Isma’il Yaqit (Türkiye)

Bu maqale 2005- yili 10- ayda enqerede ötküzülgen ‹‹6-qétimliq xelqara türk medeniyet kon’grési ››da oqulghan shu namliq maqaligha asasen yüsüpjan yasin teripidin uyghurchigha örüldi.
Ibn sinaning yawrupa pelsepisige körsetken tesiri
Sherqliqler «esh-sheyxor re’is», gherblikler «awisénna» dégen nam bilen tilgha alidighan meshhur hékim we peylasop ibn sinaning edebiyattiki toluq ismi ebu éli hüseyin bin abdullah bin sina. Ibn sina miladiye 980-yili buxara etrapidiki afshanda dunyagha kelgen. 1037-hemedanda wapat bolghan. Baliliq chaghliridila diniy ilimler bilen birlikte gramatika, gé’ométiriye, mentiqe, fizika we tibabet qatarliq emeliy penlerni öginip, tézla dangq chiqarghan. Farabining eserliridin paydilinish arqiliq aristotél pelsepisidiki tüp mesililerni yéship, ottura esirde hem sherqte, hem gherbte tonulghan eng meshhur hékim we peylasopqa aylan’ghan.

Hayati nahayiti éghirchiliq ichide ötken ibn sinaning bir munche esiri bar. Eserlirining köp qismi külliyat halitide künimizgiche yétip kelgen. Maqale sheklidiki risaliliri bilen qoshqanda eserlirining sanining 250 etrapida ikenliki tilgha élinsimu, bulardin 130 parchigha yéqin eserning özige a’it ikenliki qobul qilinmaqta.

Ibn sina antik pelsepe en’enisini islam tepekkuri sahesige élip kirgen we öz gheyritige tayinip heqiqiy bir séntiz yaratqan peylasop. Gherblikler islam dunyasidin terjime arqiliq tunughan tunji peylasop ibn sinadur. Eskertip qoyidighan bir nuqta barki, gherb eng deslepte uning hékimlik salahiyitini bildi, kéyin uning pelsepisini ögendi.

Laténche terjimiler heqqide

Gherb dunyasida 12- we 13-esirlerde tolédo we salérnoda qurulghan terjime mektepliri arqiliq islam pelsepisining muhim eserliri latinchige terjime qilindi. Ibn sinaning eserlirimu ottura esir latin yawrupasida ashu waqitta terjime qilin’ghan eserlerning aldinqi qatarida turidu. Bolupmu tolédoda terjime qilin’ghan eserliri kéyinche gherb uniwérsitétlirining asasliq derslik kitabigha aylinip uzun mezgil oqutulghan. Latinchige qilin’ghan ixcham terjimisi edebiyat saheside juhannés héspalénsis yaki ibn dawud dégen nam bilen uchraydighan ispaniyilik jon teripidin ishlendi. Bu kishi tolédo uniwérsitétining rohaniy bashliqi raymondning tekliwi bilen dominiku gundissalinus bilen birlikte awwal ibn sinaning «nefes» namliq kitabini terjime qildi. Yene ashu kishi «shifa» ning fizika we mitafizikigha a’it qisimlirini terjime qilip, uni «opéra» (mejmu’e) dégen nam bilen neshir qildi. Bu eser wénitsiyide üch qétim (1945-, 1500-, 1508-yilliri) bésildi. Wati’ér ibn sinaning mentiqige a’it esirini terjime qilip, 1658-yili parizhda élan qildi. Dominiku gundissalinus «nejat» namliq esirining mitafizikiliq qismi bilen «hékmet we tebi’etke da’ir toqquz risale» ni, «asman we ka’inat» namliq esirini, axirida «shifa» nimu terjime qilip, bularni <>(«toluq eser» dégen menide –t ) dégen namda neshir qildi.

Srémonaliq kirardmu ibn sinaning bezi eserlirini terjime qildi. Bolupmu «el qanun fit-tép» namliq esirini latinchige terjime qildi. Ibn sinani eng meshhur hékimler katégoriyisige yükseldürgen bu eser nurghun terjimanlar teripidin köp qétim latinchige terjime qilinip neshir qilindi. 1593-yili italiyide ereb yéziqida esli nusxisimu bésildi. Bu chaghda osmanlilarda téxi metbe’e yoq idi. «el qanun fit-tép» namliq bu eser metbe’e ijad qilin’ghandin kéyin, «injil» din qalsa eng köp bésilghan kitabqa aylandi.

