Uyghur Medeniyiti we Türkiy Qamanlarning Eshyarliridiki Sirliq Imaglar!

Autori: Korash Atahan

Uyghurlar yer sharidiki eng medeniyetlik xeliqlerning biri bolup, uning uzaq tarixqa ige medeniyitining sirliq yiltizi tarixning qarangghuluq dewride peyda bolghan qamanizimgha bérip chétilidu.Qamanliq we qamanizim insaniyet tarixida yiltizi 10 ming yillargha uzanghan sirliq medeniyet hadisisi bolup, hala bugüngiche sihriy küchini yoqatqini yoq! Uyghurlar shanliq medeniyet yaratqan eng qedimiy xeliqlerning biri bolup, hazirghiche yétip kelgen yazma, aghzaki we arxiologiylik medeniyet yadikarliqlirimizning hemmisi, ejdatlirimiz yaratqan qamanizimgha ayit shanliq medeniyetning peqet yüzde biridur. Qedimqi zamandiki büyük Uyghurlar yaratqan shanliq medeniyetni hazirqi zaman ilim-pen metodliri bilen chüshendürüsh asan emes. Milliy medeniyitimiz tarixtin béri mol we renggareng bolup, bir dewir we bir qanche yüz yilning emes, eksinche birqancheligen ming yillarning mehsulidur. Milliy medeniyitimizning bir ewzelliki özige xas motif, simiwol we imaglargha bay bolup, bu belgüler texi shifresi yéshilmigen sirliq kitaplar halitide turmaqta. Milliy medeniyitimizde saqlinip kelgen awazliq eserler, teswiriy sennet minyatorliri we retiulleshken tamgha we belgüler halitidiki barliq imag we motiflarning simiwolluq menilliri bar bolup, bu heqtiki tetqiqatlirimiz téxiche bashlanmighachqa netijiler yoq deyerliktur.Qedimqi qol yazmilar, tashpütükler, tektimakanlar, epsane we riwayetler, gilem, palas, shirdaq, kigiz we etleslerdiki shu tipqa kiridighan teswiriy shekiller uningdin bashqa pichaq, böshük, doppa, könglek, ötük, yaghliq, qatarliq yüzligen keyim-kechekler weyene dastirxan, zerdiwal, melengze, perde, yastuq, yortqan, körfpe, töshük, qiz-oghullarning böshük seremjanliri, we yaghachchiliq, mozduzluq, tamchiliq, gilemchilik, keshtichilik, dihqanchiliq, baghwenchilik, binakarliq, neqqashliq, sirchiliq, eynekchilik, kulalchiliq…qatarliq hünerlerning qanche ming xil jabduqliri qatarliqlargha ayit qol hüner boyumliri hemde eswap we saymanlar, muzikiliq üsküne we chalghu eswaplar, keshtichilik, toqumichiliq, oymichiliq qatarliqlardiki simiwollar, belgüler we imaglar xuddi möjizedek ejdatlirimiz yaratqan muhteshem bir medeniyetni timtas halette baghrigha bésip xupiyane saqlap yatmaqta.

Uyghurlarning yiraq qedimqi ejdatliri teripidin tarixqa chongqur tamghisini urghan qamanizimgha ayit bay iddiyler xezinisi kündilik hayatimizda, ilim we pen tereqqiyatimizda, aile we jemiyet tereqiyatimizda, ishlepchiqirish we soda tijaret ishlirimizda, örpi-adet we hüner-sennette milliy xususiyitimizni ipadilesh we gewdilendürüshte, edebiyat hem muzikagha ayit her türlük izdinishlirimizde  hélimu özining tesir küchini yoqatqini yoq. Qamanizimning Uyghurlar we qérindashliri yashighan jughrapiyediki tereqqiyati we xususiyetliri tekshisiz bolup, uning qanche ming yilliq sheherlishish hayatini bashtin kechürgen Uyghur medeniyitidiki tutqan orni, bashqa köchmen, charwichi boz qir xeliqliriningkige qarighanda tediriji zamaniwiyliship baghan. Biz Uyghurlarning ailiwiy munasiwetlirimiz, kishlik qarashlirimiz, jemiyet, rohiyet we tebiyet heqqidiki qanche ming yilliq tejribillirimizning  inkasi bolghan milliy medeniyitimizde yeni yazma edebiyat, milliy muzika, shiériyet we hüner-sennet, hemde uyghur voklorida  qamanistik medeniyet amilliri asasiy salmaqni igileydu. Medeniyitimizde 21-yüz yilgha uyghun shekilde tereqqiy qilghan qmanistik medeniyetning qanche yüz hette qanche ming yillar ilgirki qismen halitini uyghurlar bilen qan yaki medeniyet tereptin qérindash bolghan türkiy we mungghul qamanlirining kiyim-kéchek, dap we uninggha oxshash retuelleshken eshyarliridiki sirliq imaglar arqiliq tetqiq qilish bu sahede izdiniwatqan kishilerning heqiqiten diqqitini tartiydu!.. Dangliq dinlar mutexesisi Mircia Eliadening pikirige qarighanda künimizgeche oxshimighan shekilde yétip kelgen her türlük belgü we tamghalar we turmush hem adetlirimizdiki retuelleshken imaglar insaniyetning qedimqi serxilliri hésaplanghan qamanlargha mensup hadisiler bolup, u insanliqimizning kollitip éngida qarangghuluq ichide turup, bugünki ish-herketlirimizge qomandanliq qilidu.

Kolliktip yoshurun éngimizgha tashqa oyulghandek 10 ming yillardin béri yézilip kelgen eserler milliy mewjutluqimizni qoghdash yolidiki küreshlirimizge we kündülük ish heriketlirimizge qanche ming yillap qomandanliq qilghanliqini, qiliwatqanliqini we qilidighanliqini, bizni orap turghan sheyi we hadiselerning tarix, bugün we kélichek bilen baghlinishliq ikenlikini bir minutmu ésimizdin chiqarmasliqimiz lazim. Millitimiz teripidin untulup ketken, düshmenler teripidin medeniyetke ayit dep qaralmay, méngimizdin öchürülüp tashlanghan, kishining ishengüsi kelmeydighan ilgirki medeniyetimizde adem bilen tebiyet, tebiyet bilen insaniyet, hayatliq bilen mamatliq, ölüm bilen tiriklik, xuda bilen mawjudatlar, mawjudatlar bilen tashqiy alemdiki jisimlar, makro we mikro maddalar we ghayiplar, jinlar we perishtiler heqqideki telimatlar ilim-penning bashqiche bir mitodta güllengen dewirlirni bésip ötken bolup, ejdatlirimiz u dewirlerde medeniyet jehette yer shari xaraktirliq güllinish dewirlirini bashtin kechürüp, maddiy we meniwiy tereqiyatda insaniyet tarixida kamdin-kam körülidighan yüksek pelle yaratqan. Bizning medeniyet tereqqiyatimizda kéyinki ming yildin béri bara-bara milliy medeniyettin yatlishish hadisisi yüz bérip, közge körünmeydighan shekilde medeniyet jehette chékinip kétiwatimiz. Kéyinki ming yilda bolupmu axirqi besh yüz yilda millitimizning medeniyet sapasida jiddiy chékinish yüz bériwatqan bolsimu, bu heqte bilidighanlirimiz bek az bolup, milliy medeniyitimizde, jümlidin maaripimizda uni tetqiq qilidighan, özleshtüridighan we izchilliqini qoghdaydighan bir qoshun hazirghiche qesten yetishtürülmigen.

Shamanlar-tilimizdiki ipadisi boyinche- qamanlar- retuelleshken eswapliri, kéyim-kichekliri, dap we uningdin bashqa chalghu eswaplirining ritimlik awazi arqiliq transitaksiyonlishidu.Qamanliq heqqidiki tetqiqatlar qamanizimni qedimki dinlar qatarigha qoyup, qamanlarni peqet diniy eqidiler bilen baghlap chüshendürüp, qamanizimning bir pütün xaraktérini  yorutup bérishte hel qilghili bolmaydighan qiyinchiliqlargha duchkelmekte. Dunyaning herqaysi jughrapiylik rayonliridiki qamanliqqa ayit hadisilerni bir  qélipqa sélip chüshendürüshke bolmaydu.Qamanizim bezi arqida qalghan xeliqlerde iptidayi diniy eqidichilik sheklide otturgha chiqqan bilen Uyghur we Uyghurlargha oxshaydighan qedimiy medeniyetlik xeliqlerde özige xas indiodalliq bilen tereqqiy qilip, ilim-pen, sotsiyal ilimler, edebiyat we qanunchliq, pelesepe we tibabet, hüner we sennet qatarliqlarghiche singip kirip, meneniyetlerning güllep yashnishigha küchlü tesir körsetken.Qamanlardiki transitaksiyonlashmaq démek riyalliqtin halqighan seper we özgürüshke qaritilghan bolup, ademning ölükler dunyasigha, ölüklerning tirikler dunyasigha, tengrining adem bedini yaki adem rohining tengrilerning gewdisige qoshulup turup, dunyani güzetmek, igilimek, hayatliq üchün küresh qilmaq we tengri bilen axirda pütünleshmek meniside kelidighanliqi we adem , jin, perishte undinbashqa téxi biz bilmeydighan mexpiy ilimler bilen shughullinalaydighanlarning alahiyde bir mahariti süpitide bizge bilinmektedur.Meselen, pelesepe we sennette ijadiyet bilen shughullunush we tengrige téwinip turup késel dawalash, uzaqtiki insanlarning mexpiyetlikini xupiyane anglash, bashqilarning nimini oylawatanliqini aldin biliwélish, tughulush we ölüshtin aldin bisharet bérish, chüshke tebir bérish, tebiyet hadisiliri yeni qar, yamghur, buran, ot apiti, qehetchilik, yoqumluq késel we yer tewreshke oxshap kétidighan apetlerdin aldin bisharet bérish, u xildiki bilgiler bilen düshmenni jazalash ilimliri bizde ilgiri keng kölemde qollinilghan bolup, kéyinche untulup ketkenbilen, bashqa dewletlerde pen süpitide oqutulidu, kitaplar yézilidu, bu heqtiki bilgiler siysiy, iqtisadiy, eskiriy  ishlarda qollinilip keliniwatqan bolsimu bizning eslidin bar bolghan ghayip ilimlargha ayit bilimlirimiz zalim hakimiyetlerning we diniy radikal küchlerning ortaq zerbisi bilen qanche esirlerdin béri sistimliq, programmiliq halda yoq qilinip kélinmekte.

Ilgirki qarangghuluq dewirlerde we xelqimiz Judayizim, buddayizim, maniyhayizim we xiristiyanizim qatarliq dinlirigha itiqat qilghan dewirlerdimu tariximizdiki qamanliq iqtidargha ige bolghan ademler ermish deyilip, xanlar, xaqanlar, begler, qomandanlar, ustazlar we doxturlar shularning ichidin tallap saylap chiqilghaniken.Bizgiche melum bolghan Oghuzhan, Afrasiyaf, Batur Tengriqut, Komrajiwa, Singqu Seli Tutung, Aprenchur Tekin, Ay Ujru, Istemihan, Buminhan, Küntengride Qut Bolmish Qutluq Bilgehan, Panutekin, El-Farabiy, Ibin Sina, Yüsüp Xas Hajip, Mehmut Qeshqiri, Mewlane Jalalidin Rumi, El-Broniy, Barchuq Arittékin, Qilich Arislanhan, Sultan Selchuq Bughrahan , El-Xarazemi, Emir-Tömür, Ulugh Brg, Alshir Newayi, Abdulreshithan, Yaquphan bedewlet, Melike Amannisahan, Mirza Muhammed Koragani we Molla Musa Sayrami qatarliqlarning hemmisi öz dewrining yitishken qamanliri bolup ularning eserliride 10 ming yilliq medeniyitimizning xushbuy hidi güpüldep dimaqqa urulup turidu.

Qamanliq tarixning oxshimighan dewirliride bezide tereqqiy qilip küchlinip, bezide chékinip zawalliqqa yüzlünüp kelgen.Oxshimighan jughrapiylik rayonlarda oxshimighan alahiydilikke qarap tereqqiy qilghan, Tereqqiyat bezide ilgirlesh, we bezide chékinish sheklide otturgha chiqqan. Medeniyitimizdiki qamanliqqa ayit hadisilerni élip eytsaq, qamanliq tereqqiyat jeryanida millitimiz küchlük dewletlerni qurghanda güllinip, bashqa milletlerning dehshetlik qul qilishigha uchrighanda zawalliqqa yüzlininip turghan. Biz Qamanizimni bir din we yaki bir pelesepiwiy telimat emes dep ochuq éyittuq.Qamanizim bir we bir qanche iraning universal tepekkur shekli bolup, dunya, alem, adem we haywanlar, ghayiplar we gharayiplar, jinlar we sheytanlar, Ilah we perishteler tebiy we ijtimayi ilimler qamanizimliq pirinsiplar asasida matiriyalizim bilen idiyalizim bir-birige yughurulghan halda tetqiq qilinip, hayat we mamatning, söygü we nepretning, güzellik we rezillikning qanuniyetliri keship qilinghan. Shunga Uyghurlar kök tengrige etiqat qilghanda qamanlar kök tengri tapinaqlirida ibadet qilghach ilmiy emgekler bilen meshghul bolghan, Uyghurlar Yehudi dinigha étiqat qilghanda Musaning kitabigha ishinip, yehudizimgha uyghun bir shekilde diniy eqidisini ada qilghan.Uyghurlar Xiristiyan dinigha itiqat qilghanda Isa peyghemberge nazil qilinghan Injilni oqup, chirkawlarda ibadet qilghach ilim ishliri bilen meshghul bolghan.

