Immanuel Kant (1724-1804 . Germany)

Meripetchilik bolsa kishiler özi özige artiwalghan sadda halettin qol üzüsh démektur . Saddiliq déginimiz ,bashqilarning yiteklep yol körsitishi bolmisa özining eqliy tepekkurini ishlitelmeydighan naqabilliqni körsitidu . Bundaq saddiliq eqilning kemtüklüki seweblik emes , belki bashqa birawning yol bashlishisiz shu eqilni ishlitidighan jüret we qetiylikning ajizliqi sewebidin bolghanda , mana shuchaghda kishiler bu xildiki saddiliqni özige artiwalghan bolidu . « Bilishkejüret qil ! » ,
« Özüngning eqlini ishqa salidighan jasaret bolsun ! » Manabular meripetchilerning shu’arliridur .

Gerche ana tebi’et nahayiti burunla insanlarni özidin bashqa yol bashlighuchidin azad qiliwetken bolsimu , biraq köp sandikiki shiler özining hurunluqi we toxu yürekliki sewebidin , razimenlik ichide birömür saddiliqta turushni xalaydu , yene del shu sewebtin, bezibir kishilerning özini shu köp sanliq xam kishilerning « qoghdighuchi atamani » dep jakarlishi tolimu asangha toxtaydu .heqiqetenmu , sadda bolush bek ongay . Eger méning eqiliy tepekkurim ornidamanga xizmet qilidighan bir muqeddes kitabim bolsa, wijdanim ornida men üchün xizmet qilidighan bir bastér bolsa ,méning yémek-ichmikimni belgilep biridighan bir doxturum bolsa , undaqta méning özümni upritip jiq tepekkur qilishimning esla hajiti yoq , men peqet ularghapul tölep bersemla boldi : xeterlik ishlarni bashqilar manga «lebbey » dep turup beja keltüridu . « Cheksiz méhri-shepqet» bilen ularni bashqurup kiliwatqan « qoghdighuchi ataman » lar shuni körüp yettiki, barliq ayallarni öz ichige alghan eng köp sanliq kishiler piship yétilishkeqarap élinghan her bir qedemni besiy müshkül depla qarimastin , belki dehshet xeterlik dep hésablaytti . Shundaq qilip , aldi bilen köndürülgen öy haywanlirigha oxshash gep qilalmas qiliwétish , andin bu ita’etmen janiwarlarning shu qoghdighuchi atamanlar heydep méngiwatqan qol harwisining sirtighabirer qedem élip qilishini nahayitimu éhtiyatchanliq bilen tosush arqiliq ,qoghdighuchilar u janiwarlarni yalghuz méngishning neqeder xeterlik ikenlikige’ishendürgen . Emeliyette , bu xeter unchiwala chongmu emes , bir ikki qétim harwidin chüshüp ketkendin kiyin , ular jezmen özi méngishni öginiwalidu . Biraq bundaq chüshüp ketkenlerni körgen bashqa kishiler tiximu qorqunchaqliship kitidu ,shundaq qilip yenimu ichkirilep sinap biqishqa jüret qilalmaydu .

Shunglashqa , melum shexsning özige tayinip tebiytige aylinip ketken saddiliqtin qutulup chiqmiqi besiy müshkül. U hetta özining hazirqi halitidin bekmu razi , waqitning ötüshi bilen u’özining eqil-idrakini pütünley ishlitelmes bolup qalidu , chünki hetta’eqil-idrakini sinap béqishqimu héchkim yol qoymighan . Ölük qa’ide-nizamlar ,eqliy tepekkurgha yat bolghan méxanikiliq yardem , tashlinip qalghan tughma talant qatarliqlarning hemmisi insanni menggülük saddiliqqa ilip baridighan boyunturuq . Egerdebirersi bu boyunturuqlarni pérqiritip chörüwetken teqdirdimu , u peqetla eng kichik bir ériqtin atlap ötti , xalas , chünki u bundaq erkinlikke könmigen. Netijide , intayin az sanliq kishilerla öz rohini tawlash arqiliq saddiliqning boyunturuqidin qutulup chiqidu we téximu éniq kapaletlendürülgen ishlargha qarap yürüsh qilidu .