Buningdin bashqa andrés alpagus, fransiskus d.makérata qatarliq terjimanlarmu ibn sinaning bezi eserlirini terjime qildi. Shuning bilen birlikte ibn sinagha a’it bolmighan, emma uninggha béghishlan’ghan bezi gumanliq eserlermu terjime qilindi. Netijide gherbte ibn sinaning öz pelsepe eserliridin altisining toluq terjimisi, ikkisining qismen terjimisi meydan’gha keldi. Bu terjimilerning texminen 120 xil qol yazma nusxisi gherbning türlük kutupxanilirida künimizge qeder saqlinip kelmekte.

Ibn sinaning tesirige omumiy nezer

Yuqiridimu körsitip ötkinimizdek, latinchige eng awwal terjime qilin’ghan pelsepiwiy eser ibn sinaning «mitafizika» dégen kitabi idi. Bu kitab gherbke «aristotél mitafizikisi»din yérim esir burun melum boldi. Hetta «aristotél mitafizikisi»ning kéyinki ikki qismi bolsa, ibn sinaning bashqa eserliridin nahayiti kéyin («shifa» ning terjimisidin bir eser kéyin) gherbliklerning qoligha ulashti. Shu seweblik gherblikler ibn sina pelsepisi bilen uchrashqandin kéyin, uning eserliride ismi tilgha élinidighan aristotél, platon we bashqa grék peylasoplirini tonush pursitige érishti.

Ibn sinaning eserliri latinchige terjime qilin’ghandin kéyin, gherbte yézilghan bir munche eserlerde ibn sinaning pikirlirining tesiri we uning esiridin élin’ghan istatlar derhal körülüshke bashlidi. Mesilen, ibn sinaning eserlirining terjimisige qushuwétilgen we uning nami bilen atalghan 《de Intelligentiis》dégen eser dénis, st agustin, skot we érigén qatarliqlarning eserliri bilen bille ibn sinaning eqilining türliri heqqidiki sherhiylirige orun berdi. Ibn sinaning eserliridin élin’ghan istatlar heqqide go’ichon m. Foréstning körsetkenlirige asasen st tomasning 《De ente et essential》namliq esiride 19, «té’ologiye tizisliri» dégen esirining ikkinchi we üchinchi bölümliridin bashqa tomistik eserlirining hemmiside ibn sinaning eserliridin jem’iy 251 istat alghanliqini tilgha alidu.

Ibn sina arqiliq gherbke ötken pelsepe aldi bilen xristi’an té’ologiyisi bilen tuqunushti. Poplarning bir qismi aristotélning pikirlirini yérim butpereslik, ibn sinaning pikirlirini yérim kufirliq dep chüshendi. Buninggha muqabil beziliri ibn sina pelsepisini özleshtürwétish arzusida boldi. Go’ichonning melumatigha asaslan’ghanda, bu keypiyat gherbte her waqittikidin bekrek bir oyghinish weziyitini yaratqinidek, yene tetqiqat sahesini kéngeytip, uqumlarni béyitip we munazire sewiyisini nahayiti yuqiri basquchqa chiqarghan idi. Uning qarishiche,ibn sinaning gherbke körsetken tesiri üch basquch boyiche otturigha chiqti.

1-basquch, terjime dewridin bashlap uwérgnliq ju’ilé’um qarshi chiqqan waqitqa qeder bolghan mezgil. Bu texminen 1230-yiligha qeder dawam qildi.

2-basquch, aristotél tetqiq qilinishqa bashlighan waqittin tartip büyük albért (albért magnus –t) ning toplimi barliqqa kelgiche bolghan mezgil. Texminen 1230-1260-yillar arisigha toghra kélidu.

3-basquch, ibn sina sit. Tomasning eserliride muhim orunni igiligendin kéyinki mezgil. Bu texminen 1250-yilidin kéyinki basquch.

Ibn sinaning tesiri bu basquchlar dawamida qedemmu qedem otturigha chiqti. Uning yéngi platonchi teripi arqiliq körsetken tesiri arstotélchi teripi arqiliq körsetken tesiridin téximu teyyar bir asasqa érishti. Hetta uning tengri bilen alemning menbesi heqqidiki qarashliri arqiliq aristotélning qarashlirini toluqlighanliqigha ishinildi. Perishtilerning, axiretning barliqidin we rohning ölümsizlikidin söz achidighan qarashliri iman bilen eqil arisida korélasyun yaratqan bir pelsepiwiy pütünlük dep qarilip qiziqish qozghidi.