Uyghurlar maniy dinigha itiqat qilghanda yehudizim, buddizim we xiristiyanimzimliq eqidilerni milly medeniyet enenimizge jiddiy sitilize qilip, mas kelmeydighanlirini özimizge uyghun halda sintizlep, mas kilidighanlirini emiliyitmizge uyghun halda adapte qilip we ustiliq bilen özleshtürüp, birqanche ming yilda biz budün milliy medeniyet dep atawatan 21-esir milletlirige uyghun kélidighan bir xeliqning meniwiy qiyapitige yéqin kélidighan siwilizatsiyon qelesini qurup chiqqan. Dunyawiy muteppekkur, peylasop, teolog, étika we istitika ilimining pishiwasi, Yüsüp Xas Hajipning meshhur “Qutatqu Bilik” esiridiki pütkül meniwiy dunyaning xeritiside assaliq nuqtilarda yer alghan Qut, Qut atqu, ghayiwiy dewlet we ghaywiy hökümdar, tengrining iradisi bolghan qutsal exlaq we tengriqutning iradisi hésaplinidighan qutsal qanun qatarliq hissiy retueller  we Kün Tughdi, Ay Tughdi, Ögdülmish, Otghurmish….dégen qedimqi dinlargha ayit isimlar weyene kilassik edebiyatimizdiki shu xildiki eserlerdiki tengri, tengriqut, ermish, qaman, adem, perishte, haywan, jin we sheytan….heqiqet we rizalet, din we atistliq heqqidiki qarashlar Islamgha qarighanda islamdin ilgirki biz Uyghurlar itiqat qilghan köp xil dinlar bilen bolupmu Tengriizim, Buddayizim, Yudayizim, Xiristiyanizim we Manihayizim eqdillirige téximu yéqindek tesir béridu. Emeleyette bizge bashqa dinlargha ayit uchurlardek tesir bergen ilim hadisilliri biz üstide tetqiqat élip bériwatqan Qamanizim bilen biwaste baghlinishliq bolghan milliy medeniyitimiz bilen alaqidar bolup, u hadisiler Yudayizim, Buddayizim, Xiristiyanizim we Islamizim eqidilerning kélip chiqishini tétikligen we tizletken bolup, bashqilar oylighandek herqandaq bir din bilen jiddiy bir shekilde biwaste alaqisi yoq.

Uyghurlar Islamgha itiqat qilghanda, ichimizdin chiqqan qamanlar xuddi qanche ming yildin béri bu din bilen shereplinish üchün teyyarliq qilip, del uni kütüp turghandek Quraniy kerim, hedis we tepsirlerning emri-meruplirigha we rohigha uyghun shekilde ibadet qilghan we ilmiy ishlar bilen meshghul bolghan. Shu arqiliq millitimizning milliy, diniy we kultural alahiydiliki baturlarche qoghdap qélinghan. Bir milletning shexsiy we kolliktip yoshurun éngida yézilghanliri tashtiki möhürdek hergiz özgermestin, shu étnik topluqning estitik engi we qimmet qarishining yiqilmas hulini hazirlighan bolidu.Yoshurun anggha yézilghanliri öchkende bir millet xuddi ghayet zor kémidek halaket déngizigha gheriq bolidu. Zorawan milletler özidin kichik we ajiz milletlerning meniwiyitidiki eshu insan peyda bolghandin hazirghiche chökmige aylinip kéliwatqan kolliktip yoshurun angning sistimisini buzup, shu milletni tarix seyipisidin yoq qilidu yaki asimmilatsiye qilip iritip tügitidu.

Yoshurun angdiki sisitima buziwitilse xuddi hazirqi zaman uyghurlirining bir qisim qamanlirida ipadilengendek milliy tragédiyeni anglimas, tuymas, sezmes we inkas qayturmasliqtek diwenglik alametliri körülidu. Bu diwenglik hökümiran milletlerning bashqa millet we xeliqlerni bihush qilishta qollinidighan yer shari xaraktériliq dinlar ara diyalog, medeniyetler ara almashturush we milletler ara hemkarliq, shuaridin kelgen. Bu heriketning tesirige uchrighan meniwiyiti késel ziyalilar qaysi millet bolsa, qaysi dingha ishense we qaysi medeniyetni özleshtürse boliwéridiken, dep xata oylap qalidu.Millitimiz tarixtin béri yer shari xaraktérliq u tiptiki hadisilerni kishlik we kolléktip hayatning riqabet we düshmenlik bilen tolghan rehimsiz riyalliqi bilen baghlap chüshüneligen  bolghachqa bugünge kelgüche bir etnik we kultural topluq süpitide mawjut bolup turiwatimiz.Shu nersini unutmasliq kirekki Uyghur xelqi her bir dewirde diniy ibadetliri we murasimlirida, yat milletlerning tesiri küchlük bolghan ilmiy izdinishliride qanche ming yilliq kolléktip yoshurun éngigha ornap ketken meniwiyitige muxalip kélidighan ish heriketlerge qettiy yol qoymighan we ejdatliridin miras qalghan milliy medeniyitini jénini tikip qoyup qoghdighan!

Milliy medeniyet tariximizdiki dangliq qaman Mehmut Qeshqiriy öz dewrining yétilgen islam ölimasi bolush bilen birge, ejdatliridin miras qalghan qamanistik tepekkur sistimsingmu küchlük himayichisi bolup, milliy medeniyitimizde ming yillap dawamlashqan izchilliqini qoghdighan halda qamanliq iddiylirining ilim dunyasimizda dayim mewjut bolup turishi üchün ter aqquzghan. Dangliq qaman Mehmut Qeshqiri özining shah esiri “Türkiy tillar diwani”da ejdatlirimizning qamanistik iddiyelerini merkiziy téma süpitide gewdilendürgen, Tariximizda namelum autorlar teripidin yézilghan „Oghuzname“, Yüsüp Xas Hajip teripidin yézilghan „Qut atqu bilik“ , namelum yazghuchi teripidin yézilghan „Maytiri Semit“, „Altin Yariq“, „Ikki tekin hékayisi“,  Mahmut Qeshqiriyning “Türkiy Tillar Diwani” dégen esiri,  weyene  namelum Uyghur tarixchisi teripidin deslepte qelemge élinghan “Mungghullarning mexpiy tarixi”, Elishir newayining sofistik edebiyatning gül-tajisi hésaplanghan Xemisesi…qatarliq nurghun kitaplarda Türkiy xeliqlerning, jümlidin Uyghurlarning kéyinki ming yildin béri hetta téxi 19- esirlergiche bolghan ariliqta ghayip ilimlargha alahiyde köngül bülüp kelgenlikini tilgha élip, xelqimizning tengri we melekler bilen bolghan munasiwetlerde, düshmenler bilen bolghan qanliq jengklerde ghayip ilimlerdin paydilinalaydighanliqi rushen qeyit qilinghan. Meshhur Uyghur qaman Mahmut Qeshqiri, Elshir Newayi, Molla Musa Sayrami we Molla Bilal qatarliq  namayendilar eserliride Uyghurlarning ghayip ilimlarni ishqa sélip, tomuz issiqta qar we tash yaghdurup, düshmenlerni we atlirini tonglutup qirip tashlighanliqi heqqide melumat qaldurup ketken.

Hazir u qamanliq sistémisigha mensup bolghan ghayip ilimlerning achqusi Rusiye, Engiliye, Fransiye we Israiliye qatarliq dewletlerning qolida bolup, ular bu sahide oqughuchi terbiyelesh, mutexesislerni yétishtürüsh, istixbarat bilimlirini toplash, matériyal ambiri qurush, bashqa milletler bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy, eskiriy ishlarni pilanlashni jiddiy kün tertipke qoyup ishlimekte. Ghayip we samawiy ilimler asasen dégüdek téologiye uniwérsitétliri, akadémiyieliri we inistitutlirida telim-terbie élip baridighan bolup, bizde Dinimizgha ayit adettiki mekteplermu yoq, bar bolsimu u xil samawiy we ghayip ilimlar emes, ibadet we dingha ayit tarixiy we nezeriywiy bilimler uzaqtin ügütilidu. Samawiy ilimlerning achqusini qolida tutup turghanlar keng we murekkep bolghan téologiye penige ayit bilim talliridin intayin ünümlük paydilinip, özlirining milliy menpeetliri üchün bir-biri bilen hetta oxshimighan dinlar ara öz-ara ittipaq qurup, yershari xaraktirliq pirojekitlerni pilanlap uzaq we yéqin musapilik istiratigiylik pirogramlarni tüzüp pen alimlirini, peylasoplirini, ediplirini, siyasetchillirini, Harbiyetchilerni, firma hem banka  sayiplirini wehem milliy armiye muessesilirini samawiy we ghayip ilimlardin kelgen san-sifirliq melumatlar bilen qurallandurush ishlirini jiddiy ishlimekte, kélichek üchün hazirliq qilmaqta, samawiy  we ghayip ilimlerni oqutidighan Uniwérsitit we uni tetqiq qilidighan inistitut we akademiyelerni qurmaqta.Biz heptiyekni oqup, besh waq namaz arqiliq, duwa bilen dunyani fetih étimiz, dep dawrang sélip qarangghuluq we jahalet ichide timisqilap yürgen kéyinki ikki esirde, dunya pütünley özgirep ketti.Tereqqiy qilghan bu dewletler samawiy we ghayip ilimlerni matimatika, fizika, himiye, astirinomiye, biologiye, imformatik, awiatsiye qatarliq yüzligen bilim talliri bilen qoshup adem yitishtürüp, tetqiqat élip bérip, atom bombisidin téximu ünümlük ishlar üchün qollinip, dunyaning ular teripidin idare qilinidighan bundin keyinki ming yilliq siximisini mukemmel qurup sizip chiqmaqta.

Hun we hunlardin ilgirki ejdatlirimiz dewride yeni qaman sistemasi jemiyetni idare qilghan qanche ming yilliq tarixta samawiy we ghayip ilimlerning altun achqusi ejdatlirimizning qolida bolghachqa, ular her terepte dunyagha hökümranliq qilghan we 16 din artuq emparatorluq qurup, qanche ming yillap arqa-arqidin hakimiyet üstide turushni bir milliy enene haligha keltürgen. Tarixta Somerlar, Saklar, Toxariyanlar, Awarlar, Hazarlar, Hunlar, Yawchilar, soghdiyanlar we Türükler…dégendek oxshimighan namlar bilen atilip kélgen büyük Uyghurlarning qanche onming yilliq medeniyet éqinida aktip rol alghan ermishler we muritliri köksel (samawiy) we kozmologik (alemningsiri) eqimining yolchilliri we yolochilliri bolup, ular yawropa asiyani we afriqani baghlap turghan muhim soda yolini kontrulliqi astida tutup, adem bilen tengrining arisida qatnap, güzellik we rezillik, hayatliq we mamatliq, muhabbet we nepret, yaxshiliq we yamanliqqa ayit ilimlerde üzliksiz izdinishlerde bolup we yéngiliqlarni yaritip ilim-penning tereqqiyatigha til bilen teripligüsiz töhpilerni qoshup kelgen.El-Farabi, Ibin Sina, Mehmut Qeshqiri we Mewlane Jalalidin Rumiylarning ottura sheriq we awropagha qilghan jismen we rohen hijretliri medeniyetler, milletler we dinlar ara diyalog, hemkarliq we almashturushning ihtiyaji bilen otturgha chiqip insaniyet medeniyet tereqqiyatigha hayatiy küch bexish etken.

Uyghurlardin yétiship chiqqan El-Farabi, Ibin Sina, Mehmut Qeshqiri we Mewlane Jalalidin Rumiygha oxshaydighan zamanisining Uyghar qamanliri-qamanlarning ichidiki ghayip we samawiy ilim talliridin xewerdar shu kesip bilen meshghul bolidighan ermishleridi-Uningdin bashqa qamanlarning ichide her türlük kesip bilen shughullinidighan we qamanliqqa ayit bilimlerni kündilik hayatqa tedbiqliyalaydighan kishiler bolup, arisida duaxan qaman,  muellim qaman, yazghuchi qaman, esker qaman, saqchi qaman, yaghachchi qaman, harwikesh qaman, shayir qaman, tamchi qaman, chopan qaman, dehqan qamanmu baridi-Ularning ichidin arifliq derijisige yetkenler yeni ermishlikke erigenler, ermishlikke erip xas hajip, muderris(doktur, profesor, muellim), beg, xan we xaqanliqqa qeder chiqatti. Qamanliq ichidin yükselgenler gayida tengri, yerim tengri yaki tengrining quli weyaki tengrining yer yüzüdiki temsilchisi süpitide herbiy yürüshlerni tüzenlep, dewletlerni qurup hakimiyetlerni idare qilghan we oxshimighan til, reng we dindiki xeliqlerni halawet yaki halaketke sürüp, yer yüzide tengrining iradisini hükümaran qilip, adalitini mustehkemlep, tengrining maqamni téximu nurlandurup yer yüzide tejelliy qilghan.Uyghurlarning yiraq qedimki ejdatliri yaratqan dindin we milletlerdin halqip ketken qamanliqtin ibaret üstün bu  medeniyetni, Uyghur yazma yadikarliqliri, volklori we olturaqlishish adetliri, Örpiyadet we milliy enenilliride hayatliq qarishi, pelesepiwiy iddiysi, dewletchilk pikiri süpitide ulughlap kelgen,. Qamanliq medeniyitining qandaq tereqqiy qilghanliqini ejdatlirimiz paaliyet qilghan awropa-asiya quruqluqida, téximu konkéritlashturghanda Altay taghliri, tengritagh étekliri, Altun taghbaghirliri, Xeshiy karidori, mawarayinnehir tüzlengliki tarim we perghane oymanliqliri qatarliqlardiki arxilogiylik bayqashlar we uningdin bashqa Kuchar, Bay we Dunhuang ming öyleridiki tash kemir senniti qatarliqlardin téximu éniq tesewur qilghili bolidu. Uyghurlarning milliy medeniyti qanche ming yilliq yer shari xaraktirliq qamanistik medeniyetlerning dawami bolup peqet sennet we dinla bolupla qalmay, millitimizning asiyadin yiraq sheriq we uzaq gheripke nur chéchip turghan 10 ming yilliq medeniyet enenillirining izchil halda tereqqiy qilghanliqining mehsulidur!

Qedimqi uyghurlar we ular yaqqan medeniyet meshili ularning köpüyishi, parchilinishi we herqaysi qitelerge köchüshi netijiside dunyaning bulung-pushqaqlirigha qeder tarqalghan bolup, qarangghuluq qaplap turghan jahaletlik dunyani aydinglatqan. Uyghurlarning qanche ming yilgha uzanghan köchüsh tarixi bashqa millet we medeniyetlerning we özlirining medeniyitining tediriji özgirep, tereqqiy qilip bügünki dunya milletlirining we özining hazirqi itnik haliti we bügünki mediyet hadisisining shekillinishini tizleshtürgen.Awropa, shimaliy hem jenubiy Amerika, Afriqa we ottura sheriqtiki milletlerge qoshulup ketken Uyghurlar we Uyghur medeniyiti shu milletlerning étnik we kultural terkiwige singip, shu rayondikilerning etnik we medeniyet tereqqiyatini ilgiri sürgen bolsa,, Tengritagh we Altay taghlirining etrapidiki Uyghurlar milliy medeniyetidiki qanche ming yilliq enenisige warisliq qilghan halda rayon xaraktirliq medeniyetler we etnik topluqlarni öz tesiri astida birleshtürüp, yip-yéngi bir tengritagh medeniyet tipini shekillendürüp we ular bilen asta-asta yughurulup, milliy we kultural terkiwini we özining kolliktip meniwiyitini xuddi séhirlik bir sheherning inshahatidek estayidilliq bilen bina qilip chiqqan. Shu seweptin uyghurlar we uyghurlargha qandash kilidighan xeliqler yashighan jughrapiyediki tagh-deryalar, bozqir we chöller, derya we déngizlargha milliy medeniyette qanche ming yillap dawamliship kelgen hadisilerge uyghun isimlar bérilgen. Ejdatlirimiz yashighan jaylardiki taghlar tengri teghi, Alip téghi, Tur-Turan téghi, choqilar xantengri, Arislan, altun choqisi, padishah we hökümdarlar qiral, sulutan we tengriqut, begler we büyük istalachlar haqan qumandanlar erkin yaki erkan, hakimlar shad we ershad degendek milliy medeniyitimizdiki izchilliqqa uyghun bolghan namlar bilen atalghan weshu arqiliq meniwiy we vijdaniy qanunlar ewlatmu-ewlat dawamliship we uluqlinip kelgen.Ejdatlirimizning qarishiche tengriqutlar we ular qutsighan taghlar, choqilar, derya we déngizlar yaratquchining perishdiki yene bir alegoriysi(nuri)dur! Keyinki qanche ming yil mabeynide medeniyetler ara toqunish we qanliq diniy urushlarda tinch we atlantik okyanning ikki qirghiqida qanche Onming yil höküm sürgen bu yiltizi chongqur medeniyet yene özidin köklep chiqqan we bashqa bir uslupta tereqqiy qilip küchlengen babilon we yunan medeniyiti teripidin nisbiy dawamlishidighan zawalliqqa yüzlendürülgen.

Ilgirki medeniyetlerning tereqqiyatining derijisi bügünki atom we netron dewridikidin we zamaniwiy yüksek derijidiki éliktron we gen texnologiysi dewirdiki medeniyetlerdin teximu éship ketkinige rahmen, tebiyettiki éghir apetler we yoqumluq kesellikler sewebidin insanlarning eqliy iqtidarining shiddetlik zeyiplishishi sewebidin, insan oghullari siwilizatsiyelishishte téximu ilgirlimey arqigha bekla chékinip ketken.Yiraq ejdatlarimizdin qalghan qaman telimati yüksek derijide tereqqiy qilghan qedimiy medeniyet dolqunlirining bügüngiche saqlinip qalghan ekis sadasi we sholisi bolup, bu yiltizi tolimu chongqur medeniyet milliy medeniyitimizdiki Uyghur 12 muqami, Uyghur xeliq éghiz edebiyati, Uyghur yazma edebiyatigha we Uyghur tash kemir sennitige oxshaydighan yene nurghun medeniyet hadisileride güllengen bir shekilde chongqur iz qaldurup ketken. Uyghur medeniyitini shekillendürgen  yoqarqi sirliq medeniyet hadisiside hazirqi bilim we eqil bilen tesewwur qilghili bolmaydighan heqiqetler we sirlar xuddi zaman, makan we pikir uxlap qétip qalghandek serxosh bir muhitta oyghunush we partilashni kütüp qanche esirlerdin béri yoshurun halette turmaqta.

Melumatlardin qarighanda qamanliq telimati insaniyet medeniyet tarixidiki bir-biridin periqlinidighan birqanche iraning arqa-arqidin meydangha kelgen we ilgirkisi kéyinkisini, bezide kéyinkisi ilgirkisini  mukemmelleshtürüp barghan tepekur shekli bolup, bu hadise hergizmu peqet bir dewirgila, bir jughrapiyelik rayonghila, bir dinghila, hetta tar bir etnik goruppighila ayit hadise emestur. Tarixta oxshimighan dewirlerde yer sharida höküm sürgen dinlarning özige xas qamanliri(alim we mutexesisliri) bar bolghan bolup, bügünki shertlerde ilim-pende yüksek pellige yetkenler hissiy we idraki nuqtidin qamanliq inwanini qazanghanlar hisaplinidu. Büyük alim Abdushkur Memtimin bizdekla normal bir musulman bolup, uning “Men uyghur medeniyiti mushu esirde yétishtürgen mukemmel bir qaman, qamanlarning manga oxshash arifliq derijisige yetkenleri her yüz yilda bir qétim dunyagha kélidu.” , digen jümlisi qamanizimning herqandaq pelesepe, din we telimattin üstün turidighan bir gigant bilim ghezinisi we ediogiye hadisisi ikenlikini aydinglitip turidighan nurluq pakittur.Ulugh alim Abdushkur Memtimining pelesepiwiy yükseklikide pikir qilalmaydighan reqipliri we jahaletlik dunyaning sheytanliri uni birde markisist dése birde xitay hökümitining yallanma ziyalisi, yene birde komménist, dep haqaretlidi.Abdushkur Memtimin ependi heqiqiten küchlük bir milletperwer, wetenperwer we meripetperwer ziyali turup, uning yene nime üchün kommunist, nime üchün markissist, nime üchün ishghaliyetchi hakimiyetning yallanma ziyalisi dégendek namlar bilen atilip qélishigha, uning uzaq yilliq toplighan bilimi, tejiribisi we nezer dayirisining keng bolishidin bashqa uning igilidighan emma sunmaydighan sirliq shamanistik iddiysi sewep bolup qalghan bolup, bu uyghur ziyaliliri tetqiq qilip béqishqa tigishlik alahiyde bir ayrim téma… Ulugh Alim Abdushkur Memtimin tariximizda ötken we bizgiche melum bolghan Oghuzhan, Komrajiwa, Afronchir Tekin, Atsang, Tata Tungga, Singqu Seli Tutung, El-Farabiy, Ibin Sina Hezretliri, Mewlane Jalalidin Rumi, El-Xarazimi, Alshir Nawayi, Nöwbiti, Nizari, Fuzuli, Raboghuzi we Shah Meshrep qatarliq sofistik namayendilerni Uyghur medeniyet zenjirige tizlighan ünche-merwayit we altun qongghuraqlargha oxshutup, bular ejdatlirimiz yitishtürüp chiqqan dangliq qamanlardur, dégenidi. Ulugh Alim Abdushkur Memtimin yene qaysidur esiride:Dunyada herqandaq bir milletning we ular yaratqan medeniyetning teghdiri Uyghurlar we Uyghur medeniyitidek tetür qismetke muptula bolghan emes. Batur, ishchan, eqilliq we tirishchan xelqimiz qanche ming yildin bériqi talay qétimliq xeterlerde özining étnik alahiydiliki we tarixi bekla uzun milliy medeniyitini eqidichilik bayriqining himayisi astida paxtining ichide chogh, choghning ichide paxta saqlighandek awaylap qoghdap keldi, dégenidi.Démisimu milliy medeniyetning jewhirini oxshimighan dinlarning bayriqi astida qoghdap qélish herqandaq bir xeliq bijireleydighan qulay ish emesidi.

