Uyghur xelq Metologiysi (qehrimanliq tarixiy dastani) Yachi Beg qomuldiki besh sheher , on ikki taghda keng tarqalghan tiragidiyilik dastandur . Bu dastan qomuldila tarqilip qalmay yene pichan mori turpan toqsun qatarliq jaylarghimu tarqalghan . Bu dastanning qomulda tarqalghan nusxisi birqeder toluq , bashqa yurtlarda tarqalghan nusxiliri bu dastandin ariyelerdur xalas . Bu dastanni anglighan yaki oqughan kishi dastanda teswirlen’gen turmushning qedimiylikini hés qilip dastan’gha nahayiti tebi’iyla qiziqip qalidu . Biraq dastanning bir qisim yerliridiki weqelik rawajining bir birige jipsilashmasliqi kishini epsuslanduridu hem oygha salidu . Dastanda uchraydighan yer namlirining qomul taghliridiki yer namliri ikenlikini nahayiti asanla angqirip alalaydu . Bu dastan ereb – paris dastanchiliqining tesiridin xaliy bolup , uning bayan uslubidin uyghur qatarliq tükiy tilliq xelqlerge xas bolghan bayan uslubi man men depla chiqip turidu . Shunga men bu dastanniing eslisi zadi qandaqtur dégen oy bilen bu dastan’gha munasiwetlik matériyallarni izchil yighip keldim . Ashkara qétilghan matériyallar bolsun , ichki qisimda tarqitilghan matériyallar bolsun hemmini yighdim .
Bu dastanni eng deslep yazghuchi ayshem exmet bulaq zhornélida élan qildi . Ibrahim shahi qomul sheher tarix matériyalliri ning 1 – qismida yachibeg heqqide qisqiche tarixiy uchur bilen qoshup bié qanche koplétni élan qildi . Néme üchündur bu nusxilarning beziliride bir qism yerlik sözler we hazirgha qeder qomulda ishlitip kéliwatqan birqisim qedimki uyghur tiligha xas bolghan sözler chiqiriwétilgen yaki özgertiwétilgen , qomulluqlar éghiz tilida ishletmeydighan sözler qoshulup qalghan .
Qomulning istiratégiyilik orni intayin muhim , tarixta bu séhirlik güzel zéminni nurghun xanliqlar izchil taliship kelgen . Chünki , qomulni tizginlep turush yipek yolining eng muhim ötkellliridin birini qolda tutup turghanliqtur . Shunga özlirining teqdir – pichimlirining qandaq bolushida bu yurtning muhimliqini , rolini bilgen xan – beglerdin uni talashmighanlar intayin az . Jümlidin jungghar xanliqimu ming sulalisi ( 1368 _ 1644 ) dewridin bashlapla qomulgha hujum qilishqa bashlighan . Ular 1470 – yilidin 1491 – yilighiche qomulni üch qétim bésiwalghan . Bundaq urushlar ching sulalisi ( 1644 _ 1911 ) qurulup xéli bir mezgilgiche dawamliship turghan . 1514 – yili sultan se’idxan teripidin qurulghan yarkend se’idiye xanliqi ismayil dewride , yeni 1680 – yili appaq xojining ghaldan sérin eskerlirini jenubiy shinjanggha bashlap kélishi bilen yimirildi . Ene shu chaghlarda qomul xelqi bir mezgil jungghar xanliqining ilkige chüshüp qaldi . 1745 -yili ghaldan sérinning ölüshi bilen jungghar xanliqimu yimirldi . Ene shu waqitlarda qomul xelqi jungghar aqsöngekliri bilen az kem üch yérim esir köresh qildi . Bu jeryanda nurghun qanliq jengler boldi , nurghun tagh yürek yigiler özlirining qehrimanliqi bilen tonuldi , yeni özining küchlük meniwiy qudriti , sunmas rohi jasaretliri bilen kishilerni özige mayil we qayil qilip , el – yurtning alqishigha ériship , nechche yüz yillardin buyan dillarda yad étilip , tillarda dastan bolup keldi . Bu jeryanda hem osmanbeg samanchigha oxshash özining urugh – tughqan yurtdashlirining qutluq yoligha tozaq qurup ularning éshigha ogha salghan munapiqlarmu peyda bolup , el – yurtning qarghishigha uchrap , uyghurlarning satqinlarni jazalash adet tüzüki _ xa’inning