1928- yili 7-ayning 7-küni ürümchi shehiride ötküzülgen rusche siyasiy – qanun mektipining oqush püttürüsh murasimining ziyapet meydanida, 20-esir ölke tarixining yéngi sehipisini achqan oq awazi yangridi. Ziyapet üstilige tamaq toshuydighan kütküchi qiyapitige kiriwalghan jan alghuchining mawzuridin chiqqan bir qanche pay zerbisidin uyghur élini 17 yil hiyle-neyrengler bilen qimirlatmay idare qilghan, mekkarliqta tengdishi yoq, dep baha bérilgen militarist yang zéngshin jehennemge yollandi. Shu sorunda jan bergenler ichide yene yang zéngshinning yéqinliridin quruqluq armiye brigada komandiri du farong we yene bir qanche neper herbiy-memuriy emeldarlarmu bar idi.
20 – esirning bashlirida uyghur élidiki ahalining mutleq köp qisimini igiligen uyghurlargha nisbeten ma’arip we medeniyet jehette nadan qaldurush, qattiq we yumshaq wasitiler arqiliq idare qilish, uyghurlarning ichidiki özige sadiq ademler arqiliq ichki jehettin parchilap bashqurushtin ibaret bir qatar chare -tedbirliri ünümini körgendin sirt yene özining siyasiy reqipliri we özi üchün ziyan élip kélishi mumkin bolghan shexslerni her xil hiyle -neyrenglik wasitiler bilen yoqitip, 17 yil mustebit tüzüm ornitishqa muweppeq bolghan yang zéngshin her qanche quw we hushyar bolsimu, emma bu qétim özige qurulghan mezkur suyiqest tuzuqini aldin sizelmigen idi.
Yang zéngshinni öltürüp, ölke hakimiyitide yéngi özgirish peyda qilmaqchi bolghan bu siyasiy özgirishning pilanlighuchiliri we uyushturghuchilirining yang zéngshinning qol astidiki emeldarlardin biri, yeni ölke herbiy ishlar nazaritining naziri, diplomatiye alahide wekili hem rusche siyasiy – qanun mektipining mudirliq wezipisini atqurghan pen yawnen ikenliki tarixiy eserlerde asasiy jehettin birdeklikke ige.
Hazirghiche, «7-iyul siyasiy özgirishi» heqqide türlük maqaliler we eslimiler élan qilin’ghan bolup, mezkur weqe we pen yawnen heqqide ataqliq uyghur yazghuchisi abduréhim ötkürning tarixiy romanidimu bir qeder tepsiliy melumatlar uchraydu. Bu heqtiki eslimiler yene, «shinjang tarixiy matériyalliri» ning deslepki sanliridinmu orun alghandin sirt, chet el aptorlirining eserliridimu orun bérilgen.
Gherb tarixchiliridin andréw forbésning öz kitabida bayan qilishiche we bashqa resmiy tarixlarda körsitilishiche, 1928-yili 7-ayning 7-küni, yeni yang zéngshin nenjingdiki jang keyshi bashchiliqidiki jungxua min’go hökümitini étirap qilip, 6 kündin kéyin ürümchi shehiridiki rusche siyasiy – qanun mektipining birinchi qarar oqughuchilirining oqush püttürüsh murasimi ötküzüldi.
Xitay tarixchiliridin wang yüxenning kitabida bayan qilinishiche, mezkur murasimgha eyni waqittiki ölke qoshunlirining bash qomandani we ölke re’isi yang zéngshin, her qaysi nazaretlerning nazirliri, bir qisim wilayetlerning waliyliri, herbiy sahelerning emeldarliri shuningdek yene sowét ittipaqining ürümchidiki bash konsoli qatarliqlar qatnishidu. Murasim axirlashqandin kéyin, mektepning arqa hoylisidiki zalida mexsus üch üstellik ziyapet teyyarlan’ghan bolup, ziyapetke yang zéngshin, pen yawnen, ürümchi waliysi li rong, quruqluq armiye birigada komandiri du farong we sowét konsoli qatarliq kishiler qatnishidu. Yang zéngshinning muhapizetchilirige aldinqi xanida mexsus üstel teyyarlinidu. Ziyapet bashlinip anche uzun ötmeyla kütküchiler oq chiqirip, yang zéngshin qatarliqlarni neq meydanda öltüridu. Emma, ular sowét ittipaqi konsoli we pen yawnen’ge oq chiqarmaydu.
