Erkinlik üchün kök asmanni sétwilishning héch hajiti yoq, peqet we peqetla Rohimizni satmisaqla yétidu.

-Nelson Mandela

Autori: Hebibulla Ablimit

 

Chin sulasining padishasi Chiyenlung (1711-1799) ning eskerliri 1760-yilliri Üchturpangha bisip kilip, Elenurxan (Tarixtiki meshhur Iparxan) ni esirge ilip, Beyjinggha ilip kéttidu. Perizat süpetlik, Ipar puraydighan bu qiz bolsa Emir Muhemmetjan bilen Ezim Ezize pasha Xénimning newrisi idi. Elenurxanning rahéni özige mahil qilish üchün Padishaning Saray xoshametchilirining pal sélishi boyiche „Miwisi Altun, yopurmigha Kömush, shéxi Polat , hidiy Ipar“ bolghan Üchturpanning yerlik Jigde köchitini saraygha köchurush üchün leshker bishi Su Ching bilen Hakimbeg Ebeydullagha perman chushuridu.

Shu chaghalarda Hakimbeg Ebeydulla bilen Ambal Su Ching birliship, xalighanche Adem ölturup, Uyghur xelqining mal-mölkini bulap, Xotun-qizlirigha basqunchiliq qilghan bu zorawanliqidin, Üchturpan xelqining chidighuchiliqghi qalmighan idi. Zalimlar xelq ustidiki siliqni kün-künge köpeytip, xelqni bir tire, bir ustixan qilip qoyghan idi.

Bu chaghlarda Uyghur xotun-qizlar xatirjem tala tüzge chiqalmayti. Xan leshkerliri körgenla ayallargha xalighanche basqunchiliq qilatti. Bezide yamulda „Ziyapet“ namida ayallarni mejburi tutup kélip, heptilep ayallarni mejburi yamulgha solawalatti. Numus küchidin bash köturelmigen nurghun erler özlirini ölturwalghan idi.

Xeliq ichide yuz-abroyi bar inawetlik Rexmutulla digen késhining Gülzare digen chiralliq ayalinimu yamullagha solawilip, qoyup bermigenligi üchün, Rexmutullaning wijdani jidimay, yuriki örtulup, qan-zerdige tolup, partlash pursitini kutup turghan idi. Del mushu chaghlarda Su chingning naynaq oghli Su lun bilen Hakimbegning oghli Kamal ikkisi tamasha üchün Axsugha kétiwatqan yolda , qolida Kapaq köturup sugha chiqqan bir bozchining qizi Anargülni körup qilip, uninggha Su lun isilip, niyitini buzidu, Qiz pütun küchi bilen qarshiliq qilidu, del mushu chaghda Jüme namizidin qaytqan jamaet bu exwalni körup, u ikki lukchekni qattiq urup, qizni qutquzup qalidu. Bu ikki lukchek Mejit Imaming salasi bilen jini aman qilip, sheherge tikiwitidu. Bu exwal Rexmutullaning qattiq gheziwini qozghaydu chünki Anargül bolsa Rexmutullaning oghli Amanullaning söygini idi. Bu weqedin kiyin Amanulla segeglik bilen etrapigha jigerlik Uyghur yashlirini yéghip her ixtimalgha qarshi teyarliq köridu. Yashlarni Palta-keke, Kaltek-toxmaq, Qilich-orghaqlar bilen qorallandurup, teyarliq qilip, „Qoltuq“ digen taghliq rayongha chiqip kitidu.

Del shu chaghalrda Xandin “Jigde köchurush” permani yétip kélidu. Buning bilen Su ching we Ebeydulla suyqes tuzup, bu ishqa Rexmutulla bilen oghli Amanullani meshul qilip bikitidu. Ularning mexsidi bu ikkisini bu ishqa mes´hul qilip, yolgha séliwitip, Anargülni qolgha kelturush idi. Likin segek Amanulla bilen Anargül dadisi Rexmutullagha qozghilang qilish toghruluq mundaq xet yazidu.

Qara tashlar zar yighlaydu,
Bashqa chüshken dertlerge.
Serkerde bolung emdi,
Jandin toyghan xeliqlerge.

Jigdiliktin jeng bashlap,
Shéhit bolsaq arman yoq.
Bundin artuq chidarigha ,
Emdi bizde derman yoq.

Aqtuqayning séyida ,
Seldek aqsun qénimiz.
Erkinlik dep jan bersek,
Söyunmemdu jinimiz.

Del mushu chaghalar 1765-yli 2-ayning bashliri idi.
2-ayning 14-küni hasharchilar Jigde köchetlirini nechche yüzligen tagharlargha qachilap , yolgha chiqish üchün toplishidu we bularni uzutush üchün kelgen ayal-balilar köz yashlirini qilip, yighilghan chong meydan otturisigha bir qametlik, qeyser bir kishi zeberdes dessep kilip, ot chaqnat turghan ötkur Közi bilen hesretlik qan-yash tökuliwatqan qérindashlarning perishan yuzlirige tekshi nezer salidu. Bu kishi del Rexmutulla idi.
“Qirindashlar! Bugunki künde bizning bishimizgha chushuwatqan zulum-kulpetlerge saydiki qara tashlarmu nale qilishmaqta. Bu zulumgha qol qoshturup, “lebey “ dep turiwiremduq? Yaq, yaq! Emdi taqitimiz taq boldi. Bugundin bashlap men silerge Serkerde! Biz atlinayli, Jigede qachilanghan Maltaqlarni urup chiqinglar! Qolunglargha qoral ilinglar! Qini yurekliri zerdepke tolghan yurtdashlar, qel´ege qarap algha!” dep xitap qildi.
Qehriy-ghezipi téship turghan déxan yigitliri shuan awaz qoshup, herketke ötti. Buning bilen pütun xelq qozghulup shu künila qozghilangchilar sani onminggha yetti. Bu tarixtiki “Jigde yéghiliqi” dep nam alghan shalliq qozghilang idi.
Bu toghruluq bir shair mundaq yazidu:

Ilahim bendilerni munggha saldi,
Köchurup jigdilerni Tunggha saldi.
Tégip bashqa hemishe tayaq-toqmaq,
Yérip tenni tömur derre bilen choqmaq.

Zulum ashti, hashar-alwan kilip téz,
Ayaq asti qildi köp xotun – qiz.
Tugep taqet, uninggha sewir-imkan,
Déduq bolsun, pida bu jan, tökup qan.

Rexmutulla serkerde qozghilangchilarni üch chong liniye boyiche qel´ege qarap hujumgha öttishke buyridi. Buning bilen Qel´eni qorshawgha aldi. Etisi qel´edin ayalche yasinip, oghurluqche chiqqan Hakimbeg Ebeydulla bilen Ambalning oghli Su lunni Anargül bashliq qozghilangchilar qolgha aldu we helqning köz aldi qetle qildu.

Ambal Su ching bolsa azghina chirikliri bilen sipilning ichige solunup qaldu. Hayatidin umudini uzgen qanxor Ambal sipilning ichidiki derexqe esilip öliwaldu. Chirikler yamulning qoral iskilattidiki oq-dorilarni yéghip hemmisini özliri bilen teng partlitip halak bolushidu.

Gerche qozghilangchilar ghelbe qilghan bolsimi bu téxi jengning bashlinishi idi. Üchturpanni mudapiye qilishtin bashqa etraptiki rayonlardiki xelqni qozghash üchün küch ewetish lazim idi. Uning ustige bu etiyazliq tirilghu mezgili bolup, yerlerni aq tashlap qoyushqa hergiz bolmayti.
Dixanlar bir tereptin dixanchiliq ishliri bilen meshghul bolsa bir tereptin Üchturpani qoghdash ghimida idi . shu chaghda Qeshqet terptin Qeshqer ambili nurghun leshker tartip üchturpangha qarap yol alidu , Ben Taxey digen Aqsu ambilimu xan leshkerlirini bashlap yolgha chiqidu.