Ibn sinaning gherb pelsepisige körsetken tesiri heqqide izden’genler uning tesirige köpinche «épistémologiye» (bilim nezeriyisi), «igzisténs» (mewjutluq) we «indiwidu’alizm» (xasliq) da’iriside turup nezer tashlidi. Heqiqeten, u pelsepining bu tüp nezeriyiliride chongqur tesir peyda qildi. Ibn sina sherqte we gherbte bir «mewjutluq peylasopi» süpitide bilinsimu, uning tesiri xususida xronologiyilik halda eng aldinqi orun’gha qoyulidighini bilim nezeriyisi jehette körsetken tesiridur. Chünki ibn sinaning yéngi platonchiliqi bilen st agustinning yéngi paltonchiliqi bir munche tereptin oxshaydu. Biraq, st agustin ilahiyetshunas bir peylasop bolghan bolsa, ibn sina peqet bir peylasop idi. U st agustin’gha qarighanda téximu sistémiliq we téximu addiy bir nezeriyini sun’ghan idi. Shunga, uni st agustinning takammullashqan bir shekli süpitide körimiz. Del mushu seweblerdin ibn sina st agustinchi bolghan fransiskén mektipide chongqur tesir peyda qildi.

Xronologiyilik jehette ikkinchi orunda turidighan, emma tesiri nuqtisidin aldinqisidinmu qélishmaydighini bolsa uning «mewjutluq nezeriyisi» jehette körsetken tesiridur. Emeliyettimu uning bu xusustiki tesirlirini uzun yillar tetqiq qilghan anna mariya go’ichon «ibn sina mewjutluq nezeriyisi bilen shundaq bir tesir körsettiki, latin skolastikliri arisida mushu témida uningdin paydilanmighan birmu mitafizikichi yoq. Bu nezeriye ikki esirdin köprek dawamlashqan bir tetqiqat jeryanining birdin bir menbesige aylandi we uning netijiliridin beziliri ölümsiz eserge aylandi» deydu. Heqiqeten birmu bir nezer tashlaydighan bolsaq, ibn sinaning meyli bilim nezeriyisi jehette bolsun, meyli mewjutluq we xususlishish chüshenchisi jehette bolsun, uning tesirige uchrighanlarning asasliqi ottura esir peylasopliri bolush bilen birlikte yéngi dewr(yéqinqi zaman-t) peylasoplirining barliqimu közge chéliqidu. Ibn sina arqiliq gherbke ötken islam pelsepisi gherbning rohini janlandurdi we ular üchün grék, sherq islam chüshenchilirining bir kompozisyoni süpitide yéngi bir hayatliq tiniqigha aylandi.

Ottura esir peylasoplirigha körsetken tesiri

Bu qisimda ottura esirning meshhur peylasoplirigha orun bérimiz. Bularning beziliri ibn sinaning pikirlirige qarshi chiqqan bolsimu, uning tesirige uchridi. Köpchiliki bolsa ibin sinaning pikirlirini qobul qilip uning izidin mangdi.

Dominiku gundissalinus –ottura esirdiki bu meshhur shexs ibn sinaning pikirliridin paydilinip «nefes» dégen bir kitab yazghan. Uningda rohning mewjutluqining delilliri heqqide ibn sinaning delillirini qollan’ghan we zörür tépilghanda ularni terjime qilip körsetken. Ibn sinaning meshhur «uchqan adem» («er rejülüt – teyr»)dégen mitafurasini qollan’ghan we rohning meniwiy bir jewher bolup araz ①emeslikini we menggü mewjut bolidighanliqini tilgha élish arqiliq ibn sinaning pikirlirini tekrarlidi. Bu mitafura ottura esirdiki nahayiti köp aptor teripidin qollinildi. Dominiku gundissalinus eyni dewrde 《De processione Mundi》dégen esiride ibn sinaning kozmologiyisini xristi’an chüshenchiliri bilen maslashturushqa

①öz aldigha mewjut bolalmaydighan we mewjut bolush üchün bashqa bir asasqa muhtaj bolghan nerse yaki tasadipiyliq bilen munasiwetlik bolghan nerse–t

Urundi.