Qamanliq yer sharidiki eng medeniyetlik xeliq dep qaralghan qedimki Uyghurlardin dunyaning herqaysi tereplirige taralghan we oxshimighan dewirlerde öz zamanisigha uyghun shekilde tereqqiy qilghan, béyighan we mukemmelleshken yashash we pikir qilishqa ayit mitotlar hadisisi bolup, eyni dewirdiki siwilizatsiye hadisilirining tereqqiyatining kengri meydani, tiz we sehirlik éqini wehem daghdam yoli bolushtin ibaret shereplik wezipini ötigen pelesepedinmu, dindinmu hetta medeniyet dégen tar atalghudinmu halqip ketken we yüksek bolghan medeniyetler topi hadisidur.Bügünki tebéiyi penler, sotsiyal ilimler we dinler qamanliq pelesepisini chöridigen halda barliqqa kelgen bolup qamanliq insanlarning kolliktip yoshurun éngidiki dunyagha échilghan köznek bolush salahiyiti bilen kündülük hayatimiz we ilmiy izdinishlirimizge tesir körsütüp keldi.Tebiyki buddayizim, Judayizim, xiristiyanizim we Islamizimning telimatlirimu alemlerning yaratquchisi bolghan tengrining iradisi bilen qedimqi qamanizimning derijidintashqiri büyük édiologiyisini özlirining pikir buliqi we hul téshi qilghan. Bu menidin élip éyitqanda biz Uyghurlarning milliy medeniyitimizning yiltizi qaranghuluq qaplighan yillardin bashlap iptidayi dewirlergiche we iptidayi dewirlerdin tarixning aydingliq yillirighiche we hetta qaysi halette bolishidin qettiynezer bügünki haliti bilen tarixtiki gholluq medeniyetler, samawiy dinlar we arqa-arqidin yüz bergen yer shari xaraktirliq siwilizatsiyon hadisillirige biwaste bérip chétilidu.

Qamanlarning qarishiche makro we mikro janliqlar, körinidighan we körünmeydighan mewjudatlar, periq etkili bolidighan we bolmaydighan ösümlükler, ghayiplar we yaratquchilar bir-birige zenjirsiman baghlanghan bolup, ularning tepekkuri, ish-herkiti, netijilliri qatarliqlar qamanliq pikiri, chüshenchisi, pelesepisining dunyagha kélishige sewepchi bolghan.Qamanizimda yer bilen asman, haytaliq bilen ölüm, su bilen ot, qarangghuluq bilen yoruqluq, nem bilen qurghaqliq, jin bilen perishte, sheytan bilen tengri alemning jismi we rohiyda teng mewjut bolup öz ara hemkarlishidu wehemde öz ara kilishtürgisiz derijide jangjallishidu.Adem sheytangha qarap özini, özige qarap sheytanning resimini sizip, özining qoli bilen sheytanni baghlawatqan bu tarix qan we yash bilen insaniyetning halaketke yüzlünüp turghan tiragédiyege toyunghan halettiki qanliq resimini sizishni dawamlashturup baridu.

Parlaq Uyghur medeniyitining merkizide qamanliq pelesepisi nur chéchip turidu.Qamanliq pelesepisining merkizide heqiqiy Uyghurlarning milliy iradisi nur chéchip turidu.Qamanliq iddiysi xuddi yoshurun angdek kolliktip pissixologiyimizni, meniwiyitimizni, diniy étiqadimizni, milliy we istitik qarishimizni, hakimiyet we dewletchilikke ayit chüshenchillirimizni bashqurup turidu we medeniyettiki tereqqiyat yolimizni yorutup turidu.Medeniyet tariximizdiki quyashqa téwinish, bürküt, arislan we börini ulughlash qatarliqlar qamanistik hadisiler bolup, oxshimighan dewirlerde medeniyet hadisilirimizning hemmisi uni yadiro qilip aylinip kelgen.Muqeddes dinimiz islamning qoghdughuchilliri allaning arislanliri, dinning shungqarliri, islamning quyashi, musulmanlarning nurluq yultuzi dep teriplengen. Qamanlar tengrini quyashqa oxshutup, quyashni dap qilip chalghanlar bolup, ular dapning qanche ming yilgha sozulghan ritimlik awazidin mahirliq bilen tengrige yükseldüridighan rohiy tonélni keship qildi. Qamanlarning alem we dunyani dapning üstide yighinchaq ekisettürgen resimi wekil xaraktirgha ige hadisilerning biri bolup, u qamanizimning teswiriy sennet sheklide ipadisidur.Dap üstidiki dunyani törtke ayrighan resimni Uyghur medeniyitide idrak we parasetke tayinip yarqin his qilghili bolidu.Qamanizimning dap üstidiki alemlerning teswiri hésaplanghan resimde alem we dunya ularning arisida yeni qap ottursida ölüm bilen tiriklikning, yaxshiliq bilen yamanliqning, melek bilen sheytanning, güzellik bilen rezillikning chigirisi we jughrapiyisi yette qat kökke taqiship turghan ilahiy oq arqiliq ayrilghan.Bu oq hayatliq derixi we mamatliq derixi bolup, mewjudatlar uning arqiliq aq bilen qarining kök bilen qizilning ariliqidiki qutsal musapini tamamlaydu.Bu tört reng medeniyitimizdiki qutsal rengler bolup qizil otning, qara yerning, kök hawaning, aq suning ishritidur.Bu tört reng peqet bizning keshpiyatimiz bolghan qamanizim telimatlirigha mensup bolup, bashqa ériqlarning shu tiptiki tört rengidin rushen periqlinidu.Qizil quyash nurining qizilini, qara qatqan tupraq yeni qanning qarisini, kök yeni hawa tengri we hökümdarning heywisini teqqaslighan bolup, rebbimiz erishtiki tengrining dergahi hésaplinidighan asmanning qutsalliqi bilen aq ajayip sirlar we möjizige tolghan rengsiz, puraqsiz, temsiz madda su arqiliq alemlerge hayatliq bexish étip turidu.

Qedimki dinlar we sirliq ilimlar mutexesisi Daire Jungning qarishiche qamanizim iddiysining merkizide yultuzlar bilen qaplinip turghan asman bilen perishde yeni yette qat asman dep qaralghan erishtiklikide bir oq tengrining jasariti we heywisige uyghun bir shekilde debdebe bilen tik turghan bolup, uningda qamanlar sheyi we hadisilerni qarangghuluq we yoruqluq, ademiylik we haywanliqtin ibaret törtke ayrip, tengrining ilahiy qanunlirini belgülep, yaratquchisining yéngilmes we yekke salayitini roshen belgüleyduken.

Qamanistlarda ortaq bolghan quyashning simiwoli bolghan dapning arqisigha sizilghan alemning teswiriy resimide ipadilengen quyash we ay, adem we haywanlarning menisi chongqur bolup, tengri, quyash we ay, yultuz we ademler, at we tagh tikisi, Sughun kiyigi-ilahiy Sughun otini yep ölümsizleshken qutluq haywan-bolup,bular ermishlikni haywanlar arqiliq isharet qilghan retuellerdur. Qamanlarning yene bir chüshendürishide sughun kiyikliri ermishlerning yeni qamanlarning tengrige ulishish üchün ishlitidighan ulaqi(ademni tengrige baghlaydighan minidighan mexluqi) bolup, uning eyni dewirdiki tesirdayirisi xuddi peyghemberler we uning chariyaliridek intayin muhim, küchlük we keskin bolghan. Uyghur qamanlirining adem bilen yaratquchining arisidiki munasiwetni ipade qilghan retuelliri islamdin kéyinmu enene süpitide dawamlashqan bolup, ermish sennetkarlirimiz Quraniy Kerimdiki peyghermber ependimizning mirajgha yüksilishining sughun oti yep ölümsizleshken kiyikning wastisi bilen emelge ashqanliqini teswiriy sennetimiz wastisi bilen janliq ekis ettürgen.Qamanlarning iddiysi tewrat, zebur, injil we quraniy kerim qatarliqlardinmu yer alghan bolup, bu ilahiy kitaplarning hemmisining merkizide erishtiklikide heywet bilen yéyilip turghan-tengrining yekke we yéngilmeslikini isharet qilidighan- oq-hayatliq derixi- bar bolup, etrapigha adem, qush we jinlar, perishte we sheytanlar, jel-janiwar we haywanlar makanlashqan.

Büyük Türkistan jughrapiyeside bolupmu Uyghuristanda tarixning qarangghuluq dewirliridin hazirghiche izchil dawamliship kelgen qamanliqqa ayit kozmologiylik, astronomiylik, téologiylik we kozmopolitik chüshenchiler biz Uyghurlarning edebiyat, folklor, sennet we tibabetchilik qatarliq sahelirimizde bugünki künimizdimu aktip qollunilip kélinmekte.Bizgiche yétip kelgen tarixiy we arxilogiylik wesiqilerning meyli qaysi dewir we qaysi dingha ayit bolishidin qettiynezer qamanizimning nurluq izliri bilen bizelgenlikini körimiz. Namelum apturlar teripidin yézilip künimizgiche kelgen tashpütükler, ming öy tash-duwar senniti, Oghuzname, Maytiri Simit, Chishtani Iligbeg, Ikki tekin Hékayisi, Altun Yaruq, Uyghurning Yaritilish Epsanisi, Menggütashlar, Tash pütükler, Köch Dastani, Qutatqu Bilik we Alishir Nawayi eserliri qatarliq bir yaki bir qanche yüz emes belki birqanche 10 mingdin ashidighan yazma wesiqilerde, arxilogiylik tépilmilarda, tash abidilerdiki tamghilarda we uyghur volklorigha ayit milyonlighan eserlerde alemning bir pütünlügi, yaxshiliq we yamanliq, muhabbet we nepret, yoruqluq we qarangghuluq, güzellik we rezillik , ölüm we körüm, hayat we mamatliq, yaratquchi bilen yaritilghuchi, hökümdarlar bilen hökümaranlar heqqidiki qamanistik meniwiy dunya özining sayibining kimlikini dunyagha namayan qilip, insaniyet medeniyet gheziniside meghrurane qed kötürüp turmaqta.

Uyghurlar tarix boyinche yaratqan teswiriy, idrakiy, awazliq, yazma we aghzaki medeniyette qamanizimdiki qutsal hayatliq merkizi téma süpitide yerleshtürülgen bolup, uningdiki ghayet zor hayatliq derixi kolliktip yoshurun éngimizgha tarixtikidekla saye tashlap turidu. Ejdatlirimiz pütün tarix boyinche özi bilip-bilmey milliy meniwiyitimizni shekillendürgen qediriyetlirimizni uning üstige ustiliq bilen inshah qilghan bolup, ular qurghan yüzligen jahan dewletliri eshu meniwiy bayliqlarning sayiside kökligen we chicheklep miwe bergen möjizelerdur. Ejdatlirimiz béshigha kiygen doppisidiki kökke boy sozup turghan san oqisiman hayatliq derixining tört teripige su, ot, hawa, tupraq qatarliq tört taduni yerleshtürüp, özlirining hayatliq pelesepisini kélishtürgen. Qutsal hayatliq derixi üstide tengri we ikki teripide qarangghuluq bilen yoruqluq, astida tengriqut-Allaning perishdiki aligoriysi-tejelliysi- ong teripide insan we sol teripide haywanlar yerleshtürülgen qamanistik resim barghanche sitilize qilinip, istitikagha uyghurn shekilde simiwol,  imag we motif derijisige kötürülük hazirghiche millitimizning béshining üstide yashnitilip kélingen.. .Uyghur larning doppa qatarliq eshyarliridiki bu teswir bizning milliy medeniyitimizning onming yillargha uzanghan qutsal yiltizining bugünki kündiki janliq teswiri bolup, uningdin tarixta qanche qétim yüksek derijide tereqqiy qilip, yene qanche qétim chüshkünleshken bir medeniyetning qandaq qilip esidiliki enenilliri asasida özining pikir we tereqqiyat izchilliqini qoghdap, mewjutluqini yene bir qétim yükseltish üchün texirsizlik bilen küresh qiliwatqanliqini we purset kütiwatqanliqini köriwalghili bolidu.

Qamanlarning pelesepisige qarighanda ermishler tengriqut bilen tengrining, adem bilen tengriqutning arisida wezipe öteydighan peyghember, resul we nebiylerge oxshash wezipe öteydighan üstün kishiler bolup, ularning sirliq dunyasidiki yette qat asmanning birinchi qatta yaman rohlar, ikkinchi qatta jinlar, üchünchi qatta ademler, törtinchi qatta qamanlar, beshinchi qatta ermishler, altinchi qatta tengriqutlar, yettinchi qatta Tengri-Ilah-Reb-Alla- olturmaqta.

Qamanlarning eqidisisige qarighanda ermishler qaniti yoq uchalaydu, shekildin shekilge kireleydu, yaman rohlarni, jin we sheytanlarni qoghliyalaydu….Kesellerni saqaytalaydu, ölüklerni tirildüreleydu…Tengriqutlarni tengrining emri we ijaziti bilen qoghdiyalaydu.Yer yüzidiki yaxshiliq we yamanliqlarni küzütüp, tengrining buyruqini beja keltüridu. Adem we mexluqlarning, Jel-janiwarlarning arzu-ümitliri we dat-peryatlirini erishke ulashturidu.Ular perishdin erishke yeni qara tupraqtin tengrining dergahi kökke, erishtin perishke eshu hayatliq yaghichini boylap yüksülüp we töwenlep tengrining bizge hediye qilghanlirining biri bolghan bu dunyagha tengri we tengriqutqa wakaliten igidarchiliq qilidu….

Qamanlarning eqidisige qarighanda qamanlar bezen transitaksiyon haligha köchüp, bezide tarixta, bezide kelichekte, bezide ölükler dunyasida bezide tirikler dunysida kizidu. Qamanlar yene transitaksiyon haliti bilen bezide adem, bezide qush yene bezide sehirlik nur sheklide yashaydu we zayir bolidu.Tariximizda quyash, shungqar, Arislan, derex, kök, tagh, kiyik, yultuz, bugha, tuz, enjür, alma, anar, bughday, badam we büre qatarliqlarning ulughlinishi tarix we dinlardinmu halqip ketken qamanliqqa ayit  siwilizatsiyon hadisisi bolup, eng qedimqi yazma yadikarliqlirimizning biri hésaplanghan „Oghuzname“de qehriman Oghuzhan qamanliqtin ermishlikke, ermishliktin tengriqutluqqa yükselgen tengrining yer yüzidiki aligoriysi süpitide ayan bolidu we „Men uyghurlarning haqani, mening bolsun yer bilen asman, élinglar ya bilen qalqan, kök büre bizge bolsun oran, quyash tugh bolsun asman qorighan! dep xitap qilidu…Milliy medeniyitimizdiki bu tipqa kiridighan medeniyet hadisilirige yoshurunghan heqiqetlerni ilmiy we diniy korlüq bilen kemsundurush, haqaretlesh qatarliqlarning hemmisi xurapatliq, nadanliq we bilimsizliktur…

Hazirmu perishdin erishke, erishtin perishke xewer yollash we ilahiy emirlerni yerige keltürüsh üchün ezeldin bar bolghan hayatliq deriximizni ishlitidighan, ilahiy kiyiklerni minidighan, samawiy shungqar bolup uchidighan ejdatlirimiz dayim hökümdarlirimiz bilen yaratquchimizning arisidiki bizge munasiwetlik xizmetlerning jawapkarliri bolup kelmekte. Qamanlirimiz u qutsal wezipini yaxshi-yaman künlerde orunlap keldi, kéliwatidu hem kelidu.Bugünki dewirde gerche adet we qanunlar untulup, medeniyette öchekke chüshken dewirde yashap, hakimiyet we sirliq ilimlerning achqusi qolimizda bolmay, milliy roh ajizlap we seltenitimiz qoldin ketken, intayin yaman künlerde yashawatqan bolsaqmu ejdatlirimizning rohi bolghan ölümsizleshken qaman, ermish we tengriqutlerning biz bilen birlikte yashawatqanigha, halimizgha échinip köz yeshi qiliwatqanigha, bizge bexit we nusret tilep rabbimizge telpünüp qarawatqanliqigha ishinishimiz kérek. Ölümsizleshken qamanlirimiz, ermishlirimiz we tengriqutlirimizning qilmaqchi bolghan xizmetlirini arimizdin yétiship chiqqan alimlar, sennetkarlar, edipler, shayirlar, duahanlar, baxshilar , palchilar, samawiy ashiqlar, ziyalilar, ölimalar, saranglar, siyasetchiler we herbiy alimlar üstige alalaydu. Arimizdin yétiship chiqqanlar bugünki serxillar bolup, biz ular özlirining tarixtiki qutsal wezipisini pütünley unutqan we düshmenlerge teslim bolup, qanche ming yilliq yolidin azghan teragediylik bir dewirde yashawatqan bolsaqmu,  milliy roh ölgen, qamanlirimiz. ermishlirimiz we tengriqutlirimiz bizni pütünley tashliwetken zawalliqqa yüzlengen halgha téxi chüshüp qalmiduq!Bizning küchimiz bizning shanliq tariximizda méngimzde, tomurimizda!Düshmenlirimizning meghlup bolup, bizning oyghunishimiz, herket qilishimiz we ghelbe qazinishimiz bir ang meselisi.

Shuni bilishimiz kérekki ediologiyside qamandin ermish, ermishdin tengriqut, tengriquttin tengrining tejelliysini tiklep chiqalmighan bir xeliq yoqulushqa mehkumdur.Uyghurlar qilay dese jessur ejdatlirigha oxshashla hayat derixini tikliyeleydu, bürkütke aylinip erishke uchalaydu, samawiy arghimaq yaki sughun kiyikige minip yer altidin perishke, perishdin erishke, erishdin tengrige yüksileleydu, qamanlar ermishlikke eriyeleydu, ermishler tengriqutluqqa kötürülüp, qaranghuluqni quyashtek parlitip…qeddimizni yene tarixtikidek tekliyeleydu.

Perishtin erishke, erishtin perishke uzanghan yoldiki yolchilarda, yolochilarda qamanliq iddiysi intayin muhim bolup, u sughun oti yigen at yaki sughun oti yigen xasiyetlik kiyikler bilen halaket déngizi üstide shungqardek tiz uchup tengrining maqamini temsil qilidighan tengriqutlarning iradisini millitimizge hakim qilidu.Bu seweptin tariximizda yashighan qamanlar, ermishler we tengriqutlarni öldi digenler bizning düshminizdur.Éyitqine qeni, jénim qérindishim, qamanlar, ermishler we tengriqutlar öldimu…. Qamanlar, ermishler we tengriqutlarni öldi dégenler kapirlardur. Tariximizdki qamanlar, ermishler we tengriqutlar sheyidlerdur! Sheyitlerni öldi dégenler düshmenlerdur! Sheyitlerni öldi dégenler ölüklerdur! Sheyitlerni öldi dégenler kapirlardur!

Tengrining lenetleri bolsun bizge qamanlarimizni, ermishlerimizni we tengriqutlirimizni öldi dep, untulduriwetken yejüji we mejüjilerge! Tengri biz bilen! Biz qamanlarimizgha, ermishlerimizge we tengriqutlirimizgha qayitayli, ular bizni saqlawatidu, ularning qolidin tutup, yolidin kéteyli! Kélinglar bu yolda bir-birimizge qoshulup deryadek éqish bizning qutsal heqqimiz! Qarangghuluqni aydinglitip parlap turghan quyash nurida xuddi bashqa milletlerdekla biz Uyghurlarningmu heqqi bar!

30.07.2015 Gérmaniye

Paydilish materiyalliri:

https://de.wikipedia.org/wiki/Schamanismus

https://de.wikipedia.org/wiki/Tengrismus