Halbuki , awam xelqning özini meripetlendürüp aqartish mumkinchiliki bekraq chong . Derheqiqet , erkinlikke yol qoyulsilameripetchilikmu bille kilidu . Chünki , weswssige chüshken qoghdighuchi atamanlarningichidiki az bir qismi haman musteqil tepekkur qilalaydu , shu az bir qismi’özining pishmighan boyunturuqidin qutulghandin kiyin , özining shundaqla bashqaherbir kishining qedr-qimmitini idrakiy tepekkurgha tayinip perq itidighan musteqil tepekkur qilish rohini keng tarqitip teshebbus qilidu . Biraq bu yerdeshuninggha alahide diqqet qilish kérekki , eger « qoghdighuchi atamanlar »teripidin boyunturuq silinghan awam xelq heqiqiy meripetchilikke yarimaydighan birersining bashlamchiliqi bilen qozghilip chiqqan bolsa , undaqta , axirighakilip ilgiriki « qoghdighuchi atamanlar » ning özi boyunturuqqa chüshüp qalidu térilghan adawet uruqi shunchilik qebihki , boyunturuqtiki «qoghdighuchi atamanlar » shu heriketning bashlighuchisi yaki uning uruq ewladlirini tépip qisas almighuche boldi qilmaydu . Shunga , awamning meripetlinip aqartilishi asta-asta bolmqi zörür . Inqilab belkim mustebit hakimiyetni , mekkarsodigerning haram paydisini shundaqla mustebit hoquqdarning kallisini yer bilen yeksan qiliwéter , biraq bundaq inqilab hergizmu kishilerning tepekkur usuligha’inqilap ilip kilelmeydu . Eksiche , kona bir tereplimilikning ornini alghan yéngi bir tereplimilik héchnémini oylimaydighan awamni chüsheydighan arghamchining rolini dawamliq oynaydu .

