Autori:Weten Oghlani
1890-yilliridin bashlap shiwét ékispiditsiyichilirining qedimi ziminimizgha tekken bolup, swén hédin (1865-1952) tunji qétim himalaya téghidin ötüp ottura asiyagha ékispiditsiye sepiride bolghan tunji shiwétisiyilik ékispiditsiyichi. U tunji qétim 1893-,1897 yilliri tarim oymanliqi, pamir igizliki tekliman chöllikide qédirip tekshürüshte bolghan bolup, shundin kéyin u ottura asiyagha töt qétim ékispiditsiyede bolghan, jümlidin 1927-yilidin 1935-yilghiche yene bir qétim shiwétsiye-junggo ékispiditsiye ömiki bilen birlikte yene bir qétim tekshürüshte bolghan.U ziminimizda kiroran qedimiy xarabisini bayqashqa oxshash töhpilerni yaratqandin bashqa yene nurghunlighan tarixiy, arxélogiyilik we étnografik matériyallarni gherp ellirige élip kelgen. Uning élip kelgen yurtimizgha a’it kündilik xatire, xerite, foto resim, haywanat we ösümlük ewrishkisi qatarliqlar hazir shiwétsiye étnografiye muziyi we tebi’et tarix muziyida saqlanmaqta.
1892-1938-yilghiche shiwét mssiyonirlar jemiyitining teshkillishi bilen shiwit missiyonirliri qeshqer, yarkent we yéngisarlarda missiyonirliq pa’aliyetliride bolghan. Eyni waqitta eqidisi küchlük bolghan bu musulmanlarni xiristiyan’gha aylandurush anche asan ish emesidi. Shuning bilen missiyonérlar dawalash, dariltam- mektep échish,qol hünerwen terbiyilesh qatarliq téxnikiliq yardem ishliri bilen shughullinidu we 1912-yili qeshqerde basma zawuti qurup chiqidu. Shiwétsiyilik meshhur diplomat, tilshunas alim gunnar yarring (1907-2002) til öginish meqsdide qeshqerge kélidu. U qeshqerde missiyonirlar bazisida turidu we shu jeryanda yerlik xelqtin we missiyonérlarning i’ane qilghan nughun kündilik xatire, xet-chek, tartqan resim , shundaqla qeshqerdiki missiyon basma zawutida bésilghan türlük edebiy eserler, kaléndar, ziyaret léntisi, négatip, derslik kitap, gézit, jurnal qatarliq matiriyallarni shiwétsiyige élip kélip, bir qismini lund uniwétsitéti kütüpxanisgha i’ana qilidu. Bu saqlanmilar dunya boyiche hazirghiche saqlan’ghan üchinchi chong uyghurlargha a’it qol yazma toplimi bolup 1100 témidiki 560 parche qol yazmidin terkip tapidu. Bu xil bayliqlar bizning 150 yilliq tarixiy, medeniy miraslirimizni tetqiq qilish, izdinishte nahayiti qimmetlik matériyal bolup saqlanmaqta. Qol yazmilar peqet filologiyilik, tarixiy tetqiqat qimmitige ige bolupla qalmay yene öz dewridiki Uyghuristan jem’iyitining diniy weziyiti, tibbiy dawalash, qanun tüzüm, qol hünerwenchilik, mistisizim qatarliq weziyitini chüshinish, tetqiq qilishtimu zor qimmetke ige.
Men özümning shiwitsiye xanliq kütüpxanisi, shiwitsiye döletlik arxipi, missiyonirlar chérkawi arxibxanisi, étnografiye muziyi qatarliq orunlargha bérip yuqiriqi qol yazma, resimlerni körüshke, ün alghu léntilirini anglash pursitige ige boldum. Qol yazmilarning beziliri xoten qeghizige, beziliri ros we shiwit qeghezlirige yézip qaldurulghan iken. Ularning 75%i chaghatay dewrining aldi keynidiki uyghur tilida yézilghan .
Men shiwétsiyede saqlan’ghan bir qisim matiriyallargha asasen uyghur yéqinqi zaman kiyim kéchekliri toghriisida azraq izdendim.