térisini tulum soyup , yürek baghrini itqa tashlap bérip , postigha saman tiqish jazasigha uchrap , menggülük lenetgerdige aylandi . Eger qomul xelqining az kem uch yérim esirlik qan yash bilen yughurulghan hayat – mamatliq qanliq köresshliri bolmighan bolsa , yachibeg , ömer batur , islam bégim dastanliridek ademni küchlük hayajan’gha sélip , gahida söyündürüp , gasida yighlitip , gahida pütün elkün’ge qoshulup chishini ghuchurlitip , achchiq iztirablargha muptila qilidighan mundaq güzel dastanlarmu bolmas idi .
Yachibeg dastanini men 1989 – yili aratörük nahiye bayliq yehya eynidindin we qirsayliq raji ghojamniyaz bowidin anglap ün’alghugha élip xatériliwaldim . Aridin on besh yil ötüp , 2004 – yili 5 – ayning 26 – künidin 28 – künigiche sh u a r xelq edebiyat – sen’etchiler jem’iyiti miras zhornéli tehrir bölümidin töt kishi mori uyghurlirining folklorini tekshürgeniduq . Oylimighan yerdin yachibeg dastanining morida tarqalghan bir qanche kuplétini 50 yashlargha yéqinliship qalghan tursun sunay dutar chélip éyitip berdi . Bu dastanning kemtük yerlirini toluqlashta ehmiyetke ige parchilar bolup , bu parchilarni neq meydanda xatériliwaldim . Shu yili bu uchurni qomulgha barghanda yash tarixchi dostimz smet esra turagha éyttim . U öziningmu yachibeg heqqide qomulda kishiler aghzida tarqilip yürgen bir qism tarixiy weqelerni , qoshaqlarni xatérilep qoyghanliqini , manggha kérek bolsa shu matériyallarni tépip béridighanliqini éytti , men uningdin söyünüshimni bildürdüm . Men ürümchige qaytip kélip uninggha télipun qilghandin kéyin , u matériyallarni ewetip berdi . Bu matériyalni körüp chiqip ,ikki koplét qoshaqning qomuldiki matériyallarning héch qaysisida toq qoshaqlar ikenlikini bayqidim . Bu ikki kuplét qoshaqmu dastanni retlep hazirqi haletke keltürüshte xéli muhim rol oynidi . Shundaq qilip men bu dastanni yoqurida tilgha élin’ghan kishiler toplap élan qilghan nusxiliri bilen özüm xatériligenlirimni qayta – qayta sélishturup retlep chiqtim . Men retlep chiqqan bu nusxa bashqa nusxilar bilen sélishturghanda , hazirche eng toluq nusxidur . Bu nusxini muqamchi dastanchi ibrahim yaqubning tlep qilish bilen ewetip berdim . U özi bilidighanliri asasida bu dastanni qayta öginip , 2007 – yili ürümchidiki yer shari méhmansariyida sh u a r xelq edebiyat – sen’etchiler jem’iyiti uyushturghan shinjangdiki uyghur qazaq mungghul qirghiz qatarliq töt milletning xelq dasteanlirini éytish , tetqiq qilish yighinida tunji qétim nahayiti tesirlik qilip éytip , her millet kishilirining qizghin alqishigha érishti . Méning bayqishimche ibrahim yaqup éytqan yachibeg dastanining ahangi weqelik rawajigha qarap özgirishi köp we bir qeder murekkep bolup , on nechche ahangdin terkib tapqan boulp intayin tesirlik . Dastanning bezi jayliridki ahanglar intayin yéqimliq , jushqun bolup kishini küchlük hayajan’gha salidu , bezi jayliri intayin mungluq , bezi jayliri tolimu qayghuluq bolup kishining yürek – baghrini éziwétidu . Bu ibrahim yaqup éytqan yachibeg dastanining men burun anglighan nusxiliridin alahide perqlinip turidighan özgichilikidur . Ibrahim yaqup 2007 – yili ürümchide éytqan yachibeg dastanining ün – sin’gha élin’ghan nusxisi hazir sh u a r xelq edebiyat – sen’etchiler jem’iyitide saqliniwatidu . Bu dastanni shinjang oniwérsitétining profésori doktur osman ismayil bilen uning aspirant oqughuchisi yasin metniyazmu ayrim ün – sin’gha aldi .