Wahalenki , bu meripetchilik herkitige erkinliktin bashqa héchnéme kérek emes , shundaqla biz dewatqan bu’erkinlik eng ziyansiz erkinliktur , u bolsimu ammiwi jama’et ishlirida’özining eqliy-idrakiy tepekkurini ochuq ashkare ishliteleydighan erkinlik .biraq méning hemme yaqtin anglighinim bolsa : « munazirileshmenglar ! » Herbiy qomandan éytti : « munazirileshmey meshiqingni qil ! » Bajgir éytti : «munazirileshmey baj töleshni bil ! » Bastér éytti : « de-talash qilma , ishen we’étiqad qil ! » ( Dunyada peqet birla pasiban bar , u shundaq deydu : «qanchilik de-talash qilsang qil , némini tashsang talash , emma boysun ! » ) Buyerde biz erkinlikning hemme yerde cheklimige uchraydighanliqini körüp yettuq .undaqta , zadi qaysi xildiki cheklime meripetke tosqunluq qilidu ,qaysi xildiki cheklime uni ilgiri süridu ? Ménng jawabim : öz eqil-idrakini ochuq ashkare ishlitish her waqit erkin bolushi kérek , peqet we peqet mushu’erkinlikning özila insaniyetni meripetke bashlaydu . Biraq shexsiy ishlitilgeneqil-idrak bir qeder tar bolghan cheklimige uchrisa muwapiq bolidu , undaqbolmaydiken , qelemdar ilim ehlining özining yazghan-pütkini arqiliq pütkül ziyaliylar aldida öz eqil-irakini ochuq-ashkare ishlitidighan erkinlikining rolini chüshinishke amal bolmaydu . Men dewatqan shexsiy ishlitilgen eqil-idrak bolsa melum bir kishi hökümet , jama’et organlirida özige tapshurulghan xizmetwezipisining höddisidin chiqish jeryanida ishlitdighan eqil-idrakini körsitidu .bir jemiyetning kolliktip payda-menpe’etige taqishidighan nurghun ishlarda ,bezibir méxanizmlar bolmisa bolmaydu , mushu méxanizmgha asasen , shu jemiyetezaliri passip halda özlirini bashqurushqa boysunduridu , shundaq qilip ,puqralar meqsetlik halda shekillendürgen birlik asasida qurulghan hökümetawam-puqrani yiteklep , ularning ortaq meqset-nishanini ishqa ashuridu we yaki héchbolmighanda mushu türdiki ortaq meqset-nishanning weyran bolushining aldini alidu . Shunga , bundaq méxanizmning astida , munaziriliship talash-tartish qilghandin köre , boysunush eqilge muwapiqraq kilidu . Halbuki , eger u özinimushu pütünlükke ige bolghan méxanizmning , hetta pütkül insaniyet dunyasining bir ezasi dep hésablaydiken , hemde shuningliq bilen bir qelemdar ilim ehliningsalahiyiti bilen pütkül insaniyetke söz achidiken , undaqta u elwette’erkin halda munazirilisheleydu , u hem bundaq qilish arqiliq özi passip haldaboysunushi kérek bolghan méxanizmgha hergiz ziyan salmaydu . Shundaq qilip , egerhökümet orginidiki birer mesul xadim özining bashliqi tapshurghan wezipe-xizmetlerning muwapiq-namuwapiqliqi yaki payda-ziyini toghrisida bashliqi bilen de-talash qilip , zokunliship yürse , bu bir apet bolidu , u boysunushi kérek . Biraq uning bir ilim ehli salahiyitide turup , bu xil wezipe-xizmettoghrisidiki sewenliklerge baha bérish yaki uni awamning aldigha qoyup ,ularning hökümige tapshurush qatarliq jehetlerdiki erkinliki boghulmasliqi kérek.

Puqralar özige wezipe qilinghan bajni tapshurushni ret qilmasliqi kérek , bundaq ret qilish bashqa puqralardiki keng kölemlik boyuntawliqni keltürüp chiqiridighanliqtin , bir xil reswachiliq we shermendichilik hésabida jazaghatartilishi kérek . Biraq , bajgha narazi bolghan shu ademning özi , birölima-ziyaliy süpitide ochuq ashkare halda özining bu türdiki baj-siliqningnamuwapiqliqi , hetta adaletsizliki toghrisidiki pikirlirini yéziq arqiliqmetbu’atta bayan qilsa , bu özining puqraliq mejburiyitige xilap emes .shuninggha oxshash , bir bastér özining étqadchi muxlislirigha telim bergende ,choqum özi xizmet qiliwatqan chérkawning nishani boyiche terghibat qilmiqi zörür ,chünki u del ashundaq shertler astida xizmetke belgilengen . Biraq bir ölimabolush süpiti bilen , shu chérkawning nishanidiki xatalashqan tereplershundaqla diniy ishlar we chérkawning bashqa ishliridiki téximu yaxshiraq bolghanorunlashturush toghrisida özining inchikilik bilen oylashqan yaxshi niyitini awamgha bildürüshte , uning erkinliki , hetta mejburiyiti bar . Bu ishtahemmidin üstün turidighini uning wijdani . Shu chérkawning chakiri bolush süpiti bilen , xizmet ornining bésimi tüpeylidin , oqutush jeryanida u öz ichidin chiqmighan , erkin höküm chiqiralmaydighan bir terzde wez éytidu , u « palani mundaq digen » , «pustani mundaq dep qaraydu » digen sözlerni ishlitidu .shundaq qilip , u özining oqughuchiliri bolmish étqadchi muxlislargha shu chérkawning ulargha ögetmekchi bolghan tebih-nesihetlirini yetküzüp bireleydu . Uning özibolsa bu tebih-nesihetlerge pütünley étqad qilmisimu bolidu , biraqu mushu tebih-nesihetlerge yenila chidashliq bireleydu , chünki mushu tebih-nesihetlerde’azraqmu heqiqet yoq digili bolmaydu . Yene kilip , u nesihetlerning ichideheqiqiy dinning mahiyitige zit kilidighan nersiler yoq , eger uning mushundaq nersilerni bayqap qalidighanliqgha közi yetse , undaq chérkawda ishlewérishni wijdani kötürmeydu , istipa bergini tüzük . Shundaq qilip , wezipidiki biroqutquchining muqeddes yighindiki muxlislirigha qaritilghan eqil-idraki peqetlashexsiy bolidu , chünki meyli bu muqeddes yighin qanchilik chong bolmisun , uningda’ishlitilgen eqil-idrak haman köndürülgen bolidu . Mushu nuqtidin ilipéytqanda , pop bolush süpiti bilen , u bashqa birawlarning buyruqi boyiche ish köridighanliqi üchün erkin emes . Eksiche , u ilim ehli bolush süpiti bilen, öz qelimi arqiliq awam aldida ochuq ashkare halda öz eqil-idrakinishlitip iddiye-pikirini , idrakiy tepekkurining hasilatlirini sözliyeligenliki’üchün cheksiz erkinliktin behriman bolidu . Rohiyetni qoghdighuchi atamanlarning özining sadda bolushidek bimenilik üzlüksiz bolup turidighan bashqa bimeniliklerge menggülük menbe bolidu .

Biraq , bastérlar , diniy heyet yaki atalmish hörmetke sazwer moysipit aqsaqallardin terkib tapqan bir jemiyet yaki teshkilat , orunluq seweb yoq ehwalda qesem-ehde arqiliq birlishiwélip ,jemiyet ezalirigha we bashqa kishilerge bolghan « atidarchiliq » qilish hoquqini mustehkemlesh üchün éniq qilip bezibir özgermes we mutleq bolghan nishan ,qa’ide-nizamlarni békitiwilip , kishilerni menggü kontrol qilish oyida bolidiken, mining ulargha deydighan gipim : bu pütünley mumkin emes . Insaniyetning meripet ishlirini menggülük chüshep qoyushni meqset qilghan bundaq toxtam-ehdni testiqlighini meyli dunyadiki tengdashsiz hoquqdar bolsun , meyli parlamént bolsun we yaki eng sürlük we daghdughiliq tinchliq shertnamisi bolsun , bundaq toxtam-ehdmenggü mutleq inawetsizdur . Bir dewr özini baghlap qoyalmaydu , shundaqla u’özining süyqesti we hiyle-mikirige tayinip , ewladlarning öz bilimini kéngeytishini , xataliqlirini tüzitip , meripet we aqartishqa qarap daghdam yol élishini tosupmu qalalmaydu . Undaq qilish , pishanisige pütülgen qismitining özimushundaq meripet we yüksilishte bolidighan insaniyetke qaritilghan bir türlük jinayet . Shunglashqa , kéyinki ewladlar mushu türdiki toxtam , ehdinamilerni jinayet süpitide yirtip tashlashqa tamamen heqliq . Qanun dep qarashqa bolidighan qararning ölchimi mundaq bolushi kérek : qanun tüzgüchi shu qanunni özigimutedbiqliyalamdu ? Shuni perez qilishqa boliduki , yaxshiraq bolghan döletlerde ,melum bir mezgil , shu dölettiki barliq puqralargha , bolupmu diniy sahediki rohaniylerge ilim ehli salahiyitide turup nöwettiki asasiy qanunning bolmighurterepliri toghrisida qelem arqiliq bayanat élan qilish erkinliki biridighanqisqa mezgillik tertipni ornitish mumkin . Bundaq qisqa mezgilliktertip kishiler bu türdiki erkinlik toghrisida omumyüzlük chüshenche hasil qilghangha qeder dawamlashsa bolidu . Bu xil chüshenche omomiyliq we chongqurluqtashundaq wayigha yetkenki , ular özining bu yéngi chüshenchisige asasen muqeddes diniy yighinni öz qaniti astigha ilip , yéngidin özgertilgen eqide-étqadbilen ularni qayta teshkillep chiqidu , biraq hergizmu buningliq bilen ishlarning burunqigha oxshash turup özgermeslikini ümid qilidighan kishilerning ishighaputlékashang bolmaydu . Halbuki , ular hergizmu bashqilarning guman qilip so’al sorishigha mumkin bolmaydighan özgermes uyushma bolup shekilliniwalmasliqi kérek ,chünki undaq qilish kiyinkilerning dawamliq tereqqiy qilip ilgirlishi üchüntolimu ziyanliq . Melum bir kishi özige tigishlik sahede özige qaritilghanmeripetchilikni waqitliq toxtitip qoyushi mumkin , biraq özi we bashqilarningmeripetchilik herikitini tüptin , waqitsiz bikar qilimen déyish insaniyetning muqeddes hoqoqini depsende qilish bilen barawer . Xelq özi üchünrawa körmigen ishni ularning xaqani bolmish hökümranmu rawa körmeydu , chünkiqanun hökümrangha bergen hoquq-mejburiyet bolsa ashu awam-xelq ortaq birlikasasida hökümdargha bergen hoqoqtur. Eger u heqiqiy yüksilish bilen jama’ettertipining birlishishi zörür dep qarisa , u halda , gerche uning her qandaqkishining zorluq zomburluq bilen bashqa birawning öz tirishchanliqi bilen tereqqiyqilip yüksilishige dexli qilishining aldini ilishi zörür bolsimu , biraq uhökümran öz puqralirining xalighanni yézish arqiliq özining rohiy dunyasini yaxshilishigha ruxset qilidu , uning kari bolmaydu . Eger u mundaq ishlargha’ariliship yürse , özining sür-heywe , izzet-inawiti kimiyip kitidu . Chünk imeyli u yazghuchi özining tengdashsiz chongqur chüshenchisi seweblik öz-özidin xorluqhés qilmisun , we yaki u özining zalim rohiy halitini hemmidin üstün qoyush arqiliq hakimiyetning nopuzini yerge urmisun , puqralarning öz chüshenchiliri toghrisida qelem arqiliq yazghan-pütkenliride hökümranning hakimiyet tutushining heqiqiy menisi her waqit ekis étip turidu .