Uyghurlarning yürüsh turushi, kiyinishke étibarbérishi, we qol hünerwenchilik, déhqanchiliq, ishlepchiqirish usulliridiki özgichilikler missiyonirlar we arxéloglarning diqqitini tartqan we bu heqte xatire qaldurghan. Matériyallargha asaslan’ghanda uyghurlarning ejdadliri miladi 2-esirdin bashlapla yung, yipek we ösümlük talaliridin kiyim kiyishni bashlighan. Bu shu zamandila uyghurlarning toqumichiliq, boyaqchiliq, charwichiliq we qol hünerwenchilikining tereqqiy qilghanliqini, tarixta özgiche xas uslub yaratqanliqidin dérek béridu.
Uyghur kiyim kécheklirining jinsiy ayrimiliq, yash-qoram, pesil we sorun’gha qarap ayrilishi nahayiti éniq bolup, reng, matériyal, we pason jehettin roshen perqqe ige.
Ayallar igenliri eyni waqittiki missiyonérlardin biri bolghan sigrid. Högbérg (Sigrid Högberg) ning qaldurghan kündilik xatirisige asaslan’ghanda, uyghur ayalliri kiyim-kéchek we zibu zinnetke hérismen bolup, ularni hetta ijtima’iy orunni belgileshning ölchimi dep qarighan. Peqet kiyim kéchek, yasinishtinla ayallarning qaysisining xojayin we qaysisining mulazim ikenlikige höküm qilghili bolidighan bolup, meyli xojayin ayal yaki mulazimlar bolsun hemmisining aghzidin oxshashla qopal tillarni anglash we bolmighur ish heriketlerni uchritish mumkin emes. Shunga uyghur jemiyitide xojayin bilen malaylar otturisida gherp elliridikige oxshimaydighan bir xil yéqin, qoyuq munasiwet bolup, malaylar shu a’ilning barliq pinhan sirlirini saqliyalaydu we a’ilide yüz bergen barliq qutluq ishlardin shundaqla jengge jidellerdin xewer tépip turidu
«kiyimlerning bayani» dégen qol yazmigha asasen bay ayallarning yürüsh- turushi mundaq teswirlinidu: uyghur ayalliri altun halqa, altun taj we etles köynekni eng yaqturidu. Ular yene tawar, duxawa wechekmenlerdimu oshuqigha kélidighan köynek tiktürüp kiyishni we türlük matériyallardin tikilgen shalwar kiyishni yaxshi köridu. Andin ular yene kiyimning töpige aq renglik perije yéngi uzun perije we kiyidu, lékin uning yéngini sapmaydu. Béshigha bolsa lichek salidu. Lékin xoten we yerkennte bolsa perije orimaydu, ular töt chasa kélidighan hindistan dakisidin taki tapinigha kelgüdek lichek artishidighan bolup, bu xil lichek behri dep atilidu. Gerdish dep atilidighan yene bir xil lichek bolup, pütünley keshte bilen tikilgen. Uyghur ayalliri yaz peslide tolisi nepis meshüt libaslardin kiyim kiyse, qish peslide yénik körpilerdin tikilgen juwilarni tikküzüp, izme tügmilirige üch misqalliq tengigini tügme qilip kiyidu.
Burunqi zamanda uyghur ayallliri peqet qizil rengnila wekil xaraktérige ige dep oylaytti. Lékin hazir ular renggareng renglerde kiyinidighan bolup reng cheklimisi yoq.
Uyghur ayal kiyim kéchekliride yaqa közge tashlinip turidighan bolup, adette chongraq yaqini yaqturishidu. Ayallar kengrek shalwar kiyidighan bolup, paxtiliq shimni tar qilip kiyidu, we qur (belwagh)bilen bélidin baghliwalidu. Ular yene tizigha yaki oshuqigha kélidighan türlük rengidiki rextlerdin özara ulap tikilgen quraq ishtanlarnimu kiyishidu.
Uyghur ayalliri yene burunqi zamanlarda baftu dep atilidighan bir xil chapan kiyidighan bolup, tamamen yingnide ilmidozluq bilen meshüt yipta gül tikip teyyarlinatti. Ular hetta ötüklirige we sapma keshlirigimu kalatun yipta gül chékip kiyishetti.
Ular yene kiyimlirining yaqa we peshlirige kök paxta rexttin esterlik qilip kiyim kiyishidu, bu kiyimni téximu qélipqa kirgüzüp, sipta we julaliq körsitidu.
Uyghur ayallar kiyim kéchekliri ichide yash qizlar bilen toy qilghan juwanlarning kiyinish adetlirimu roshen perqlinidu. Juwan bolush üchün alahide méhman chaqirip, qoy öltürüp, yéngi igenlerni teyyarlap, juwan toyi bérilidu we juwanche könglek yeni iraqiy kiyip uning üstidin üch chi uzunluqtiki pota bilen baghliwalidu. Juwanche kiyimler adetta yandin tügmilinidighan bolup, neshpüt shekillik yoghan tügmiler békitilgen. Tügmiler altun’gha besh dane qizil yaqut olturghuzup, chörisige yéshil yaquttin zinnet bérilgen shekilde yasalghan.
Yuqiriqi bayanlardin köriwélishqa boliduki, uyghur ayalliri ezeldin kiyimlikning matériyaligha we turmushqa qolayliq, sorun’gha mas kélishke ehmiyet bérip kelgen.
Yene bir missyonir mariya lowisaning 1912-yili 14-aprilda a’ilisige yazghan bir parche xétide öz waqtidiki qeshqerdiki missionérlar doxturxanisigha kélip dawalan’ghan uyghur ayalirining paxta, qélin yipek we duxawilardin uzun köynek kiyidighanliqi, ularning merwayit, zire, yaqutlardin zibu- zinnet taqaydighanliqini bayan qilidu.
Undin bashqa ayallar kiyimliridin yene nimche, xentaze (xenzutilidin kirgen), jiletke qatarliq kiyimlermu bar.
Erler igenliri
Uyghur erliri tolisi xesidin tikilgen köynek we tamballarni kiyishni yaqturidu. Asasliqi külreng, qara we aq renglik kiyimlerni kiyishidu. Yaz künliri köynekning sirtigha yektek yaki kenzur dep atilidighan ton kiyishidu we belwaq bilen tonini baghliwalidu. Bu xil belwaghlar qizil, yéshil, sériq, qara we aq renglerde bolidu. Yashlar qizil we béghirrengge oxshash ochuq renglerde, yashan’ghanlar tutuqraq renglerde pota baghlaydu.Eng üstige paxtisiz yolluq yipek beqesem chapan kiyidu. Erlerning kiyimliride peqetla birla izma we birla tügme bolidu. Balilar we yashlar bolsa, kenzur tonni köprek kiyidu,shuninggha munasip saqal buruti bar kishiler yektek kiyidu. Peqet yektek we kenzurningla yanchuqi bolidu, qalghan kiyimlerge yanchuq sélinmaydu.
Uyghurlarning belwaq baghlash örp aditi arxélogiyilik tarixiy matériyallardimu xatirilen’gen bolup, dangliq toqulma mutexesisi wiwi silwan (1870- 1961Vivi Sylwan) siwén hédin we bérymanlarkiroran xarabiliqidin tépilghan. Shiwétsiyige élip kelgen toqulma buyumlargha asasen, yézip chiqqan «kiroran yung toqulmiliri» namliq kitabida, yung yip, shoyna, boquch digen sözlerni köp qétim tilgha alghan.
Wiwi silwan kirorandin tépilghan momyalarning kiyim kéchekliri üstide toxtilip, eyni waqitta er we ayallar téridin tikilgen, tizigha kélidighan aldi ochuq kiyimlerni kiyip, yung yiptin éshilgen belwaqlar bilen baghliwalidighanliqini , ayallarning tonining erlerge qarighanda kengrek bolighighanliqini bayan qilidu. Yawropada bolsa, bu xil aldi ochuq tonni peqet baliliq ayallarla kiyidighan bolup, chünki bu ularning bala émitishige qolayliq idi.
Shiwitsiyilik arxélog Folke Bergman (1902-1946) qum derya déltisidin tépilghan qewrilerdiki kiyim kécheklerni mundq teswirleydu: aldida ikki péshi bar, aldi ochuq kiyim boyalmghan aq yung yiptin toqulghan bolup, yipning kengliki 2m m ,belwagh qizil renglik yiptin bosh qilip toqulghan bolup, yipning kengliki 4 m m kélidu. Kiyimlerning toqulush sen’itimu uni heyran qaldurghan. U yene kiyimlerning nahayiti siliq toqulishigha we süpitining yuqiriliqigha qarap, töge yaki bashqa haywanlarning yungidin emes, qoy yungidin toqulghinini ispatlap chiqqan shundaqla shu xil qoylarning irqinng kawkaz-paris irqidiki qoylar ikienlikini qiyas qilip, shu tupraqta yashighan kishilerning déhqanchiliq bilen shughullinidighanliqinni, we töge, at, ishek qatarliq haywanlarni baqidighanliqini, derya boyida béliqchiliq qilidighanliqini, we köp qisim kishilerning qomushluqta yaki tüzlenglikte owchiliq qiliidighanliqnimu otturigha qoyghan.Diqqet qilishqa tégishlik yene bir pakit shuki, yungchiliq ularning asasliq soda obékti bolup, ichkiri ölkilerde eyni dewrde téxi undaq téxnika yoq bolghachqa, asasliqi shularni yung toqumichiliq buyumliri bilen teminlep kelgen.
Bash kiyimler
Uyghurlarning bash kiyimliridin tumaq, kula, doppa, posma, telpek qatarliqlar bolup, uyghurlarning yashash muhiti we milliy terkiplirining özgirip turishgha egiship qalpaq, selle, qulaqcha qatarliqlarmu uchraydu.
Mötiwer kishiler hindistan dakisidin béshigha selle yögeydu, yashlar bolsa söser, tülke, körpe we bulghun tériliridin tumaq kiyishidu.
Erlerning tumaqliri kök renglik yipek yaki paxta rextte tikilidu we shekli gümbez shekilde bolidu.
Ayallar kemchet tumaq kiyishni yaqturidu, ularning tumaqliri gümbez shekilde bolup, nisbeten éghir bolidu.Uyghur ayallirining doppilirimu shundaq gümbez shekilde bolup,adette tawar we kimxap dep atilidighan bir xil paxta arilash yipek rextte tikilidu. Kéyinche ular semerqent doppilirinimu yaqturup kiyidighan bolushup, doppilirini altun ilghuch bilen chachqa qisishiwalatti.
Uyghur ayallirining zibu-zinnetke amraqliqi we ehmiyet béridighanliqimu missyonirlarning xatiriside xatirlen’gen bolup, eger uyghur ayalliri birersi yéngi bir xil zibu zinnet taqisa qalghanlirimu derhal shundaq zibu zinnetni izlep tapmighuche köngli aram tapmaydu, bu xil hérismenlik shu derijide küchlük ikenki bezide a’ilide ziddiyet peyda qilip, ajrishshqa élip baridu dep teswirligen.
Uyghur ayalliri qulaqlirigha altun halqa, bashlirigha altun taj, bileklirige altun we kümüsh bileyzük hemde barmaqlirigha qizil we yéshil yaquttin, zumret tashlardin üzük taqashni yaxshi köridu.
Lopnur tewesidin tépilghan qewre toghriliq matiriyallardimu er jesetning bilikide yung yipqa ötküzülgen tash monchaq bileyzük, ayal jesetning bilikide bolsa, renglik yipqa ötküzülgen ushshaq peyler we tashlardin yaslghan bileyzük tépilghan.
Buningdin eyni zamanlardila xelqimizning éstétik qarishigha ige bolup, öz güzelliklirini namayen qilishni we jelpkar bolushni közligenlikini köriwalalaymiz.
Uyghur ayalliri ichide yene chach örüsh örp aditi bolup, kichik qizlar üch tal yaki besh tal örüme örüydu. Bezide ular özlirining chachlirini we qotazning quyruqidin örüme yasap chachlirigha chachliq qilip séliwalidu. Ular besh tal örüme chachni özara chétish üchün qehriwa we kümüshlerdin chétiq yasap chachlirigha taqiwalidu. Bu besh tal chachning tomluqi choqum bilektek bolushi kérek idi, shu chaghdila ularning güzelliki namayen bolidu dep qarilatti. Netijide ular nahayiti éghir bolup ketken chachlirini kötürüshelmey sel keynige dajipmu méngishatti.
Wiwi silwan (Vivi Sylwan) yene shu qum derya wadisidin tépilghan 36-nomurluq qewridiki ayal jesetning bash kiyimliri toghriliq munularni bayan qilidu: bu jeset béshigha ich bashliq we tash bashliqtin ibaret ikki bash kiyim kiygen, ich bashliq saghuchqa mayil yungdin toqulghan bolup, yumilaq shekilde bashqa chapliship turidighan hem qulaqni yépip turidighan bolup, igizliki texminen cm27 kélidu.
Tash bashliqmu nahayiti isil kigiz doppa bolup, toqulishi dégendek siliq bolmisimu lékin ching we mezmut idi. Üstide qizil renglik chuchisi, bulghun térisi we uzun peyler qatarliq zinnetliri baridi.
Wén’giriyilik arxélog awrél stéyin( Aurel Stein(1862-1943 we swén hédinlarning tetqiqatitigha qarighandimu xoten we chaqiliq rayonlirida mushu xil kigiz toqush téxnikisi mewjüt iken.
Méningche uyghur doppilirining gümbez sheklini élishi kéyinki waqitta qaraxanilar dewrige kelgende islamning qobul qilinishigha’egiship mimarchiliq, ressamliq, neqqashliq sen’etlirige gümbez eqidisi singip kirishi bilen teng, kishilerning turmushigha we éstétik qarishigha biwaste tesir körsütüp tedriji gümbez sheklini alghan bolushi mumkin.Men bu qiyasimni töwendiki yene bir tarixy pakit arqiliq kücheytmekchimen.
Yuqirida bayan qilin’ghan tarixiy pakitlardin yene 500 yil qedimiy bolghan yeni miladining 1-esirliride mewjüt bolghan turpan su béshidin tépilghan qewrige qarighanda, ayal jeset nahayiti keng bolghan qizil, sériq, qongur renglik, toghrisigha yolluq yung kiyim kiygen bolup, béshigha qara renglik, uchluq xuddi qizil muchqa oxshash shekillik bashliq kiygen.Bu xuddi xiristiyanlarning erwahlar bayrimidiki riwayitidiki süpürgige minip kélidighan séhirlik jadugerning béshidiki doppisigha oxshaytti. Én’gilis tilidiki séhir digen menidiki magic digen söz parischidiki pop digen menini bildüridighan magus digen sözdin kélip chiqqan. Séhrigerlerdigende biz adette astronomiiye, astrologiye yeni yultuzlar tetqiqati, tibbiy bilimlerge ige, rohiy dunya bilen alaqe qilalaydighan, we shamal qatarliq tebi’et hadisilirini kontrol qilalaydighan, béshigha igiz doppa kiyiwalidighan kishilerni köz aldimizgha keltürimiz.
Undaqta turpandi tépilghan jesetler bilen parislarning öz ara bir, munasiwiti barmu qandaq? Digen su’al tughulidu.
Ottura asiya we hazirqi Uyghuristan qedimdin tartip bir ériqqa tewe her xil xeliqler olturaqlashqan zémin idi. Türkiy til séstimisidiki milletlerdin sirt yene ulargbha qandash bashqa milletlermu bu zéminda uzaq muddet yashap, büyük türkistanning iqtisadiy, medeniy hayatida muhim rol oynighan.
Tarim oymanliqidin tépilghan yazma we arxilogiylik yadikarliqlirdin qedimki Ariyanlarning bir tarmiqi bolghan toxar we soghdilar yéziqida yézilghan budda, maniy, néstoriyan yadikarliqliri tépilghan. Bulardin qarighanda eyni waqitta bostanliqning jenubi teripde pütünley toxar, yawchi we soghdixeliqlirining tesiri küchlük bolghan. Asta- asta bu xil milletler türkliship , uyghurliship ketken, shuning bilen ularning medeniyitimu uyghur medeniyitining bir terkibiy qismiy bolup qalghan.
Shundaq, tarixiy shara’it we jughrapiyilik muhittin bashqa, milliy terkipning murekkeplikimu uyghur medeniyitining köp menbelek bolushini belgiligen.
Tilshuna s proféssor Victor H.Mair. Ning tetqiqatigha asaslan’ghanda gensu bilen ottura asiyaning chégrisidiki dunxuang digen sözmu qedimqi ariyan tilidin kélip chiqqanken. Xenzu tilidiki «dun» xéti «ot» terkibini öz ichige alidiken. Bu qedimqi ejdatlirimizning otni xewer yetküzüsh üchün qollinishidek aditidin kélip chiqqanliqini delilligen.
Yuqiriqi pakitlargha asasen turpandin tépilghan jesetning béshidiki konus shekillik doppining soghdi dinining tesiridin kélip chiqqanliqigha höküm qilishqa bolidu.
Ayaq kiyimliri
Uyghur ayaq kiyimliri ichide ötük, kalach, mese, sapma kesh qatarliqlar bolup, ular qoy, öchke, yaki kala tériliride tikilidu.
Erlerning ayaq kiyimliri erenche dep atilidu, ayallarning ayaq kiyimliri zipane dep atilidu, bu belki ayalllarning nazakitini ipadileydighan teswiriy söz “ziba“ digendin kélip chiqqan bolushi mümkin. Balilarning ayaq kiyimliri bolsa bachkine dep atilidu.
“mozdozluq risalisi“ de bayan qilinishiche, mozdozlar özliiri ishlitidighan xurumlarni töwendikidek atap kelgen: qirim (öchke térisi), buze (ashlan’ghan öchke térisi), kön (xurumning omumiy atilishi), sayra (qasraq tére), bisho (bir xil ayaqning ichige élinidighan xurum), chighirin (inek térisi), ufuki (bir xil alahide xurum), bulyari (qizil qongur renglik xurum), bu risalide yene bir ayaqning pütüp chiqish jeryani mundaq bayan qilin’ghan:
Mozduz mese tikken chaqitta rextni endizning töpiside qoyup tikidu, yingnini saqdoz dep atilidighan bigizchining yardimide sanchip turup, yipni tartidu. Andin gülching dep atilidighan renglik xurumni tikidu, andin bésho dep atilidighan r ext bilen ichi teripige ester qilip, belchide esterning igiz pes yerlirini tüzleydu. Andin qélipke tartip,chem késip mixlap, chemdoz dep atilidighan deresh (bigiz) bilen tilip pashnisigha yetkende, pashnidoz dep etilidighan yene bir xil bigiz bilen tikidu. Rextni tikidighan waqitta dezgir dep atilidighan tasma bilen tartip qoyidu, andin ayaqning qonchigha sang (bir xil yaghach) chéchip, muadérdon deydighan yaghach eswap bilen siliqlap, uni yene palpushtek bilen pedazlap teyyar qilidu.
Ayaq kiyimler toghrisida tarixiy matiriyallardimu ejdatlirimizning eqil parasetlik ikenliki namayen qilin’ghan bolup, yene shu qum derya wadisidin tépilghan qewriler toghrisidiki tetqiqatlargha murajet qilidighan bolsaq, qewridiki er we ayallarning ayaqliri kala térisidin chem qoyulup, métal yingne ishlitip ustiliq tikilgenliki bayan qilinidu. Erenche ayaq kiyimining ong we sol payliri oxshash qilip tikilgen, ayalchisining ong we sol payliri perqliq idi. Ayaqlarning ichige qoy térisidin ester sélin’ghan.
Rextlerning ishlepchiqirilishi heqqide
Ejdatlirimiz türlük nepis, julaliq, sipta rextlerni ishlepchiqarghan bolup, bapkarliq, sergezchilik we boyaqchiliq téxnikisi yüksek rawajlan’ghan. Ayrim ayrim halda “bapkarchi, sergezchi we boyaqchiining bayani“ gha qaraydighan bolsaq, bir qisim hazir özimiz yoqutup qoyghan shundaqla bashqa milletlerning ölge élishigha ilham bolup kelgen bir qisim téxnikilarni bayqaymiz.
Rext toqush mashinisi tegwa dep atilidu. Qomushtili yiplarni qatar tizip, her qomushning yipining uchini bir taldin élip kanare digen ushshaq qozuqlarni qatar sanchip yiplarning uchini tajlap (ongshap), qozuqlargha ilip bolghanda yoghan bir kallek yip qilip uni patlap tartidu we un bilen patlaydu. Münggüzdin yasalüan bu nerse moka dep atilidu. Yipni qoyidighan bir neyche bar, bu deftin dep atilidu. Yene bir yip rextni basidighan neyche pika dep atildu. Teyyar bolghan xamni yögydighan yaghach türge dep atilidu. Yipni kérip béridighan yene bir xil eswap tiy dep atilidu, deftini kötirip turidighan jayi göle dep atilidu. Yipning qétini ajritip béridighan üch parche yaghach oynaghuch dep atilidu.
Andin rextler sergezchige apirip bérilidu. Ularning ishlitidighan eswabi kup we jamdur. Xamni yene rextni zemchige chilap alghandin kéyin kaltekte xamni yögep chiqip xamning süyini chiqirish üchün lazim qilidu. Ular tamgha bésip aq bilen qizil rengni, kök bilen aq taki yéshil bilen aq renglerni hasil qilidu. Ular bu xil téxnika bilen shahtawa, chekmen lerni bésip chiqiridu. Ular sergezchilikke zemche, buzghun (piste yaghichi), urédan (robiye boyiqi), beqem (braziliye yaghichi), sap kislata we surme qatarliq xemiyiwiy, méniral we tebi’iy eshyalarni qollan’ghan.
Axirida boyaqchilar ishlitidighan eswaplar sergezchiler ishlitidighan eswaplargha asasen oxshaydighan bolup kup, jam, lékchap we shikechap qatarliqlar bar. Lékin boyaqichlar bir xil alahide tum sösün rengni ishlitidu, sergezchiler bolsa yéshil, qizil, zembeqiy (gül samsaq rengigi), kök, sériq, qara, shaptul reng , qongur rep qatarliq kö p xil renglerni ishlitidu.
Wiwi silwan kiroran xarabilridiki toqulma buyumlar toghrisida yazghan kitabida yene kiroran toqumichiliq usulining nahayiti özgiche bolup, bu xil téxnika eyni waqitta junggoda tang dewridin burun qollinilmighanliqi, bu xil téxnikining melum xil wastiler bilen ottura asiyadin ottura déngizning sherqidiki döletlerge kelgenlikii ikki rayonda qollanghan ussullarning shu zamanda qollan’ghan téxnikilar bilen öz-ara ortaqliq barliqini qiyas qilghan. Boyaqchiliq téxnikisidimu tuz, kislata we ösümlükler, tupraqtin élin’ghan bezi maddilarni qollan’ghanliqini ispatlighan.7
Démek alahide tarixiy shara’it, jughrapiyilik muhit we milliy terkip qatarliq shertler uyghur medeniyitining köp menbelek bolushini belgiligen. Bu xil köp menbelek xaraktér diniy étiqad, exlaqiy chüshenche, til yéziq, edebiyat sen’et, örp adet, turmush usuli qatarliq jehetlerde roshen ipadilen’gen. Jümlidin kiyim kéchek medeniyitimizmu ichki tashqi jehette keng qobul qilish, özlüksiz yéngiliq yaritishtin ibaret xususiyetke ige bolup kelmekte.
Axirida, men shiwétsiyide saqlan’ghan yurtimiz toghriliq tarixiy, medeniy miraslarning uyghur medeniyitini, tarixini tetqiq qilghuchi, izden’güchi we qiziqquchilargha bu xil matériyallarni ulargha yetküzüsh pursitige ige bolghinimdin özümni cheksiz bextlik his qilidighanliqimni bildürimen.(Zulhayat ötkür)