Rexmutulla bu xewerni anglap derhal urushqa teyarliq qildu, aridin bir ay ötkende urush sherq we gherip terptin tengla bashlinidu.

Rexmutullaning chong oghli Esmutulla Qeshqer tagh yolidin kelgen leshkerlerge torap zerbe birip, nurghun qoral olja aldu. Ikkinchi oghli Amanulla bolsa yéngi toy qilghan ayali Anargül bashchilighidiki qoshun bilen Aqsudin kelgen chirikler bilen qalliq jeng qildu. Ikki septiki bu urush bir hepte dawam qildu we ghelbe bilen axirlishidu.

Bu xewerni anglighan Kure jangjuni Üchturpangha 3 ming tallanghan xan qoshunini ewetidu. Bu qoshun üch terepke bölunup wujumgha ötidu. Aqsu saylighidin bésip kirgen xan qoshuni bilen Anargül bash bolghan qoshun tutushidu. Qexriman Anargül(bezi matiryallarda Mayimhan dep ilinghan) talliwalghan Alte qiz qoghdighuchisi bilen qeqrimanlarche jeng qilip, leshkerlerni axiri chikindurdu.

Walenki qattiq ghezepke kelgen Kure jangjuni axiri pütun küchini ishqa silip, jengge atlinidu, Üchturpan etrapida xan leshlerliri xundi qagha-quzghunlardek mingghildap kétidu. Yeni onminglighan qoshun top-zembirekler bilen wujumgha öttup, qattiq mudapide turghan qeriman Üchturban qozghilangchilarning sipini buzup tashlaydu.

Qeqriman Amannulla kindik qini tukulgen ashu mubarek tupraqta Xan eskerliri bilen qanliq jeng qilip, qeqrimanlarche Shéyit bolidu.

Qozghilangchilar aridiki bezi teslimchi munapiqlar teslimchilik yolini tutushqa bashlaydu likin Rexmutulla axirche jeng qilidighanlighini bildurup, qozghilangchilar bilen birge sipilgha chiqip jeng qilip, jengde Shéyit boldu. Urushqa chong oghli Esmutulla qomandalliq qildu likin xain Sabir bilen Shakir digenler özining rezil epti-beshirisini toluq ashkarlap, Esmutullani qolgha ilip, baghlap Xan leshkerlirige tapshurup teslip boldu. Buning bilen minglighan shéyitlarni bergen bu qozghilang teslimchilikning sewebi bilen meghlubiyetke uchrap ,tiragidiyelik axirlishidu.

Likin tarixta ajayip komidiyelik ishlar bolidiken, xan leshkerliri aldi bilen Teslimchi xain Sabir bilen Shakirni ölumge hukum qilip, kallisini aldu, buning bilen bu ikki xainning hayati shemendichilik bilen axirlishidu, Teslim bolushni xalimay uzul –késil jeng qilish terepteri bolghan Esmutullaning ölumi bolsa sereplik , xelqimiz menngu yan itidighan ölum boldu.

Bu Qozghilanggha qatnashqan Uyghurlarning uchten biri qirghin qilinghan bolup, 10 mingdek késhi Iligha surgun qilinidu, bu surgun qilinghanlarning yirimi yollarda ashliqtin, qehritan soghaqlarning destidin ölup kitidu. Yurtlirida qalghan ayal we ushshaq ballarning bishigha téximu éghir balayi apat kélidu.

Del mashu chaghda taghlarda shoshurnup yurgen Anar gül qayta yene teshkillinip öz etrapidiki 6 qiz bilen chin leshkerlirige qarshi partizanliq jeng élip baridu.