Eslimiler we tarix kitablirida bayan qilinishiche, yang zéngshin öltürülgendin kéyin, pen yawnen derhal 30 nechche ademni bashlap, yang zéngshinning mehkimisige bérip, her qaysi nazirlarni bu yerge chaqirip yighin chaqiridighanliqini élan qilidu. Wahalenki, oqush püttürüsh murasimidin qandaqtur bir sewebler bilen aldin ayrilghan jin shurén yang zéngshinning öltürülgenlikidin xewer tépip tézlikte herbiy küch uyushturup, pen yawnen igiligen herbiy tutuq mehkimisini qorshiwalidu. Bu ishni herbiylerdin birigada komandiri du farongning oghli du yinggo ishqa ashuridu. Netijide, ikki terep arisida qattiq jeng yüz bérip, pen yawnenning ademlirining bir qisimi ölüp, pen yawnen qatarliq 21 adem esirge chüshidu.
Jin shurén bu kishiler üstidin herbiy sot achqan bolsimu, emma pen yawnen öz jinayitini étirap qalmaydu. Shundaq bolushigha qarimay, uninggha we bashqa bir qanche asasliq kishilerge ölüm jazasi bérilip, 7-ayning 7-küni kéchide pen yawnen eng qebih usullar bilen qiynap öltürülidu, arqidin bashqa tutqunlarmu öltürülidu
Jin shurén shuningdin kéyin, pütün ölke hakimiyitini igilep, özini armiyening bash qomandani we ölke re’isi dep jakarlap, shu yili 11-ayda nenjing gomindang hökümitining étirap qilishigha ériship, uning 5 yilliq mustebit we nahayiti qattiq qol hökümranliq tarixi bashlinidu.
Pen yawnenning meghlup bolushidiki sewebler her xil bolup, buning muhim bir teripi uning qolida herbiy küch yoqluqi idi. Shunga u aran 30 nechche kishige tayinishqa mejbur bolghan idi. Yene bir muhim amil uning bilen birge yang zéngshinni yoqitishni pilanlighan kishilerning satqunluqi idi. Tarixchilar eyni waqittiki herbiy ishlar idarisining naziri jin shurénning mezkur pilandin xewerdar ikenliki, shunga uning weqe yüz bérishtin ilgiri meydandin ayrilip, purset ketkenliki, axirida pen yawnenni yoqitip hoquqni özi igiliwalghanliqini jezmleshtüridu.
-1928yilidiki «7-iyul siyasiy özgirishi» ning kélip chiqish sewebliri her xil bolup, tarixchilar arisida pen yawnen qatarliq kishilerning yangning mustebitlikige bolghan naraziliqi we ularning yéngiliq terepdari ikenlikining buning asasliq amili ikenlikini otturigha qoyghuchilar bar. Yene bir qisim tarixchilar bolsa eyni waqitta yang zéngshin hökümranliqidiki uyghur diyarida xen millitidin kélip chiqqan hökümranlar qatlimi arisida terepbazliq we guruhwazliq ziddiyitining ötkürleshkenliki, yang zéngshinni merkez qilip, jin shurén, du farong qatarliqlarni asas qilghan «shenshi-gensu guruhi» bilen pen yawnenni merkez qilghan «xunen guruhi» arisidiki hökümranliq hoquqi talishish ziddiyiti we kürishining yuqiri pellige chiqqanliqi, mezkur siyasiy özgirishning del ene shu ziddiyetning netijisi ikenlikini otturigha qoyidu.
-1928yili 7-ayning 7-künidiki bu siyasiy özgirish gerche uyghur qatarliq yerlik milletlerning qozghilang heriketliri we yaki ularning biwasite qatnishishi bilen ishqa ashurulmighan bolsimu, emma u militarstlarning mustebit tüzümining yoqilish muqeddimisini achqan we ularning ichki qismidiki ziddiyetlerning neqeder ötkürlükini pash qilghan idi. Shuning üchün jin shurén hökümranliqining üchinchi yili , yeni 1931-yili qumul qozghilingi partlap, bu qozghilang uyghur qatarliq musulman xelqlirining azadliq herikitige aylinip, tengri téghining jenubiy we shimalining 20-esir siyasiy hayatidiki zor dawalghushni yaratqan idi.
Tengritagh Akademiyesi 