Eger birsi « biz hazir meripetlendürülgenzamanda yashawatimizmu ? » Dep sorap qalsa , uning jawabi : « yaq , emma bizhazir meripetlendürüsh zamanisida yashawatimiz . » Hazirqi ehwaldin qarighanda ,pütkül insaniyet tashqiy yitekleshtin xaliy halda ishench bilen özining eqliy tepekkurigha tayinip diniy ishlirini hel qilalaydighan bundaq haletke kélishi üchün yene xili bar . Biraq bisharetlerdin körünüp turuptiki , mushu nishanghaqarap erkin halda ilgirleshke bolidighan yol alliqachan échiwitildi ,insanlarning özige salghan boyunturuqlardin qutulush yolidiki tosuqlarmubara-bara yoqilishqa bashlidi . Mushu nuqtidin ilip éytqanda , biz yashawatqan dewr bolsa meripetlendürüsh aqartish dewri bolghan frédrikning zamanisi .

Diniy ishlarda puqralirining erkin bolushigha yolqoyush bilen bir waqitta özige bérilgen « keng qorsaq » digen tekebbur namni yoqqachiqirishni özining mejburiyiti dep hésablighan bir hökümdarning özi meripetlik hökümdardur , shundaqla puqralirini özlirining wijdaniy ishlirida’eqliy-idrakiy tepekkurini erkin ishlitishige qoyuwetken birinchi hökümdarbolush süpiti bilen , u hazirqi zamandiki minnetdar kishiler we kelgüsidiki ewladlar teripidin medihyilinishke layiq . Uning hökümranliqi astida ,alliqichan békitilgen nishangha anche-munche oxshmay qalghan teqdirdimu , bastérlarözining sirtqi dunyagha bolghan köz qarash we hökümini erkin azade otturighaqoyalaydu . Hökümetke ishlimeydighanlar bolsa tiximu kengri bolghan erkinlikke’érishti . Özining rolini taza bilelmey qilishqan bezi hamaqet emeldarlarning bimehel tosqunluqigha uchrighanliq sewebidin tirkishishige toghra kelgen teqdirdimu, bu xil erkinlik rohi tarqilishtin toxtap qalmidi . Bundaq erkinlikning jemiyet tertipi we döletning inaq-asayishliqini untup qilishqa seweb emeslikini körüp yetkendin kiyin , u emeldarlarningmu dili yorudi . Özige’özi boyunturuq salidighan hünirige hay birelisila , insanlar haman yawayilqini tashliyalaytti .

Insanlarning öz-özige artiwalghan pishmighan sadda halitidin qutulush yolidiki meripetchilik herikiti toghrisidapikirimni bayan qilghinimda , diqqitim asasliqi diniy ishlargha merkezleshti ,buning sewebi , birinchidin , bizning emeldarlirimiz öz puqralirining senet we’ilim-penni özide saqlap qoghdiyalaydighanliqini tesewwur qilishqimu hepsilisi yoq ; ikkinchidin , shu xildiki sadda halet hem rezil hem shermende . Biraq , birdöletning diniy meripetchilikni yaxshilash oyida bolghan hökümraning oylaydighini tiximu yiraq bolidu . Chünki u shuni körüp yettiki , puqralirining hetta özzamanisidiki bezi qanun-nizamlarni ochuq-ashkare tenqid qilidighan mumkinchiliki bolghan teqdirdimu , biraq ularning öz eqliy tepekkurini awam aldida’ochuq-ashkare ishlitishige yol qoyush hergizmu u hökümranning qanun-siyasetlirigexeter keltürmeydu . Biz öz zamanimizda mushundaq bir hökümranning hayat örnikni körüp turmaqtimiz . Meripetchilik jehette , biz ulughlighan bu pasibangha yétidighanhéchkim yoq .

Wahalenki , peqet we peqet özi alliqachan meripetlengen , qarangghu kölenggidin qorqup qalmaydighan , shuning bilen bir waqittayaxshi meshiqlendürülgen , döleting tinchliqini kapaletlendüreleydighan küchlük birarmiyige ige bolghan pasibanla bashqa héchqaysi pasiban éytalmighanni éytalaydu: « qanchilik de-talash qilsang qil , némini tashsang talash , emma boysun ! » Bashqayerdikige oxshashla , ishlar omomiyliqta turup mulahize qilinghanda da’imlaziddiyet kilip chiqidu : yuqiri sewiyidiki puqraliq erkinliki kishilerning rohiy erkinlikige paydiliqtek körünidu , biraq puqraliq erkinliki rohiy erkinlikke’ötkili bolmaydighan tosuq hasil qilip qoyidu ; buninggha qarshiy , töwenrek sewiyediki puqraliq erkinliki bolsa kshilerning rohiy erkinlikining kéngiyip jari qildurulushi üchün boshluq hazirlaydu . Shundaq qilip , ana tebi’et özi eng etiwarlaydighan bu yadroluq méghizning qattiq shakélini éliwetken haman ,kishilerni erkin heriketlendüridighan bu yadroluq méghiz kishilerning rohiyitige tesir körsitishke bashlaydu , hemde shuninglq bilen hökümetning qanun-siyasetlirige tesir körsitidu , axirigha kilip , bu hökümet ademlergemashinigha mu’amile qilghandek mu’amile qilishtin emes , belki ulargha adimiylik izzet-ghoruri boyiche mu’amile qilishtin payda chiqidighanliqini bayqaydu.(M.Obul terjimisi)

1784-Yili 9-ayning 30-küni