep

http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan