Ruqiye Hemdulla

muhim mezmuni: kishi isimlirining kündilik turmushta kishilerni bir- biridin perqlendürüshtin bashqa alahide menisi we ehmiyiti yoqtek körünsimu, emma biz kishi isimlirini inchikilep közetkinimizde, ularning alahide bir xil medeniyet hadisisi süpitide bir milletning idé’ologiyisi, diniy étiqadi, ijtima’iy exlaqi we éstétik qarashliri bilen chemberchas baghlan’ghanliqini bayqaymiz. Mezkur maqalide, uyghur en’eniwi kishi isimlirining herqaysi tarixiy dewrlerdiki qoyulush aditi, qollinilish emeliyiti qatarliq mesililer tehlil qilinidu.
Achquchluq sözler: uyghurlar en’eniwi kishi isimliri islah qilish
Uyghur kishi isimlirimu uyghur millitining uzaq esirler mabeynidiki ijtima’iy exlaqi, éstétik qarashlirini özige mujessemligen bir xil medeniyet hadisisi bolup, uyghurlarning isim qoyush aditining özgiche ipadilen’genlikini hés qilimiz. Uyghurlarda isim qoyushta melum bir qélip yaki izchilliq shekillenmigen bolup, uyghurlarning öz hayatida shekillendürgen milliy örp-adetliri, diniy étiqadi, yashighan muhiti, ijtima’iy turmushi, öz hayatigha körsetken tebi’iy we ijtima’iy sewebler tüpeyli, her xil mezmun we shekillerdiki isimlarni qollinip, milletning özige xas isim qoyush aditini shekillendürgen.
Uyghur kishi isimlirining her qaysi tarixiy dewrlerdiki qoyulushi we istémal qilinishi oxshash emes. Chünki uyghurlarda famile qollinish izchilliqi shekillenmigen, isim qoyushta melum tertip yaki qélip bolmighan, buning bilen herqaysi dewrlerde isim qoyush usuli we shekli tüptin perqlen’gen. Bolupmu uyghur kishi isimlirigha uyghurlarning diniy étiqadi, adetliri, yashash muhiti asasiy seweb süpitide tesir körsitip, uyghur kishi isimlirining herqaysi dewrlerdiki özige xas alahidilikliri we isim qoyush, istémal qilish aditini shekillendürgen. Shunga uyghur kishi isimlirini körsitishte, uyghurlarning totém qarashliri, diniy étiqadi we yashighan muhit-shara’it mezgillirini kishi isimlirining dewrini ayrishning eng muwapiq usuli dep qarashqa bolidu. Mezkur maqalide del mushu nuqtilar boyiche her qaysi tarixiy dewrlerdiki kishi isimliri körsitilidu.
1. Iptida’iy tebi’et étiqadchiliqi we totém dewrliridiki kishi isimliri
Insanlarning eng deslepki ishlepchiqirish pa’aliyiti owchiliq we charwichiliq bolghachqa, ular tebi’et dunyasidiki mewjudat we hadisilerge munasiwetlik bolghan ishlarni, shey’ilerni sirliq hés qilip, shu shey’i we hadisilerge bolghan choqunushini ipadilep, tebi’et dunyasidiki shey’iler we haywanlarning namini kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
1) «oghuzname» éposida oghuz xaqanning alte oghligha «kün, ay, yultuz, kök, tagh, déngiz» dep isim qoyghanliqi tilgha élin’ghan.
2) qedimki uyghurlar tashqi körünüshi, xaraktér-xususiyiti, küch-qudriti, sür-heywisi, yüksek we ulugh tuyulghan haywanat we uchar qushlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Yolwas arslan qaplan
Qochqar buqa böke (ejdiha)
Yaghan (pil) chaghri (lachin) bugha
Bürküt böre arghun (arghimaq)
3)güzel, kishining amraqliqini keltüridighan haywanlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Qunduz bulghun bulbul kakkuk
4) tebi’et dunyasidiki sirliq, shundaqla insanlargha nisbeten xewplik, xeterlik bilin’gen shey’i we jisimlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Yashin (chaqmaq) aqin (kelkün)
Örküch (örkesh) yaghmir (yamghur)
5) asman jisimliri we güzel, mezmut ösümlük, gül-giyahlarning namlirini isim ornida ishletken.mesilen:
Shems (quyash) qemer (ay) yultuz
Chinar qarighay chimen
Chéchek jineste anar alma
2. Uyghurlar muqim olturaqlishish medeniyitige qedem qoyghandin tartip, islam dinini qobul qilghuche bolghan ariliqta qollan’ghan kishi isimliri
Uyghurlar iptida’iy tebi’et étiqadchiliqi we totém étiqadi dewridin muqim olturaqlishish dewrige we diniy étiqad dewrige qedem qoyghandin kéyin, kishi isimlirida zor özgirish bolghan. Chünki ijtima’iy muhit we türlük dinlarning tesiride, uyghurlar isim qoyushtimu islahat we özgertish qilghan.
1) uyghurlar miladiyining aldi-keynide budda dinini resmiy qobul qilishqa bashlighan. Chünki, shinjang tarixta hindistan bilen qoyuq iqtisadiy we medeniyet alaqiliride bolup kelgechke, budda dini we medeniyiti uyghurlargha xéli zor tesir körsetken. Buning bilen uyghurlar buddizm tüsi qoyuq bolghan kishi isimlirini ishletken. Mesilen:
Maxadwi (budda nomining nami) chashtani
Achari (hezret) xaymawadi
Toyin (rahib) burhan (tengri, budda)
2) qedimki uyghur tilida erlik xaraktéridiki yükseklik we meniwi güzellikni bildüridighan namlarni kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Tölik (gheyret, jasaret) türk (küch-qudret) türklüg (küchlük, qudretlik) tighraq (batur, qeyser) alp (jesur, batur) böke (jesur, batur)
Küchlüg (küchlük, qudretlik) bögü (alim, danishmen)
Chalish (küresh) qadir (qeyser, keskin)
3) uyghurlar yene bu mezgillerde exlaq, güzellik, pakizliqni ulughlaydighan mezmundiki namlarni kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Arigh (pakiz) yidla (puraqliq) silig (mulayim)
Qutlugh (bextlik) yachan’ghir (uyatchan )
Bu dewrdiki kishi isimlirigha uyghur xelqining türlük qarash we adetliri singgen bolup, uyghur xelqining shu dewrlerdiki inkaslirini ipadiligen. Bu dewrdiki kishi isimliri asasen taq sözlük bolghandin sirt, hemmisi dégüdek uyghurche isimlardur. Yeni sirttin qobul qilghan yaki bashqa tillar arilashqan isimlar intayin az salmaqni igiligen.
3. Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyinki kishi isimliri
Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyin, islam dini her sahe, her qaysi qatlamlarghiche singip, kishi isimlirimu asasen qoyuq islam dini tüsini alghan, pütünley erebche isimlar ishlitilishke bashlighan.
1) islam dinining tengrisi «allah »ning 99 xil süpitige «abdu-bende, qul» menisidiki sözni qoshup, isim ornida ishletken. Mesilen:
Abduqadir abdugheni abduwahab abdusattar
2) islam dinining peyghembiri muhemmed we uning 99 xil süpitini kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Muhemmed mehmud yasin imam hekkim muxtar
3) islam dinining muqeddes kitabi «qur’an kerim» de tilgha élin’ghan peyghember we meshhur shexslerning isim-namlirini isim ornida ishletken. Mesilen:
Dawud isa musa yunus harun zuleyxa hawwa büwi meryem
4) islam tarixida ötken meshhur shexsler we qehrimanlarning isim-namlirini kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Ababekri hezriti’éli osman abbas a’ishe xediche (xeliche, xelchem)
5) uyghurlargha 16-esirning otturilirdin bashlap, sofizm telimati singip kirgendin kéyin, uyghur kishi isimlirighimu tesir körsitip, sofizmning türlük unwan namliri, meshhur shexslerning isimlirini kishi isimliri ornida ishlitish aditimu shekillen’gen. Mesilen:
Sopi’axun sheyx xoja se’id appaq (appaqxan)
6) islam dini bilen munasiwetlik bolghan xilmu xil nam, emel we unwan namlirimu kishi isimliri ornida ishlitilgen. Mesilen:
Damolla qari mexsum sultan melike
7) héyt-bayram we xatire kün, aylarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Barat (barat’axun, baratjan) ramizan rozi (rozaxun, rozixan)
8) sherq musulman ellirige meshhur bolghan riwayet, chöchek we tarixiy weqelerdiki shexslerning we ashiq – Meshuqlarning nam-sheripi kishi isimliri ornida istémal qilin’ghan. Mesilen:
Perhat mes’ud rustem jemshid dil’ara shérin
9) pars medeniyitining tesir körsitishi bilen bir qisim parsche kishi isimlirini uyghurlar kishi isimliri qilip ishletken. Mesilen:
Bextigül perizat exter (yultuz) perman polat bahadir
10) ereb we pars tillirining arilishishi we öz’ara birikishidin shekillen’gen birikme isimlarni kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Externisa baharnisa gülnisa nurmirza mirshad dostimuhemmed.
11) uyghurche we parschidin öz’ara birikip hasil bolghan isimlarni kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Aynigar gül’ayim turnisa güzel’ay ayxumar aydil
12) uyghurlarda yene meshhur ilim ehliliri, jama’et erbabliri, uyghur medeniyiti üchün zor töhpe qoshqan ataqliq shexslerning isimlirinimu kishi isimliri ornida qoyush aditi xéli keng omumlashqan. Mesilen:
Mehmud (mehmud kashgheriy) elishir (elishir newa’iy) amannisa (amannisaxan)
13) uyghurlarda yene her xil xurapiy qarash, bid’et emeller we sadda qarashlarning türtkiside qoyulghan kishi isimlirimu bar, shundaqla balisi turmighan, tughulupla ölüp qalghan yaki késel sewebi bilen baldur ölüp ketken kishiler perzentlirining turup qélishini ümid qilip, perzentilirige töwendikidek isimlarni qoyushqa adetlen’gen. Mesilen:
Tursun turdi toxti tursunxan tursun’gül toxtixa turghun turghun’ay
14) uyghurlarda yene perzent aghrip qalsa «köz tegdi, qoyulghan isim küchlük ketti» dep qarap, perzentlirining isimlirini obrazi töwen bolghan shey’i we nersilerning namigha özgertish aditimu bar. Mesilen:
Chawar süpürge bosuq samsaq yantaq kösey exlet
Bu dewrde qoyulghan isimlarning asasiy yönilishi islam dinini merkez qilghan bolup, kishi isimlirining köpinchisi erebche isimlar, parsche we uyghurche isimlar nahayiti az salmaqni igiligen.
4. Azadliqtin kéyinki uyghur kishi isimliri
Dölitimiz azad bolghandin kéyin, uyghurlarning turmush muhitidimu özgirishler bolup, sotsiyalistik tüzüm we ilghar medeniyetning türtkiside, uyghur kishi isimlirighimu özgiche mezmunlar qoshulghan.
Dölitimiz yéngi azad bolghan mezgillerde, türlük siiyasiy heriket we islahatlar köprek élip bérilghanidi, buni eyni dewrde qoyulghan kishi isimliridin körüwalghili bolidu.
1) yer islahati mezgilliride, uyghurlar arisida «azad, höriyet, erkin, islahat» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
2) chong sekrep ilgirilesh herikiti élip bérilghan mezgillerde bolsa «dolqun, gheyret,örkesh» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
3) medeniyet zor inqilabi mezgilliride bolsa «uchqun, yalqun, küresh, qeyser, jür’et, ezimet» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
80-yillardin kéyin, dölitimizde islahat, ishikni échiwétish siyasiti yolgha qoyulghandin kéyin, ilim-penning tereqqiyati we ichki-tashqi weziyetning tesiri bilen uyghurlar turmushigha yéngi mezmunlar qoshuldi.
1) uyghurlar özlirining arzu-armanliri, güzellik we étika qarashlirini ipadileydighan menilik, yéqimliq, chirayliq anglinidighan isimlarni qoyghan. Mesilen:
Bextiyar rahet sa’adet ilyar salamet es’et sadaqet
2) ilim-meripetke intilish, milliy medeniyetni söyüsh, eqil-paraset we heqiqetni ulughlash idiyisi we rohi ipadilen’gen kishi isimliri qollinildi. Mesilen:
Alim meripet érpan érshad medine medeniyet hékmet aqil.
3) adilliq, wapadarliq, köyümchanliq we rehimdilliq idiyisi we rohigha ige menilerni ipadileydighan kishi isimlirimu köplep qoyuldi. Mesilen:
Adil adalet méhriban repqet méhrigül muhebbet éhsan rehime
4) chet el yazghuchilirining eserliri we téléwiziye filimliridiki pérsonazhlarning isimlirini kishi isimliri ornida ishlitishmu alahide ehwal bolup qaldi. Mesilen:
Esmet mariye filore kamran shekile
5) musulman ellerning zungtung we padishahlirining isimlirini kishi isimliri ornida qollinishmu ewj aldi. Mesilen:
Mustapa erafat hüseyin eziz mubarek
Yuqiriqi kishi isimliridin, uyghurlarning tarixiy, ijtima’iy we ichki-tashqi sewebler tüpeyli, her qaysi dewrlerde oxshash bolmighan mezmun we shekildiki kishi isimlirini meydan’gha keltürgenliki we qollan’ghanliqini, shundaqla uyghurlarning isim qoyushta melum bir izchilliqni shekillendürmigenlikini, her qaysi dewrlerning uyghurlar hayatigha tesir körsitishi kishi isimliridimu ipadilinip, özige xas alahidilik shekillendürgenlikini biliwélishqa bolidu. Kishi isimlirining til terkibini közitidighan bolsaq, islamiyettin ilgiriki kishi isimlirining omumen dégüdek sap uyghurche isimlar ikenlikini, islamiyettin kéyinki isimlar bolsa asasiy jehettin erebche isimlar ikenlikini, qismen parsche isimlarmu arilashqanliqini bileleymiz.
Uyghurlardiki isim qoyushtiki en’eniwilik asasen uyghurlarning diniy étiqadi, örp-adetliri, éstétik qarishi, arzu- armanlirigha biwasite munasiwetlik bolup, bu tereplerning uyghur kishi isimlirigha chongqur we biwasite tesir körsetkenlikini bilishke bolidu.
80- yillardin kéyin, uyghurlarning kishi isimliridimu zaman’gha mas haldiki yéngi yüzlinishler barliqqa keldi. Undin bashqa, 90 – Yillarning kéyinki yérimida, uyghurlar arisida famile qollinish teshebbusining küchiyishi, uyghur kishi isimlirining xenzuche yézilishini birlikke keltürüsh toghrisidiki belgilimlerning élan qilinishi bilen, uyghur kishi isimlirida yéngi özgirishler dawamliq shekillendi we kéngeydi. Bu xil haletni oyghur kishi isimlirida shekillen’gen islahat yaki yéngi yüzlinish déyishke bolidu.
Töwende uyghur kishi isimlirida shekillen’gen we shekilliniwatqan yéngi we islahat xaraktérlik özgirishlerni emeliy misallar arqiliq körsitip ötmekchimen.
1) ilgiriki xurapiy qarash we kona eqide- chüshenchiler boyiche qoyulidighan, kishilik turmushtiki obrazi töwen bolghan nerse-shey’ilerning isimliridin«bosuq, süpürge, chawar»dégendek isimlar istémaldin qélip, menisi we obrazi chirayliq menilik bolghan isimlar qoyuluwatidu.
2) islam dinidiki nam-emel we unwan namlirini isim ornida qoyush aditimu yoqilishqa bashlidi.
Mesilen: ilgirikidek «imam, damollam, sopa’axun, qariy» dégendek isimlar qoyulmaydighan boldi.
3) islam dini tüsini alghan we islam dini puriqi küchlük bolghan kishi isimlirimu barghanche aziyiwatidu. Mesilen: «hebibulla, nesrulla, zahirdin,sirajidin» dégendek isimlarni qoyushmu azaydi.
4) uyghurlarda isimlarning ixcham, qisqa bolushini yaqilashmu nöwettiki yéngi yüzlinish bolmaqta. Ilgirikidek « muhemmedtursun, muhemmed’imin, mirzi’exmet» dégendek nechche sözning birikishidin tüzülidighan birikme isimlar aziyip, taq sözdin tüzülgen isimlarni qoyush adetke aylanmaqta.
5) qiz – Ayallarning isimliridiki «xan, nisa, gül» sözliri qoshulghan isimlar aziyip, ilgirikidek «renagül, patemnisa, rehimxan» dep atalmastin «rena, patime, rehime» depla istémal qilinidighan halet shekillendi.
6) qiz-ayallar we erlerning isimlirining keynige erkilitish we yéqin körüshni meqset qilip, isimlarning tewelik shexs qoshumchisi «m» heripini qoshup ishlitish aditi tedrijiy aziyiwatidu. Mesilen, ilgiriki «reshidem, xatem, sajidem, abdullam» dégendek isimlar ölchemlik halda «reshide, xatime, sajide, abdulla» dep istémal qiliniwatidu.
7) uyghurlar arisida yene menilik, yéqimliq we güzel anglinidighan chet el kishi isimlirinimu qoyush aditi shekillendi we shekillenmekte. Mesilen: «elfire, merfine, nigare, ildane(qiz), rafa’il(oghul)» dégendek isimlarni qoyush xahishi nisbeten küchlük ipadilenmekte.
8) uyghurlar arisida yene kishi isimliri qoyushta sap uyghurche bolushni teshebbus qilish bilen bille, chirayliq anglinidighan, menilik isimlarni qoyush qizghinliqi kötürülüwatidu. Mesilen: gheyret küresh örkesh azad erkin yalqun jür’et
9) uyghurlar arisida nöwette en’eniwi isimlarni qoyush, yeni merdlik, qehrimanliq, qeyserlik we bilimlikni ipadileydighan qedimki uyghur kishi isimlirini qoyush qizghinliqi kötürülüwatidu. Mesilen:
Alp aytékin qutluq ayqut bilikzat elqut bilikyar
10) yéqinqi yillarda bashlan’ghan famile qollinish qizghiliqi seweblik, uyghurlar arisida hem famile hem isim bolalaydighan, shu isimni kelgüside ewladlirigha famile üchün qollansa bolidighan sözlerni isim ornida qoyush xahishi kücheymekte. Mesilen:
Bughraxan eltékin ixlas almas arslan éltebir élterish tumaris
11) uyghurlar arisida yene qisqa, xenzuche xet boyiche yézishqa qulayliq, uyghurche atilishimu chirayliq, menilik isimlarni qoyush qizghinliqi shekillenmekte. Meslen:
Eli adil erkin güli ziba rena
Nöwette, kishi isimlirini islah qilish, asasen yuqiriqi tür we saheler boyche dawamlashmaqta. Omumen qilip éytqanda, uyghurlardiki yiraq qedimki zamanlardin buyan dawamliship kelgen isim qoyush we istémal qilishtiki en’eniwilik millitimizning türlük étiqadliri, turmush qarashliri, arzu-armanliri bilen zich birleshken bolup, uyghurche isimlar zaman tereqqiyatining tereqqiy qilishigha maslashqan halda tereqqiy qilip özgermekte. Biz yenila uyghur kishi isimliridiki en’eniwilikni milletning xaraktér alahidiliki boyiche dawamlashturushimiz lazim, shundaqla kishi isimlirida shekilliniwatqan yingi islahatnimu uyghurlarning nöwettiki tonush, qarash we milliy psixik alahidiliki boyiche rawajlandurush, uyghurlar arisida famile ishlitish we isim qoyushqa alahide köngül bölüshimiz lazim.
paydilan’ghan matériyallar:
1. Enwer semet gherbi: «uyghurlarda famile», shinjang xelq neshriyati, 2002- yil 12- ay 1- neshri.
2. «uyghur kishi isimlirining xenzuche yézilish qa’idisi», shinjang pen-téxnika sehiye neshriyati, 2002- yil 11- ay 1- neshri.
3. Abdure’op polat: «uyghur tili léksikologiyisi», qeshqer uyghur neshriyati, 1994- yil 12- ay 1- neshri.
aptorning xizmet orni: guchung nahiye shibéywen ottura mektep

http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan