Autori: Iz

Izini yoqatqan Millet, yolini tapalmaydu.

(Hatiremdin)

Herqandak bir Milletning pütkul medeniyeti,  étqadi we sen´etige shu Xelqning özige xas éstétik  tuyghusi we arzu-istiki yandashqan bolidu. Bu güzellik tuyghusi öz nöwitide yeni ashu xelqning pisixik xaraktirini we mijez xuluqi bilen chember-chas baghlinip ketken bolidu.

Biz  Uyghur militining ejdatliri qedimi dewrilerde yaratqan barliq meniwi bayliqliri shu güzellik qarashliri bilen birleshturulgen. Qedimi zamanda yashighan At ustidiki jewendaz Uyghur millitining éstétik tuyghusida yukseklik güzelligi bolsa nahayiti muhim orunda turghan. Mundaq bolushi ularning özige xas pisixik xarektiri bilen zich munasiwetlik.

Kengri Tebiét, murekkep jughrapiyelik muhit, özgirishchan nachar Hawa kilimat hem shuningdek köchmen yaylaq hayati , shimaldiki jewendaz charwuchi Uyghur(Mawarahinnehir, tarim we jungghariyediki qanche ming yillardin ilgirila sheherleshken uyghurlarni uning siritida)  millitining wujudida peqet köchmen xeliqlerde bolidighan özige xas pisxik xarektirini yaratqan.

Köchmen Uyghurlar Su we Ot-chöp membelirini qoghlushup, tinimsiz köchup, tebiétin hayatliq imkanlirini izdep, qoyundek uchqur Atlirigha tayinip, Ottura tuzlenglik rayonlirida muqim Féodalliq turmushqa köchken, tirimchi Xitaylargha tehdit sélip, öz hayatigha zörur bolghan maddiy buyumlar bilen kapalendurushke mejbur bolghan.

Shunga ularning xarektiri qizziq qan, qaram, batur, At minishke we Oqya étishqa mahir bolup yitilgen.

Bularning xarektiri bolsa küchlukler xarektiri we ghaliplarning xarektiri idi. Bundaq xarektir shu murekkep tebiét bilen küresh qilish jeryanida yitilgen.

Uyghur xelqining meshhur alimi Mexmut Qeshqirining “Türkiy Tillar Diwani” da bir qisim iptidaiy qoshaqlardin, bizning ejdatlirimizning jesur xarektirini köruwalimiz.

Qehir kélip étilip,

Arsilandek hörkiyip.

Baturlar kallisini toghridim,

Emdi mini kim tutar.

Erler böridek howlushup,

Yaqa yirtip waqirap.

Peryat chikip chiqirap,

Öksup köziy örtiler.

Dimek qedimqi ejdatlirimizning xarektiri küchlukler , ghaliplar xerektiri idi. Ulardiki kishilik pisxik we éstétik tuyghu bolsa yukseklik, qeqrimanliq we jasaret tuyghusi idi.

Qemdimqi zamanlarda Uyghurlarning köchmen charwuchiliqtin Féodalliq muqim diqqanchiliq tuzumge ötishi bilen özning maddi turmush  ihtiyajini özi qamdaydighan, töt pesili iniq bolghan  motedil belwaqning tebihiy muhiti,  ichkiy quruqluqtiki bu milletning dunyadin xewersiz bixutlishishi, xitaylarning bara –bara tajawus qilip singip kirishi shuningdek dewri atlap kelgen bu tinimsiz, jahaletlik kulpetler tüpeylidin, Uyghur millitining pisxikisida asta-asta özgurush boldi. Millitimiz  pisxikisida mulayimliq , qorqunchaqliq, ajizliq, saddiliq, qanaetchanliq, zil we tar mijez –xarektirler shekillendi.

Jümlidin güzellik isteklirini At tuyaqlirining döpurleshliride emes belki  shirin sukette,

Qehrimanliq, ghezepte emes belki pinhan hewes we ghayiwi ishtiyaqlirida,

Qirchap, qaramliqta emes belki rayishliq, mulayimliq bilen ekis etturidighan bolup qaldi.

Bolupmu hazir millitimiz nahayiti bir zor tiragidiyelik sinaqqa duch keldi.  Bu tiragidiye her bir uyghurni öz ustidin oylinishqa mejbur qilishi kirek.

Bundaq öz-özi bilen oylinishqa mejbur bolush bir qitimliq medeniyet güllinish we musteqqiliq tuyghusining piltisi bolidu.

Herqandaq ademde öz-özide oylinish tuyghusi, ensiresh tuyghusi bolsa öz hayatida ezeldin hés qilip baqmighan boshluqlargha qayta nezer sélishni kelturup chiqiridu.

Hazirqi  milletning beshigha kelgen tiragidiyelik halet yene öz nöwitide Insanning qimmitini, hayatning cheksiz qedirligini his qilduridu. Millet mundaq  halaketning zerbiside rohi jehettin yene bir qitim chöchup oyghunup, özidin yoshurun küchning cheksiz nürini qézip chiqiridu. Özining bizep ötken  seltenetlik izlirini eslep, Tarixtiki ghayet zor meniwi étiqati we ishenchilirining sirliq qesirlirini özining toxtawsiz qedemliri bilen yene bir nöwet besishqa umutlenduridu.

Ötmush bolsa bir kölenggu, bugun bolsa realliq, kelgusi bir mewhum tesewur, nihayet kelgusi   biz Uyghurlarning musteqqilliqqe bolghan umudi.

Ötmush bir kölenngu bolsimu, bir tup Alma derixi üchün tupraqqa kömulgen yiltizi qanche muhim bolghinidek , biz üchünmu bizning eslimiz, neslimiz, etqadimiz we umutlirimiz kömulgen yeraq ötmush shunchilik muhimdur.

Nihayet kök Börining közliridin chiqan nurluq sholilar zulmet kéchilerni qanchili yorutsa, izning tiragidiyelik oyghunush kürishimiz ,yulghun qizarghan dalilarda qewrisiz qalghan san-sanaqsiz qeqrimanlarning umudini, yiltizimizgha kömulgen ötmushni shunchilik yorutqusi.

Hatime:

Yillar meydengni tutup qaqaqlap külme,

Aldingda qizirishtin artuq körimen ölumni.

Qiritimen dep artuq köngul bölme,

Axirqi jengge atap qoyarmen oghlumni.

Küreshchan balilar qoghlushup yillar,

Küreshchan newirlirini choqum tapidu.

Axsham bexit üchün qurban bolghanlarning,

Qebrisini yoqlap, güller yapidu.

(L. Mutellip)

Hörmet bilen ,

IZ

12. 10. 2013 Germany