Uwérgnliq ju’ilé’um –parizh uniwérsitétining té’ologiye mu’ellimi bolghan. U 1228-yili aristotél we uning egeshküchilirige qarshi nahayiti shiddetlik bir heriket qozghidi. Aristotélning egeshküchilirige qarshi turushtiki qesti islam peylasoplirigha, bolupmu qarabi, ibn sina we ghezzali qatarliqlargha zerbe bérish idi. U ibn sina bilen bolghan kürishini mewjutluqning yaritilishida wastichining bolidighanliqi, alemning asmanning herikiti arqiliq basqurulidighanliqi we alemning bésip ötken musapisi qatarliq xususlarda élip bérip, ibn sinaning kozmologiyisini ret qildi. Bolupmu ibn sinaning tunji seweb, pa’al eqil nezeriyisi bilen xususiylishish pirinsipi süpitide sherhiyligen madda nezeriyisige qarshi chiqti. Uning qarishiche pa’al eqil rohning bir qismi bolalmaytti. Melum bolghinidek, ibn sinaning bilim nezeriyiside kespiy atalghu bilen éytqanda abistrakitliq we aydingliq (éniqliq) tin ibaret ikki bölüm bar. Shu seweblik, ju’ilé’um qarshi chiqqan xusus rohning pa’al eqil bilen yoritilishidur. Ibn sinaning pikirliri xristi’an té’ologiyisige zit kelgenliki üchün uwérgnliq ju’ilé’um uninggha qarshi chiqqan. Shundaqtimu u bir munche témilarda ibn sinaning pikirlirige qoshuldi. Eserliride 40 yerde uning ismini tilgha aldi. Ibn sinaning zat (öz, mahiyet, élménét, tadu-t) bilen wujudning perqi, penlerning türge ayrilishi, rohning menggülükliki we éniqlimilar heqqidiki pikir we misallirini eynen tedbiqlidi.

Halésliq aliksandir –pa’al eqil témisida ibn sinagha qarshi chiqti, zat bilen bilen wujudning perqi témisida uninggha qoshulmidi. Lékin, u tuyghularning roli heqqide ibn sinaning pikrini eynen qobul qildi. Aléksandir 1170-1180-yillarda parizhgha kelgen bolup, bu chaghda grégo’iré Ⅸning qarari bilen aristotél we islam peylasoplirining eserliri heqqidiki cheklime bikar qilin’ghan idi. U fransiskén mektipige té’ologiye mu’ellimi bolup kirdi. «Summa Universae theologlae» dégen bir eser yazdi. U abistrakitliq mesiliside, bolupmu tuyghularning roli we tuyghu shekillirining abistrakitliqi heqqide ibn sinaning pikrige qoshuldi. Ibn sina teripidin bayqalghan wehime sizish iqtidarini «istimeyt» (mölcherlesh, texmin qilish dégen menide –t ) dégen nam bilen atidi.

Jon déla rochél –parizh uniwérsitétide halésliq aléksandirning ornigha chiqqan jon déla rochél zat bilen wujudning perqi témisida ibn sinaning pikrige anche qoshulmidi. Jon bu perqni madda bilen shekil otturisidiki perqke arilashturiwetken idi. Lékin, ibn sinaning «ortaq tuyghu» uqumini qobul qildi, hetta buni j . Damassén bilen st agustinning tebi’iy iqtidar heqqidiki qarashliri bilen bir xil dep qaridi. Jon déla rochél eqilning roli heqqide ibn sina otturigha qoyghan melumatni hetta keltürgen misalliri bilen qoshup neqil aldi. Ibn sinaning eqilning tesnifi heqqidiki qarashliri tamamen uning esiride bar.

A’uksérliq ju’ilé’um –1145-1241-yillarda yashighan papa grégori’é Ⅸ1231-yili aristotél we musulman sherhiychilerning eserlirini oqushni cheklidi. Parizh uniwérsitéti papaning qoyghan cheklimisi sewebidin a’uksérliq ju’ilé’umni rimgha ewetti. Aristotél we uning egeshküchilirining eserliri qaytidin közdin kechürüldi. A’uksérliq ju’ilé’um ibn sinaning pa’al eqil we sudur telimatining tesirige uchridin.

Robért grossét (1170-1253) –st agustinchi bir en’enige baghlinip qalghan bolsimu, zat bilen wujudning perqi heqqide ibn sinaning tesirini qobul qildi. St agustinchi en’ene murekkep bir qurulmigha ige idi. Ibn sinaning tesiri mesiliside ular ikki guruhqa ayrildi. Bir terepte awérgnliq ju’ilé’um, robért grossét, yene bir terepte halésliq aléksandir, jon déla rochél we st bunawénchér qatarliq kishiler bar idi.

Rogér mariston –fransiskén mektipige mensup idi. Pa’al eqil témisida umu ibn sinadin ilham aldi. Ibn sinaning sherhiyliridin paydilinip aristotél bilen st agustinning pikrini bir-birige uyghunlashturushqa tirishti.

St bunawénchér (1221-1274) –pa’al eqil we irade erkinliki mesiliside ibn sinaning tesirige uchridi. Bolupmu «uchqan adem» dégen örnekni qollinip rohning tepekkur qilidighan bir jewher ikenlikini otturigha qoydi. St bunawénchér roh biwasite pa’al eqilge ige dégen qarashni bashlinish nuqtisi qilip tengrining her mewjudatqa öz herikitige ige bolush imkaniyitini yaritidighan iqtidar bergenlikini tilgha élip, ibn sinaning pikirlirini tekrarlidi.

Ékxard (1260 –1327) –ibn sinaning mewjutluq nezeriyisining gherbte küchlük nopuzgha ige ikenliki 14-esirde kölnde «hikmet kitabi» heqqide sherh yazghan ékxardning esiride téximu éniq shekilde körüldi. U zat bilen wujudning herbir nersidiki perqige a’it qarashni qollandi.

Dans skot (1270-1308) -mewjutluq témisida ibn sinaning pikrini qobul qildi. Hénri dé gantmu dans skot bilen oxshash yolda mangdi.

Waytél dé for (1327-alemdin ötken) mewjutluq nezeriyisi heqqide ibn sinaning tesirige uchrighan. Uning esiridiki barliq muhim hökümler ibn sinaning eserliridin élindi. U ayrim bir pa’al eqil témisida ibn sinadin ilham aldi.

St ansélmus (1033-1109) –antologiyilik delilning meshhur ijadchisi süpitide qobul qilin’ghan st ansélmusning delillirining menbesi ibn sinaning eserliride bar.

Ispaniyilik pi’ér (1220-1277) –papa bolushtin burun yazghan «anima libre de » dégen kitabida ibn sinaning pa’al eqil bilen munasiwetlik éniqlimilirini qollandi. U gherbte mistik ilimde pelsepini qollan’ghan kishi idi.

Marsil faysin (1433-1499) –ibn sinaning tesirige uchrighan. U ibn sinaning pa’al eqil nezeriyisi bilen st agustinning «aydinglashturghuchi tengri» chüshenchisini bir-birige yéqinlashturdi.

Rogér bakon «1214-1294) –doktur mirabilis («möjizilik ustaz» dégen menide –t ) dégen leqem bilen tunulghan r . Bakon «opus majus» namliq esiride ibn sinaning «pewqul’adde nersilerni we uchuq bir heqiqetni yazghanliqi» ni tilgha alidu. U aristotélni farabi bilen ibn sinaning esirige asasen chüshendürdi. Bakonning qarishiche, ibn sinaning büyükliki rohning ölmeydighanliqi, jesetlerning axirette bir yerge toplinidighanliqi we perishtilerning barliqi qatarliq heqiqetler arqiliq her kishini özige qaritiwalghanliqidur. Rogér bakon bilimning yer yüzige töt qétim chüshürülgenlikini otturighan qoyidu. Uning qarishiche, bilim ikki qétim ibrani tilida toluq chüshürülgen, buning biri patrikler we peyghemberler arqiliq, yene biri büyük hékim suleyman arqiliq yetküzülgen, ikki qétim toluq bolmighan halda chüshürülgen, buning biri yunan tilida aristotél arqiliq, yenebiri ereb tilida ibn sina arqiliq yetküzülgen. Bu xil ipadilerni qollan’ghan bakon yenila st agustinchi en’ene ichide qalghan.

Albért lé grand yaki büyük albért (1193-1280) –ibn sinaning eng köp tesirige uchrighan peylasop. Ibn sinaning «nefes » te bilgüchi we yaratquchi küchlerning bir yerge kélishi bilen eqilning wujudqa kelgenliki heqqide sözligenliri büyük albértning esiridimu chéliqidu. U, bu uqumlargha «intellectus operatives», «intellectus specukatves» dégen namlarni bergen. Uning chüshenche bilen hadisening perqi heqqidiki qarashliri ibn sinaningkige eynen oxshaydu. Albért «summa de creatures» dégen esiride alemning yaritilishi we ezeliyliki heqqide arstotélning pikirlirige tayan’ghan bolsa, kéyin hadisiler heqqide ibn sinaning pikirlirige tayandi. U perishtilerning barliqi heqqidimu ibn sina bilen bir pikride boldi. U, perishtining özlüki del uning tebi’itidur, bu tebi’et arqiliq terkibke kirgini del mewjutluqidur. Shu arqiliq u bir pütünlük we bir xasliq yaritidu, dep qaraydu. Albért grandning mewjutluq nezeriyisi heqqide mangghan yoli ibn sinachi bir yol idi.

St tomas akwin (1227-1274) –akwinliq muqeddes tumas dégen nam bilen tonulghan tomas akwin ottura esir yawrupasining eng büyük peylasopliridin biri. Dominikén mektipining eng muhim wekilliridin biri. U albért lé. Grandning oqughuchisi. U hem ibn sinani tenqid qilghan hem uning eserliridin eng köp istat élish arqiliq öz chüshenchisining asaslirini tikligen peylasop. St tomasning «kapirlargha qarshi» we «té’ologiye tizisliri» dégen eserliride latinche shekil bilen tilgha alghan heqiqet uqumi ibn sinaning uqumi idi. Ibn sina heqiqetning zihinde emes, peqet nerside bolidighanliqini nezerge élip, «her nersining heqiqiti özige uyghun bolghan mewjutliqidur» dégen idi. St tomas heqiqetning üstige qurulghan bir külliylik (uniwérsalliq) témisida ibn sina bilen tamamen oxshash pikirde boldi. Chünki nersidiki mewjut shekil zéhniy heriket wastisi bilen uningdin yiraqlishidu we qayta bir qétim zihinde mewjut bolghanda zéhin uninggha külliylik ata qilidu. St tomas ibn sinagha oxshash mewjutluq bilen jewher otturisida mentiqiliq emes, heqiqiy bir perq bar dep qaraydu, meleklerning rohiy (diniy) we nuraniy (nur bilen munasiwetlik –t) mewjutluq ikenlikini we maddidin ayrim turidighan bir qurulmigha ige ikenlikini bildüridu. U qiyamet, rohlarning toplinishi, roh bilen bedenning munasiwiti heqqide ibn sinagha yéqinlashti. Ibn rüshtü «Contra Averroist» dégen esiridiki tenqitliride ibn sinanimu tenqitlidi. U «De Potentia» dégen esiride ibn sinaning alemning shekillinishi heqqidiki qarishini ret qildi.

St tomas zat bilen wujud otturisidiki perqni ispatlash üchün herbir mewjudatta bolushi mumkin bolghan, amma zörüriy bolmighan zat pikrini analiz qilishta ibn sinadin paydilandi. St tomas tengrining mewjut ikenlikige a’it delilni mitafikizigha mensup qilish xususida ibn sina bilen bir xil pikirde boldi.

Kardinél séjitén –1493-1494-yillarda padu’a akadémiyiside st tomasning «De Ente it Essentia» dégen esirini sherhiyligende da’im ibn sinaning ismi tilgha alghan.

Jé’un dé st tomas –1630-1643-yillarda alkala we madridde ders ötkende, pat-pat ibn sinadin söz achqan. Bu derslik 1637-yildin étibaren madrid, köln, rim we lyonda neshr qilindi. 19-esirde parizhda yéngidin bésildi. 1930-yilidin étibaren «tomistik pelsepe dersliri» dégen nam bilen turinda neshir qilinip keldi.

Yéngi dewr (éyqinqi zaman) peylasoplirigha körsetken tesiri

Ibn sina yalghuz ottura esirning peylasoplirighila emes, belki yene rönésanis dewri bilen 18-esirdiki peylasoplarningmu köpchilikige tesir körsetti. Bu xususni ordénaryüs, proféssor izmirliq isma’il haqqimu bildürdi.

17-esirde bayqalghanliqi sözlinidighan su we hawaning bésim küchi hadisisini yette esir burun ibn sina «nejat» namliq kitabida tilgha élip ötken idi. U hawaning bésim küchi heqqidiki témini italiyan fizikichisi torchélli (1608-1647)din burun otturigha qoydi. Fransuz mutepekkuri mari’ot (1620-1680) bolsa 1678-yili hawaning bésim küchi qanunini otturigha qoydi. Shuningdek, ten bilen rohning tedrijiy tereqqiyati heqqide bügünki künde gherb chüshenchiside orun alghan bezi qarash we sherhiylerni ibn sinaning esiride uchritimiz.

Réné déskartés (1596-1650) –ibn sinaning rohning bir jewher ikenliki heqqidiki qarashliri arqiliq déskartésqa tesir körsetkenliki löwéntél, furlani we go’ichon teripidin tilgha élindi. «oyliniwatimen, undaqta men bar» dégen ipadiliri ibn sinaning «uchqan adem» dégen métafurasigha shundaq yéqin kélidu. Démek, déskartésning uni bilidighanliqi zor ihtimalliqqa ige. Déskartésning «tughma tesewwur», «zihin ijad qilghan sün’iy tesewwur», «érishilgen tesewwur» dégen qarashliri ibn sinaning tesewwurni tuyghudin kelgen, xiyal küchidin tughulghan we tejribidin hasil bolghan dégen qarashlirini eslitidu.

Léybniz (1646-1716) –penlerni türge ayrish, ilim tehlili we dinamistik alem chüshenchiside ibn sina léybniz üchün yol bashlighuchidur. Ibn sinaning qarishiche heriket jismaniy bir küchning tedrijiy halda chüshenchidin emeliyetke aylinishidur. Bu uqum léybnizning «izchilliq » qarishi bilen oxshaydu. Buningdin bashqa, mewjutluqning oylinish netijiside meydan’gha kélidighanliqini tilgha alghan ibn sina mushu qarishi bilen bilimning oylinish arqiliq ang halitide meydan’gha kélidighanliqini tilgha alghan léybnizge yol bashlighuchi boldi. Eyni shekilde léybnizning optimizmi (ümidwarliq qarishi –t ) ibn sinaning mewjutluqta yaxshiliqning asas, yamanliqning waqitliq bolidighanliqini misallar arqiliq körsetken optimistik qarishigha oxshap kétidu. Yaxshiliq we yamanliq uqumlirining tarmaqliri bilen «ezeliy inayet» témisida léybniz ibn sinaning qarashlirini tekrarlidi. Ibn sina bilim nezeriyiside tuyghu bilen tejribige intayin ehmiyet bergen idi. Bu xusus eyni waqitta léybnizning eserliridimu körüldi.

Immanu’él kant (1724-1804) –ibn sinaning bilim nezeriyisidiki tuyghu bilen tejribining ehmiyiti yene kantning eserliridimu körüldi. Ibn sinaning emeliy we nezeriyiwiy eqil tesnifi kantning eserliridimu eynen shekilde bar. Kant eng yüksek uqum bolghan «tengri» bilen «roh»qa emeliy eqil arqiliq ulashqini bolidighanliqini tekitlidi, ibn sina bolsa nezeriyiwiy eqilning yüksek derijisi bolghan «muqeddeslik» mertiwisi bilen ulishidighanliqini bildüridu. Kantning «noemenon » bilen «fenomenon» uqumliri ibn sinaning «heqayqul eshya» bilen «zewarihul eshya» uqumlirining latinche ipadisidin bashqa nerse emes.

Bérkéléy (1685-1753) –ibn sinaning «allah zatini bilidu, zatini bilishi hayatni teqezza qilidu. Uningda bilgen we bilin’gen nerse bir xildur» dégen pikri bérkéléyning «hayat idrak qilinishtin ibarettur» dégen söz bilen xulasiligen idi’alizmigha yol achqan idi.

Jon lok (1632-1704) –tebi’iy jisimlarning öz zati bilen mewjut bolidighanliqi we tereqqiy qilidighanliqini tilgha alghan ibn sina eslide jon lokning jisimning birinchi we ikkinchi xil xususiyiti heqqidiki qarishigha nahayiti oxshap kétidighan jisimgha xas bir xil xususiyetni nezerde tutqan idi.

Hénri bérgson (1859-1941)-ibn sinaning pisxikiliq dunya bilen bi’ologiyilik dunya otturisida éniq bir chek békitmigenliki bérgson bilen oxshash bir nuqtida ikenlikini eske salidu. Bolupmu bérgsonning intuitionchüshenchisi, makis shéllir (1874-1929) ning sympathiechüshenchiside nezerde tutqanliri ibn sinaning bilimning peqet téma bilen shey’i otturisidiki munasiettin ibaret bolupla qalmay, belki yene arzu bilen shey’i otturisidiki qoshulush we söygüdin ibaret ikenliki heqqidiki qarishini eslitidu.

Buningdin bashqa 19-esirdiki dangliq mentiqeshunas xamilton’gha ibn sinaning yüklemning xususiyiti heqqidiki qarashliri tesir körsetti. U, bu témida ibn sinaning pikrini teqlid qildi.

Xulase

Yuqirida körüp ötülginidek, ibn sina qatarliq islam tepekkurining muhim wekillirining pikirliri latinlar teripidin öginilgende gherb dunyasida yéngi bir pikir herikiti bashlandi. Shuning bilen yawurpada emeliy –tejribiwiy bilimler uqutilidighan parizh (sorbon) we oksford uniwérsitétliri quruldi. Buning netijisi süpitide rönésanis herikiti bashlandi. Ibn sinaning gherbke körsetken tesirining kölimi heqqide yene gherblik tetqiqatchilar teripidin bildürülgen xususlarni bu yerde tilgha élish yéterlik. Anna mariya go’ichon mundaq deydu :«ikki esir dawamida barliq peylasoplirimiz meyli uningdin ilham alsun, yaki uning pikirilirini yoqqa chiqirishqa urunsun haman ibn sinaning eserlirini toplashqa tirishti. Buning netijiside xélila chongqur, emma nahayiti omumiy bir tesir meydan’gha keldi. Bezide ötkünchi, bezide izchilliqqa ige bolghan bu netijilerning beziliri hala künimizdimu janliq halette turmaqta… ibn sinaning tesiri shu qeder keng we chongqur bir tesir idiki, ottura esirdiki muteppekkurlirimizdin herqandaq biri toghrisida tetqiqat élip bérilsa, uning ibn sina pelsepisi bilen bolghan munasiwiti tetqiq qilinmay qalmaydu. Hetta bu tetqiqatlar qanche chongqur élip bérilsa, ibn sinaning peqet ularning asanla muraji’et qilidighan bir menbesila emes, belki yene pikir sahesidiki ustazliridin biri ikenlikimu shunche éniq körülidu. Ibn sina st agustin, aristotél, bo’és (480-525) we st jé’un damasséndin kéyin gherblikler chongqur ishench bilen qarighan, nahayiti yüksek nopuzgha ige bir qanche kishining biri idi. Elwette u munazire qilindi we beziliri teripidin ret qilindi, emma uning tesiri shundaq chongqur boldiki eger gherb uni bilmigen bolsa, gherb tepekkurining ottura esirde qandaq bolup kétidighanliqini héch birnerse belgiliyelmeytti.»

Dé lak olér ibn sina qatarliq islam mutepekkurlirining eserliri bilen ötken antik pelsepening yawrupada qandaq bir yüzlinishni peyda qilghanliqini bildürüsh üchün «…shundaq qilip hélnéstik medeniyet ispaniyidiki gherbiy islam jem’iyitige köchti, bu yerde xususiy bir tereqqiyatni namayen qilip, musulmanlarning özige körsetken tesiridin téximu chongqur halda xristi’an we yehudiy chüshenchisige tesir körsetti. Nihayet sherqiy shimaliy italiyide chirkawgha qarshi bir chüshenche bilen eng axirqi tereqqiyatigha ériship rönésanisqa yol achti» deydu. Gherb chüshenchisige qaldurghan tesirler xususida filip k. Hitti shularni tilgha alidu: «köpinche pelsepiwiy pikirler halitide gherbiy yawrupada meydan’gha kelgen bu éqim we qaldurulghan tesirler qarangghu dewr déyilidighan bir dewrni axirlashturup, ottura esir xristi’an sikolastikining seher waqtigha aylandi… buning semerilik netijilirini hala bügünki kündimu gherb dunyasigha toplimaqta.»

Menbeler:

Brehier, Emile, Histoire de la phılosophie(1-3), Paris, 1931-1932

Carra de Vaux,Avicenne, Paris, 1909.

Corbin, Henri, Histoire de la philosophie İslamique, Paris, 1964.

Gilson, Etienne, La philosophie Au Moyen age, Paris, 1947.

Goichon, A-M, La Distinctionde l’ Essence et de l’ existence d’ Apres Ibn Sina, Paris, 1937.

Goichon, A-M, La philosophie d’ Avicenne et son influence en Europe Medievale, 2, baskı, Paris, 1951, Çev. İsmail Yakıt, “İbn Sina felsefesi ve OrtaçağAvrupasındakıetkileri”, Ötüken Neşriyat, 3. Baskı, İstanbul, 2000.

Hitti, Philip K, Siyasi ve Kültürel İslam tarihi, çev, S.Tuğ, 1980.

İbn Sina,Kitabu’n- Necat, Kahire, 1938.

İbn Sina, Tis’u Resail fi’l –Hikmet ve’t –Tabiiyyat, Kahire, 1908.

İzmirli, İsmail Hakkı, İslam mütefekkirleriyle Garp mütefekkirleri arasında mukayese, Ankara, 1964.

Karlığa Bekir, İbn Sina felsefesinin Batıfelsefesine etkileri, Uluslararasıİbn Sina sempozyumu(17-20 agustos 1983) bildirileri, Başbakanlık basımevi, Ankara, 1984.

Karlığa Bekir, İslam Düşüncesinin Batıdüşüncesine etkileri, Litera yayıncılık, İstanbul, 2004.

O’leary, De Lecy, İslam düşüncesi ve tarihteki yeri, Çev. H.Yurdaydın, Y. Kutluay, A.Ü.İlahiyat fakultesi yayınları, Ankara, 1971.

Ülken, H.Z, İslam Felsefesi, kaynaklarıve tesirleri, Türkiye İşbankasıKültür yayınları, Ankara, 1967.

Ülken, H.Z,Uyanışdevirlerinde tercümenin rolü, İstanbul, 1935.

Yakıt, İsmail,İbn Sina’da İnsan rohunun evrimi ve modern biyolojik düşünceye katkısı, uluslar arasıİbn Sina sempozyumu(17-20 agustos 1983) bildirileri, Başbakanlık basımevi, Ankara, 1984.