Men tarixchi yüsüpjan yasinnning«chinggizxan mongghulmu yaki türkmu?» digen maqalisini körüp Heyran qaldim. Shundaqla mehmud kashgheri , yüsüp xas hajip , elshir nawa’i qatarliq birqisim Alimlirimizni beziler asassiz bizning dewelghinideklam «yüzsiz »bir ishmiki dep dergumanda bolghan Halda bu maqalini oqup chiqtim. Emiliyette hazir mongghullardin tartip hemme xelq chinggizxanni Mongghul dep qaraydu. Shunga men bu maqalini oqup chiqqandin kiyin heqiqeten chinggizxanning türk Ikenlikige qayil boldum. Shundaqla chinggizxanni türk diyishning emili pakitliq tarixning yeküni Ikenliki , hergizmu chinggizxan meshhur padishah bolghachqa talishp türk dewalghan yalghan söz Emeslikini his qildim. Hemde bumaqalining aptori yüsüpjan yasin’gha bolghan hörmitim hessilep Ashti. Heqiqet üchün japaliq izden’gen yüsüpjan yasin’gha allahning rehmetliri yaqqay!…..Emiliyettmu qaraydighan bolsaq: (1) chigizxanning ismimu uyghurche «tömürchin»dep qoyuptu. (2)
Chinggizxan bash kötürgendin kiyin türklerni bolupmu uyghurlarni hakimiyitide köprek ishlitiptu.(3)
– «herqandaq shey’i öz eksige qaytidu »diyilginidek chinggizxanning uyghurlarni bashquriwatqan
Ewlatliri asanlam uyghurliship kitiptu. (4)molla musa sayramining «tarixi hemidi»digen esiride,
Hem «chinggizname»yaki «qeshqer tarixi»digen esiride chinggizxanning qebilisi bolghan qiyan ,
Merkit qebililirining oghuz xanning neslidin ikenliki yeni türk ikenliki bayan qilin’ghan. (5)
Tarixi melumatlarda chinggizxan qebilisi bolghan qiyat qebilisining antiropologiyilik alahidiliki
We qan terkibide mongghullardin perqliq xususiyetning barliqi qeyit qiln’ghan yeni qiyat qebilisining Kishiliri közi kök, renggi aqsériq, yüzi uzunchaqraq tiptiki kishiler ikenliki, kök türklermu Közi kök, renggi aqsériq, yüzi uzunchaqraq kishiler bolghachqa, gherbiy kök türüklerdin sherqqe Kelgenlerni bashqa türkiy xelqler anche yaqturup ketmigenliki bayan qilin’ghan.shundaqla bartolidning «islam qamusi» gha yazghan «chinggizxan» dégen maqaliside: «büyük xanning (chinggizxanning) Hayatining kéyinki 10 yilidiki sirtqi körünüshke da’ir junggoluq ming xong we iranliq tarixchi Juzjani wastisi bilen bezi melumatlarda diyilishiche «chinggizxan uzun boy, keng alqini we uzun Saqili bilen irqdashliridin perqlinip turatti » bolupmu tarixchi juzjanimu chinggizxanning chong Gewdilik we kök közlük ikenlikini bayan qilghan . Démek , qiyat qebilisining ten tüzülüshide Mongghul irqigha, jümlidin sériq tenlik kishilerge xas belge yoq idi. Ularda ottura asiya türk-Turan tipining alahidiliki gewdilik idi. Digendek bayanlar bar.
(6)e .zeki welid toghanning «omumi türk tarixigha kirish» dgen esiride chinggizxanning türk
Tilini mongghul tili bilen teng orunda qollinip kelgenliki chinggizxanning özini türk dep
Qarighanliqi alahide diqqetni tartidu. Mesilen ; Chinggizxan gherbke yürüsh qilghanda, hazirqi
Afghanistanda özini ziyaret qilghan kadi wahideddin fushanji dégen bir musulmandin: «siler
Peyghembirimiz muhemmed hemme nersini aldin béletti deysiler, undaqta u mining otturgha chiqishim Heqqide néme dégen ?» dep sorighan. Fushanji chinggizxan’gha muhemmed peyghemberning «türkler Silerge chéqilmighuche, silermu ulargha yéqinlashmanglar» dégen sözini éytqanda, chinggizxan bu Sözning nahayiti aqilane söz ikenlikini körsetken. Hemde öziningmu del türk ikenlikini bayan Qilghan. Artuq sözlimey ,qalghan pakitlarni töwendiki maqalini oqup his qilghaysiler.!