Ibrahim yaqup hazir shinjang xelq edebiyat – sen’etchiler jem’iyitining ezasi , aptonum rayon derijilik dastan warisi dur .

Yachi Beg

Ötünüshüm bar anglanglar ,
Ökünüshüm bar anglanglar ,
Yighlishim bar anglanglar ,
Külüshüm bar anglanglar ,
Ötmüshüm bar anglanglar .

Ötken idi yachibeg ,
Bulang – talang zamanda .
Qalmaq bilen jeng qilip ,
Ketti axir armanda .

Yachibegning öyliri
Törük téghi emtide
Hiyle – tama yoq idi
Yachibegning ettide

Quntajining leshkiri ,
Saldi xeqqe sotuqluq .
Sar sélishti xalayiq ,
Öy – makani turuqluq .

Yémek – ichmek nedidur ,
Qaplap ketti quruqluq .
Késel boldi xalayiq ,
Tépilmastin ozuqluq .

Shunda chiqti yachibeg ,
Qollirigha oqya ep ,
Taghlar ara yol saldi ,
Nochi bolsa kelsun dep .

Yachibegni körgenler ,
Sumbatliqken , der idi .
Gürzi – bazghan qolliri ,
Yolwas kebi er idi .

Yachibeg xoy er idi ,
Yette qulan yer idi .
Yette qulan yep bolup ,
Yene barmu , der idi .

Yachi dégen bir kishi ,
Arqisida ming kishi .
Yachigha égilmise ,
Qutulalmaydu kishi .

Yachi dégen yachidur ,
Neyzisi bilen chachidu .
Kimki yachigha yansa ,
Toxmaq bilen yachidu .

Tünde soqqan yel bolup ,
Yurtni basqan sel bolup .
Yétip keldi qalmaqlar ,
Yaraqliri tel bolup .

Bésip kélip dédiler :
Bu su méning , ot méning .
Bu tagh méning , bagh méning ,
Qomul dégen yurt méning .

Qotan – qotan qoy méning ,
Pada – pada uy mning .
Uyur – uyur yilqilar ,
Barliq qoru – öy méning .

Kömüsh tenlik ay méning ,
Altuni bar bay méning .
Mal öltürseng et méning ,
Söngek séning , may méning ,
Otun méning , toy mning .

Ejep yochun kün boldi ,
Kündüz künler tün boldi .
Qalmaqxanning derdide ,
Yürek – béghir xun boldi .

Yachibégim ayqirip ,
Yigitlerni qichqirip .
Yaghish berdi elkün’ge ,
Yurti üchün qan qilip .

Dédi yachi söz élip :
Sumu sugha qétilip ,
Ghollar aqar yéyilip ,
Yéghi keldi tigh élip ,
Yüreklerge dert sélip .
Biz qoghlayli ularni ,
Arisilandek étilip .

Qéni batur yigitler ,
Biz yüreyli atlinip .
Shungqar bolsaq qut qonur ,
Biz öleyli shadlinip .

Hökireyli kökyaldek ,
Yawgha oqtek étilip .
Yaghilargha kök kirsun ,
Qizil chiqsun chéchilip .

Keldi batur yigitler ,
Sep – sep bolup at chépip .
Yurt qoghdighan öser dep ,
Uran towlap ent ichip .

Aldi – arttin kelse yaw ,
Neyze tiqip yiqitip .
Yandin kelse qilichta ,
Bashlar késip qan chéchip .

Kökyal bolup yétilip ,
Yawgha oqtek étilip .
Urush qildi yigitler ,
Yachibegke qétilip .

Süren sélip yachibeg ,
Sür – sür qilip yachibeg .
Yéngip chiqti yéghida ,
Qanlar kéchip yachibeg .

Toshp ketti saylargha ,
Qalmaqlarning ölüki .
Yachibegni tutalmay ,
Qan – qan boldi yüriki .

Saq qalghini qalmaqning ,
Qachti bundin bash élip .
Xep yachi , dep qaytishti ,
Közlirige yash élip .

Qalmaqxanni xétide ,
Tutsun dédi yachini .
Togham togham yol torap ,
Chérik qoydi barchini .

Kimki tutsa yachini ,
Maldar qilay men shuni .
Özüm bilen teng qilip ,
Zerdar qilay men uni .

Qalmaq kélip chillidi ,
Osmanbegni yénigha .
Kéngesh qildi yachining ,
Qestler qilip jénigha .

Batur néme el néme ,
Köngli qara satqin’gha .
Tutmaq boldi yachini ,
Yette misqal altun’gha .

Wede qildi yachibeg :
Shu bu ishqa turdum dep .
Tagh yiqildi béshigha ,
Tirik tutmaq müshkül dep .

Tutmaq boldi osmanbeg ,
Yachibegni tingtinglap .
Tutalmidi yachibeg ,
Marisimu bir yillap .

U yan oylap osmanbeg ,
Bu yan oylap osmanbeg .
Samanchini aldashqa ,
Tutush qildi osmanbeg .

Osman kélip soridi :
Yachi dégen qayda dep ,
Éytip berdi samanchi ,
Tagh arisi baghda dep .

Qulan étip yachibeg ,
Kawap saldi béghirni .
Dalamama uni aldap ,
Köp ichirdi chighirni .

Angqiralmay at chépip ,
Taghdin tüshti yachibeg .
Singlisining öyige ,
Qushtek uchti yachibeg .

Yétip kélip shu küni ,
Yachibégim emtige .
Tüshmek boldi singlim dep ,
Yultuzxanning öyige .

Yachibegning atisi ,
Xush er idi sulayman .
Yigit bolsang meydan’gha ,
Tüsh der idi sulayman .

Men men dégen erlerni ,
Yerge urghan sulayman .
Chélishlarda zor chiqip ,
Atlar alghan sulayman .

Yultuzum dep sulayman ,
Kündüzüm dep sulayman .
Baqti qizin ümünüp ,
Ayqizim dep sulayman .

Birla körüp yultuzni ,
Köyüp yürdi samanchi .
Éliwélip yultuzni ,
Külüp yürdi samanchi ,

Samanchining qilighi ,
Yaqmas idi yachigha .
Deshnam yepmu samanchi ,
Baqmas idi yachigha .

Qaltis chaghlap özini ,
Yürer idi samanchi .
Üzüwaldim dep yultuzni ,
Küler idi samanchi .

Idriki yoq samanchi ,
Osmanbegke qétildi .
Osmanbegke qétilip ,
Chériklerge sétildi .

Suqlet sörün samanchi ,
Yachigha boldi paylaqchi .
Nepke sétip jénini ,
Boldi yawgha yalaqchi .

Undin bundin samanchi ,
Sorar idi yachini .
Taghmu tagh arasida ,
Marar idi yachini .

Yachibegni tutmaqni ,
Niyet qildi samanchi .
Bu ishlarni tektini ,
Bilelmidi héch yachi .

Shul esnada yachigha ,
Uchrap qaldi samanchi .
Xush keldingiz dep uni ,
Qarshi aldi samanchi .

Ötkür közlük yachibeg ,
Etrapigha zeng saldi .
Körmisimu yatlarni ,
Bir ishni tuyup qaldi .

Yanay dédi özini ,
Almaq bolup daldigha .
Bu chagh keldi samanchi ,
Yachibegning aldigha .

Bizning öyler téch boldi ,
Tüshüp ötüng yachibeg .
Hérip – échip kelgensiz ,
Sinchay iching yachibeg .

Uyan ötti yachibeg ,
Bu yan ötti yachibeg .
Axir öyge kirmekni ,
Niyet qildi yachibeg .

Tuyghuzmastin talagha ,
Chiqiwaldi samanchi .
Xiyal sürüp shu öyde ,
Yalghuz qaldi bu yachi .

Tuydurmidi samanchi ,
Héch bir ishni yultuzgha .
Belge berdi – im berdi ,
Osman dégen tungguzgha .

Ishqa saldi qalmaqlar ,
Osman dégen ghalchini .
Minglap chérik böktürdi ,
Tutmaq bolup yachini .

Yachibegning atining ,
Ildam bardi yanigha .
Ulangini boshutup ,
Qestler qildi janigha .

Shul esnada chaqirdi :
Chaqqan chiqing yachibeg ,
Kélip qaptu chérikler ,
Ildam qéching yachibeg .

Öydin chiqip ilwizdek ,
Közi turup cholpandek .
Tüshüo qaldi qiltaqqa ,
Risqi tügep qalghandek .

Üzenggige put sélip ,
Yüreklerge dert sélip .
Ongda tüshti yachibeg ,
Sörün döyüz qest qilip .

Yétip kélip chérikler ,
Qorshiwaldi yachini .
Sama tashlap boynigha ,
Tutuwaldi yachini .

Törüktaghi aldida ,
Tutup aldi yachini .
Elenjige qoymastin ,
Baghlap aldi yachini .

Yachibegning baghrini ,
Samanchilar daghlidi .
Sesen kishi yighilip ,
Yachibegni baghlidi .

Gür – gür bésip kelgende ,
Heyran qaldi yachibeg .
Ghezeplinip yulqinip ,
Ogha tutti yachibeg .

Süren saldi chérikler :
Yürdüng taghda yachibeg .
Emdi qolgha tüshtüngmu ,
Obdan chaghda yachibeg .

Yachibegni tuttuqmu ,
Qimarda birni yurttuqmu .
Éyte batur yachibeg ,
Séni xun – xun küttuqmu .

Buni anglap yachining ,
Közliridin ot yandi .
Achchighida tükürdi ,
Samanchining yüzige .

Élip kélip yachini ,
Öltürüshke buyridi .
Alla quli öpkidep ,
Arqisidin yügürdi .

Qan – qan yighlap shu bala ,
Dada , dédi nale qip ,
Balam dédi yachibeg ,
Samanchini shayi qip :

Suqlet sörün samanchi ,
Méni öyge chillidi .
Ekiriwélip öyige ,
Qalmaqlarni tillidi .

Suqlet sörün samanchi ,
Qalmaqlarni tillisa .
Bilmeptimen men axmaq ,
Manggha yalghan yighlisa .

Igisi yoq yer barmu ,
Qumda soqqan sher barmu .
Yachibégim öldi dep ,
Ésenkirer er barmu .

Altinchi ayning aptipida ,
Köydi péshanem .
Ölüp ketsem qalarmu ,
Namu – nishanem .

Men ölsem ölükümni ,
Taghda qoyung ,
Tagh yoli yiraq kelse ,
Baghda qoyung .

Yüzümni qible sayan ,
Achip qoyung .
Bashimgha bir deste gül ,
Sanchip qoyung .

Aqar qanim tamar qanim ,
Késiler bashim .
Men ölgende qan – qan yighlar .
Jan qérindashim .

Yachibegni qalmaq xan ,
Atmish yerdin chapturdi .
Chérik qoyup taghlargha ,
Yoqir – töwen chapturdi .

Yachibeg axmaq iken ,
Bélide chaqmaq iken ,
Yachibegni öltürgen ,
Jalaliq qalmaq iken .

Yachibegdek er barmu ,
Qap éytqan’gha ishen’gen .
Yalghan gepke ishinip ,
Qizil qan’gha milen’gen .

Alla qulq yighlidi ,
El – xalayiq yighlidi .
Yachibegning ölümi ,
Yüreklerni tilghidi .

Baghdash téghi égiz tagh ,
Emti uning aghzi .
Hesret yurtup yighlidi
Yachibegning aghisi .

Taghdin tüshüp yurtchibeg ,
Öpkilidi yighlidi .
Ulugh – ushshaq yighilip ,
Aq qarini ilghidi .

Osmanbegni keltürüp ,
Barche ishni dégüzdi .
It poqini yégüzüp ,
Ishtinigha siygüzdi .

Samanchini soyup bop ,
Saman tiqti postigha .
Osmanbegni öltürüp ,
Sawaq qildi pushtigha .

Yum – yum yighlap xalayiq ,
Du’a berdi dostigha .
Satqinlarni béshini ,
Asti derex astigha .

Séni heqqe tapshurdum ,
Arisilanim yachibeg .
Shungqar boldung yurtum dep ,
Merd oghlanim yachibeg .

Suqlet sörün samanchi ,
Topa saldi ashinggha .
Put – qolliring baghlinip ,
Qilich tüshti bashinggha .

Chong qilghan’ghu men séni ,
Kötürüp bu bashimda .
Yürek – baghrim örtendi ,
Sen balam yoq qashimda .

Janim balam derdingde ,
Qayghu aqar yashimda .
Turalmidim hesrettin ,
Seksen ikki yashimda .

Yachibégim qéni dep ,
Boz tulparing kishneydu .
Yerni chapchip , öredep ,
Jan tulparing késhneydu .

Taghlar égip bashini ,
Tökti achchiq yashini.
Yum – yum yighlap elküning ,
Ghuchurlatti tishini ………..

Iz’hat :
Kökyal – böe , kökböre
Togham – togham yol – yol yolarning aghzi
Ümünüsh – ümidlinish , telpünüsh , intilish
Xun -xun _ bikardin bikar , artuqche bihude heqsiz
Ésenkiresh _ échinish qoghdash
Yurtush _ utush , yéngiwélish
Yachip yeni yachidu _ yanchip
Chachip yeni chachidu _ sanjip

Toplap retligüchi : yüsüp is’haq , retligüchi : aptonum rayonluq xelq edebiyat – sen’etchiler birleshmiside , qomul edebiyati zhornélining 2009 – yilliq 6 – sanidin élindi …………………….