Chinggizxan mongghulmu yaki türkmu?
Yüsüpjan yasin Chinggizxan tilgha élinsila u miladiye 13- esirde barliqqa kelgen büyük mongghul impériyisining Qurghuchisi, mongghul millitining ulugh siyasi’oni, herbiy serdari we meripet tarqatquchisi dep Teriplinidu. Démisimu hemmige melumki, eqil-parasetke tolghan, batur, shija’etlik, yéngilmes Chinggizxan eyni dewrde tashqi mongghuliye teweside yashaydighan herqaysi mongghul we türkiy Qebililerning herbiy küchige tayinip, dunya tarixigha nahayiti zor tesir körsetken büyük mongghul Impériyisini wujudqa keltürüp, mongghul millitini dunyaning siyasi sehnisige élip chiqti.
Chinggizxan mongghul millitini iptida’iy jem’iyet basquchidin birdinla féodalizim jem’iyet qoynigha
Bashlap kirdi. Ularning yoligha pen-medeniyetning nurluq mesh’elni yaqti biz mana shu chinggizxan we Uning qebilisi qiyatlargha munasiwetlik her xil tarixiy menbeler, itnugrafik – antiropologiyilik Melumatlar, til pakitliri we epsane-riwayetlerni inchikilep tetqiq qilidighan bolsaq
Chinggizxanning sap mongghul qebilisidin emes, türkiy qebililerning biridin kélip chiqqan
Tarixiy shexs ikenlikini tonup yétimiz. Ilgirimu bezi sherqshunaslar we türkologlar bu heqte
Özlirining qarashlirini otturigha quyup ötken idi.
Chinggizxanning miladiye 1155-1227- yillarda yashighanliqi hemmige melum. Tarixiy menbelerde
Körsitilishiche, chinggizxanning anisi türkiy qebililerning biri bolghan merkitlerdin kélip
Chiqqan idi. Miladiye 12- esirning otturilirida tashqi mongghuliyediki mongghul we türkiy qebililer
Arisida urush yüz biridu. Mushundaq chaghda qiyat qebilisining aqsaqili yesügey ba’atur (batur)
Merkitlerdin xu’alun ujin (ögelun eke) dégen bir qizni bulap qachqan. Chinggizxan mana shu
Xu’alun ujindin tughulghan idi. Bu ishning intiqamini élish üchün, mekitler 10 yildin kiyin
Miladiye 1164- yili yesügey ba’aturni zeherlep öltürgen. Yesügey ba’atur bu ayaldin timochin,
Xasar, xa’ichun, temulin dégen töt oghul we temuge dégen bir qiz perzent körgen[1]. Yesügey
Ba’aturning chong oghli timochin miladiye 1206- yili herqaysi mongghul qebililirini birlikke keltürüp
Xanliq textke chiqqan hem özini «chinggizxan» dep atighan. «chinggizxan» dégen sözning
Menisi toghrisida chinggizxan bilen bir dewrde yashighan ming xong uni xenzuche 天子 (kökning
Oghli) dégen menide chüshendürse, iran tarixchisi reshididin «chinggiz» sözini mongghul tilidiki
«küch, qudretlik» dégen menidiki «chink» sözining köplik shekli ikenlikini bayan qilidu.
Rus sherqshunas w.w. Bartold «chinggizxan» dégen isimni diniy chüshenchiler bilen munasiwetlik
Dep qarighan. .
Miladiye 13- esirning deslepki yérimida junggodin taki adri’atik déngizigha qeder yürüsh qilip, bu
Jaylardiki herqaysi ellerni qattiq wehimige salghan mongghullar bu dewrge a’it junggo , islam
Elliri, rus we gherbiy yawropa menbeliride birdek halda «tatar» dep atalghan idi. «tatar» dégen nam Eng deslep «orxun-yénsey menggü tashliri» da körülidu . Kök türk we orxun uyghurliridin kiyin
Bu nam mongghuliyediki mongghul we türk qewmlirige qaritilghan idi[2]. «orxun-yénsey menggü
Tashliri» da «toqquz tatar» we «ottuz tatar» dégen qewmler tilgha élinidu. Bu namlarning mongghullargha a’it Ikenliki heqqidiki w. Tomsin teripidin otturigha qoyulghan qarashni bartold we bashqa tarixchilarmu Qobul qilghan idi. Shuning bilen «tatar» namigha munasiwetlik tetqiqatlarning hemmisi mushu nuqtini Chöridigen halda élip bérildi[3]. Lékin tetqiqatlarning dawamliq chongqurlishishigha egiship, bu Ikki guruppa tatarlar toghrisidiki közqarashlarda özgirish boldi. «ottuz tatarlar» abidide mongghul Tilida sözlishidighan qitanlar bilen bir qatarda bayan qilin’ghachqa, «islam qamusi» ning «tatar» Maddisini yazghan ataqliq türk alimi b.ögel «ottuz tatar» larning bügünki mongghuliyidiki mongghullar Bilen bir ikenlikining nahayiti chong éhtimalliq ichide ikenlikini bayan qilidu. «toqquz tatar» Dégen nam «bayanchur qaghan menggü téshi» da uchraydu. Bu abidide miladiye 747- yilidin kiyin Uyghurlarning «toqquz tatar» lar bilen urushqilghanliqi yézilghan. Uyghur xanliqi yimirilgendin kiyin, «toqquz tatar» lar alashen dalisida qaytidin otturgha chiqti. Alashen dalasi gensu ölkisidin
Shimaldiki gobi chölige qeder sozulghan dalini körsitidu.
Xenzuche menbelerde miladiye 842- yilidin kiyin tatarlar tilgha élinishqa bashlaydu. Kiyin chinggizxan Dewride yézilghan junggo menbeliride tatarlar «aq tatar», «qara tatar» we «yat tatar» dep üchke bölünüp Bayan qilinidu. Bu üch xil atalghu üch guruppa tatarlarning itning kélip chiqish, til, medeniyet we Bashqa jehetlerde bir-biridin zor derijide perqlinidighanliqigha qarap éytilghanliqi tarixshunaslar Teripidin étirap qilinmaqta. Aq tatarlarning mongghul bolmastin türk ikenliki melum bolmaqta. Alashen Dalisidiki aq tatarlarning toqquz qebilidin teshkil qilin’ghanliqi junggo menbeliridin orun alghan.
Bu toqquz qebilining «orxun-yénsey menggü téshi» da uchraydighan toqquz tatarlar ikenliki toghrisida Toxtilip ötüldi. Bu toqquz qebile namining türkiychige yéqin ikenlikimu békitildi . Qara tatarlar Onun, kirolin deryasi buyida yashaytti. Bu nam astida atalghan qebililerning köpchiliki mongghul bolush Bilen birge héchbolmighanda toqquz qebilining mongghul menbelik emeslikini békiteleymiz[4]. Mongghul En’enisi boyiche «orman kishiliri» dep atalghan yat tatarlar bügünki mongghuliyining shimaliy qismi, Bayqal köli buyida yashaytti. Reshididinning esiride bular toghrisida yeni tatar, durben, saljiyut, Qataqin qatarliqlarning tiligha a’it bérilgen melumatlar mongghulche idi[5]. Eyni dewrde «tatar» Atalghusi téximu keng menide ishiltildi. Mongghul impériyisi teweside bolsun yaki bolmisun, Osmanili türkliridin bashqa asiyadiki barliq türkiy milletlermu «tatar» dep atalghan idi.
Kéyinki chaghlarda yawropaliqlar we ruslar peqet rusiye tewesidiki türkiy milletlerni «tatar» dep
Atidi. «mongghul» dégen namgha kelsek, eng deslep «kona tangname. Shimali dilar tezkirisi» de: «shiwéy Mongghulliri» dégen qebile körülidu. Shiwéy mongghulliri deslepte sherq shimaldiki irguna Deryasining töwenki éqin boylirida, chong hinggan taghlirining shimali étekliride owchiliq bilen Shughullinatti. Song, lyaw we jin sulaliri mezgilidiki xenzuche menbelerde ular 萌骨，萌古子
，盲骨，蒙古里，萌古斯，萌古，檬骨 digen xetler bilen ipade qilin’ghan.
Miladiye 9- esirdin 11- esirgiche bolghan shiwéy mongghullirining bir qismi gherbke köchüp, onin,
Kirolin we tughla deryalirining yuqiri éqin boylirigha kélip makanlashti[6]. Bular junggo menbeliride «qara Tatar» dep atalghan idi. Islam menbeliride «moghul» yaki «moghul» dégen shekilde uchraydighan «Mongghul» namining sulale yaki dölet nami süpitide qollinilishi chinggizxan dewrige, millet nami Süpitining qollinilishi bolsa xélila kéyinki dewrge a’it idi[7].
«yüen sulalisining yéngi tarixi» we «jami’uttewarix» qatarliq kitablarda chinggizxan qiyat
Qebilisining börtechine uruqidin kélip chiqqan déyilidu . Chinggizxanni orxun deryasi buyida
Ziyaret qilghan jenubiy song sulalisi elchisi pen duya qiyat qebilisini qara tatarlar ittipaqigha daxil
Qilip körsetken. Jenubiy song sulalisining yene bir elchisi chyaw xong qiyat qebilisini kök
Türüklerning shato (sart) qebilisige mensup ikenlikini yazghan[8]. Mongghuliyede qitanlar hökümranliq
Qilghan mezgillerde (miladiye 916-1125- yillar) 18 ge yéqin qebilining yashighanliqi junggo
Menbeliride tilgha élin’ghan. Bu qebililerdin oyrat (uyur- uyghur sözining köplik shekli), qiyat yaki
Qayat (qay we qaya sözining köplük shekli), qangli’ut (qangli sözining köplük shekli), baya’ut (bayat
Sözining köplük shekli) qatarliqlar esli türkiy xelq idi. Ular chinggizxan dewridimu özining türk
Milliy en’enisini yoqatmighan idi[9].«yuen sulalisining yéngi tarixi» da xatirilen’gen qara tatar
Qebililiri ichide toqquz qebilining étnik menbesining türk ikenliki melum. Bu toqquz qebilining
Ismi reshididin sanap ötken toqquz qebilining ismigha uyghun kélidu . Bu toqquz qebile «qara»
Dégen nam bilen miladiye 10- esirde shato (sart) we chomul qebililiri bilen birlikte lopnur bilen
Gensu arisida yashaydighan küchlük bir guruppa xelq süpitide arxé’ologiyilik qézishlarda qolgha
Chüshken xoten wesiqiliride zikri qilin’ghan[10]. Reshididinning esiride körsitilgen toqquz
Qebile bolsa urungqay, qiyat, qongghirat, sulduz, igrech, usun (ushun), baya’ut, nukuz, we kinggüt
Qatarliqlardin ibaret bolup , bu namlar sap türkche idi. Ataqliq alim e. Zeki welidi toghan bu
Qebililerning namining itmologiyisini izahlighanda «urungqay» qedimki türkiy tildiki «aq»
Dégen menidiki «urung, yurung» sözi bilen yasalghan nam bolup , menisi «aq qay» dégenlik
Bulatti deydu. U «qiyat» dégen namni «urungqay» dégen namgha sélishturma qilip, «qiyat» yaki «
Qayat» bolsa «qay» we «qaya» sözining köplük shekli, yeni «qay» – «qara qiyat» ＝ «qara qay» dep
Chüshendürgen. Katip jelebimu «qiy», «qay», «qiyat» isimliri bir qebilining her xil namliri
Ikenlikini körsitip ötken[11]. Bu yerde shunimu tilgha élip utush kérekki kök türk xanliqi
Dewride (miladiye 535-745 – yillar) gherbiy türklerge tewe halda yashighan. Kök türk xanliqi
Aghdurulghandin kiyin, ottura we gherbiy asiyada qudretlik bir siyasi küch süpitide otturgha chiqqan Oghuzlarning ichide qay we qayat dégen qebililer bar idi. Bu ikki qebile bilen yuqirida déyilgen Qiyat we baya’ot qebililiri arisida belgilik bir étnik baghlinishning bar yaki yoqluqini tetqiq
Qilip béqishqa erziydu. Qay (qiyat) qebilisi türklerning eng yiraq sherqtiki bir tarmiqi süpitide
El bironining esiride zikri qilin’ghan. «qay» yaki «qey» namini bérizinning mongghulchidiki «hawa»
Dégen menini bildüridighan «qey» dégen söz bilen birleshtürgen köz qarashning xata ikenliki
Xéli burunla e. Zeki welidi toghan teripidin otturgha qoyulghan[12]. Shatu (sart), qiyat we qara
Tatarlarning munasiwiti mesilisige kelsek, chinggizxanning ejdadliri shato (sart) qebilisidin
Idi. Shatolar bolsa qay (qiyat, qara qiyat ＝ qara qay, urungqay – aq qay) we usun qebilisidin
Terkib tapqan idi. Shatolar kiyin qara tatarlar ittipaqigha daxil bolghan idi. Bu yerde tilgha élin’ghan Usunlar miladiyening aldi- keynidin biri melum bolup kelgen we kiyin gherbiy türklerning bir Qebilisi süpitide tonulghan usunlar idi[13]. Shatolar heqqidiki melumatlar fransuz alimi chawannis Teripidin uchuq purutup bérilgen hemde ularning eslide gherbiy türklerge tewe chumukyanlarning bir Tarmiqi ikenliki junggo menbelirige köre ispatlan’ghan. Rus xenzushunasliridin y.a..zuyif junggo Tarixida ayrim orun igiligen shatolarning «shato» (沙陀) dégen namining «sodiger» dégen Menini bildürüdighanliqini otturgha qoyghan[14]. Wasliyifmu «shato» dégen namning hindiche «sodiger» Dégen menidiki «sart» sözining xenzuche terjimisi ikenlikini algha sürgen. «sart» dégen Bu nam mushu menide «qutadghu bilig» te uchrighan’gha oxshash, «türkiy tillar diwani» dimu tilgha élin’ghan Idi. Radilof teripidin neshir qilin’ghan «saddxarma pondarika» ning uyghurche terjimiside Sanskritche (qedimki hindiche) «sodiger, karwan béshi» dégen menidiki «sartxawaxa» yaki «Sartxalarxa» sözi tilgha élinish bilen birge «sartpanu» sözimu uchraydu. Bu söz «sodigerler béshi» Meniside izahlan’ghan. Shunglashqa radilof türkiy tildiki «sart» dégen namning hindi tilidin qobul Qilin’ghan söz ikenlikini otturgha qoyghan[15]. Bu qarashni bartolid we e.zeki welidi toghan qatarliq Dangliq alimlarmu qobul qilghan. Shundaq bulishigha qarimay öz diyarimizda beziler «沙陀» dégen Xetke qarapla uni «chöl türkliri» dep istémal qiliwaldi. Yene bezi chala tarixchilar «shato» sözini «sart» dep atashni rawa körmey, uni uyghur tili nuqtisidin chüshinishke orunup , zormu-zor halda «Élip – satarlar» meniside istémal qilip, «sartlar» dep atashqa tereddut qilmaqta. Bu téxi Metbe’ede ashkara terghib qilinmighan bulung-puchqaqlarda éqip yürgen exmiqane qarash.
Shuni bilish kérekki , türkiy tilda héchqachan «sodiger» yaki «sart» sözining ornigha «satar»
Dégen söz ishlitilgen emes. Chumukyanlarning soda-tijaret ishliri bilen meshghul bolghanliqigha
Da’ir emili pakitlar öz waqtida bartolidningmu diqqitini tartqan. Shato-sartlar kök türk xanliqi dewride Bariköl etraplirida yashaytti. Sherq uyghurlar gherbke köchüp, ularning köp qismi shinjanggha Yerleshken chaghda, shinjangning sherq jenub qismini tibetler bésiwalghan (miladiye 670- 861- Yillar) idi. Shato-sartlar tibetler bilen ep ötelmidi. Shuning bilen ular miladiye 808- yili tang Sulalisining himayisige ötüp , ordusning shimali we lyangjuning sherq shimaliy qismigha kélip
Makanlashti hem miladiye 878- yiligha qeder bu jaylarda yérim musteqil halda höküm sürdi. Tang sulalisi Aghdurulghandin kiyin shato-sartlar shimaliy junggoda ilgiri- kiyin bolup kéyinki jin sulalisi (
Miladiye 926- 907- yillar), kéyinki tang sulalisi (miladiye 923- 936- yillar), kéyinki chin
Sulalisi (miladiye 936- 946- yillar), kéyinki xen sulalisi (miladiye 947- 950- yillar) we shimaliy
Lyang sulalisi (miladiye 951- 979- yillar) qatarliq döletlerni qurdi. Shimaliy junggoda pa’aliyette
Bolghan bu shatolarning bir qismi yene junggo menbeliride «aq tatar» depmu ataldi. Shato-sartlar gensuni Qolgha kirgüzüsh üchün gahida uyghurlar bilen, gahida tangghutlar bilen soqushup turghan. Miladiye 11- Esirning bashlirida shato-sartlar tangghutlar bilen bolghan urush netijiside shimali junggodin Mongghuliyining sherq shimaligha qarap köchkenliki melum bolmaqta. Bu weqe mongghul impériyisi Qurulushtin 200 yil burun bolghan. Shu waqitta shato-satlarning köpchiliki kiyinche mongghul tili dep Atalghan shiwéy tilini qobul qilghan[16]. Qalghanliri yenila türkiy tilda sözlishiwergen. Chinggizxanning 9- bowisi buzenjar dep atilatti. Uyghurlarda bu isim « z» tawushining « d» gha Özgirishidek til alahidiliki netijiside budunjur déyilgen. «xenname» dastanida buzenjarning tili Mongghulche emesliki, mongghulchidin perqlinip turidighan ayrim bir til bolush süpiti bilen «zebani Buzenjari» déyilidighanliqini xatirilen’gen. Bu uning tili türk tili dégenlik bulatti. Buzenjarning Ewladliri bu tilni qanchilik qollan’ghanliqi melum emes[17]. Lékin chinggizxanning sözlishidighan Tilining türkche bilen mongghulche ikenlikige a’it juweynining esiride xatirilen’gen we buningdin Élinip reshididin we juzjanining esirige kirgüzülgen pakitlar juweyni esirining lahornusxisigha Asasen «islam tetqiqati instituti zhurnili » ning 1960- yil 2- san, 266 – bétide bérilgen[18].
Démek, qiyat qebilisini öz ichige alghan shato-sartlar mongghuliyige köchüp bérip, qara tatarlar
Ittipaqigha daxil bolup , mongghul tilini qobul qilishqa bashlighan bolsimu, lékin ularning türk tilinimu Untup ketmestin, mongghul tili bilen teng orunda qollinip kelgenliki chinggizxanning özidin
Melum. Chinggizxanning özini türk dep qarighanliqi alahide diqqetni tartidu. Chinggizxan gherbke
Yürüsh qilghanda, hazirqi afghanistanda özini ziyaret qilghan kadi wahideddin fushanji dégen bir
Musulmandin: «siler peyghembirimiz muhemmed hemme nersini aldin béletti deysiler, undaqta u
Mining otturgha chiqishim heqqide néme dégen ?» dep sorighan. Fushanji chinggizxan’gha muhemmed Peyghemberning «türkler silerge chéqilmighuche, silermu ulargha yéqinlashmanglar» dégen sözini éytqanda, Chinggizxan bu sözning nahayiti nahayiti aqilane söz ikenlikini körsetken. Yeni u özini türk Dep qarighan[19]. Qumul bilen dunxuang arisida yashaydighan chumul qebilisining aqsaqili her waqit «jabghu» (yabghu) déyiletti. Ularning aqsaqilining «jabghu» (yabghu) dep atilishi junggo xanlirining aq Tatarlarning aqsaqilini «tigit quru», chinggizxanni «jabghut quru» dep atighanliqidin körülüp Turmaqta. Bu jehettin qarighanda, meyli aq tatarlar bolsun yaki qara tatarlar bolsun, ularning aq saqalliri Junggo xan sariyidiki kishilerning türkche «tigit quru» we «jabghut quru» dégen nam bilen Atishi nahayiti muhim bir mesilidur[20].
Tengritagh Akademiyesi 