Anar gül nahayiti batur qelemdimu, elemdimu yitishken qiz bolup, özi nahayiti qamlashqan. Amannulla bilen az waqit birge bolghan chaghlardiki umidini, yashliq arzulirini, kelgusi üchün tuzgen pilanlirini yoshurghan bir jup kök közliride intiqam oti chaqnighan, bu adaletsizlike, qanxorlargha qarshi isyan qilip, tikmu-tik turghan ikki köksimu özige shunche yarashqan bu bahadir qiz qalghan Ghunche qiz, Zuhre gül, Qembernisa, Gül ayim, Externisa, Dilber qiz qatarliq 6 qiz bilen birge düshmenge tuyuqsiz zerbe birip, düshmen chirikliri ichide riwayetke aylinidu.

Xan leshkerliri arisida Anargül (Mayimxan) toghrisida “oq ötmeydighan ewliya Qiz” digen söz-chöchekler tarqaldu. Anargül bashchilighidiki 7 Qiz at chapturup, qilichlirini oynutup xan eskerliri arisigha bösup kirgende , xan leshkerlirining sipi buzulup, herterepke pitirlap qichishidu. 7 Qizning atliring tuyaqliridin chiqqan sadalar tagh baghridki sayliqlarni zil-zilgha salidu.

Shundaq qilip bu güzel 7 qizning partizanliq urushi üch ay dawam qilidu. Axiri bu zerbige chidimighan minglighan Xan leshkerliri tom zembirekler bilen qorallnip, Muljer taghlirini omumi yuzluk qorshawgha alidu. bu jessur 7 Qiz qet´i teslim bolmay düshmen bilen ilishidu we tik tagh choqqilirigha qarap ilgirleydu, arqidin minglighan Xan leshkerliri taqqa qarap yamishidu. Özlirige qattiq harduq yetken bu 7 bahadir qiz bedenliridiki yarilirining aghrighinimu tuymay, pütün küchi bilen taghalardiki quram tashlarni, chashqanlardek ömulep kiliwatqan chirikler ustige yaghdurup, yuzligen hezlek chiriklerning mijighini chiqirwitidu we küchluk tartilghan oqya kirechliridin chiqqan eng axirqi oqlar düshmenning yurikige gach qilip sanjilidu.

Emma tagh baghridki chirikler chebdas 7 Qizning nazuk tenliri ustige zembirek oqlirini yaghdurushqa bashlaydu. Zembirek oqlirining zerbisidin taghlardiki quram tashlar paxtidek tozushqa bashlaydu. Bu chaghda chirayidin taghdiki cholpandek nür tökup turidighan Zöhre gül éghir yarilinidu. Ghunche qiz bilen Dilber sepdishini derhal yölep qap-qara bulutlar qaplighan tagh choqqisigha qarap ilgirleydu.

Öz ghururining ayaq asti bolushigha bash egmigen, yatqa boy egmes iradini özige muqeddes dep bilgen bu natifan 7 Qiz düshmen bilen hayat-mamatliq ilishta kiyimliri jul-jul titilip ketken idi. Bu güzel nazuk bedenliri düshmen tighlirining zerbisidin tiliwitilgen bolup, yara éghizliridin chiqqan issiq qanliri bilen ippetlik pak bedenliri nemlengen idi. Muqedes itiqadning küchi bilen , chemdeslik bilen epchil herket qiliwatqan bahadir 7 qizning bu qeqrimanlighini köz aldighizgha keltursingiz ulargha alemche apirin oqumay turalamysiz.

Qorqmas, Shir yurek 7 Qizning Sumbul chachliri chuwulghan, lewliri qurughan, nepesliri siqilghan, közliri harghinliqtin olturghan bolsimu yenila qetí iradisidin yanmighan, teslimchilikni özige numus dep bilgen halette Tagh choqqisida merdane turidu. Tagh choqqisidiki gureldep chiqiwatqan qattiq soghaq shamal ularning chuwulghan qapqara chachlirini uchurtup turidu. Bu sumbul chachlar elwette muhebbet gülzarining ishikini emdila chekken emesmu? U yumran qap-qara chashlar téxi öz söygisining méhri bilen silishigha qanmighan idighu.

Bolsa bu yumran chashlar eng axirqi qitim öz yari bilen widalishiwatqandek perishte supetlik 7 Qizning qizil almidek yuzlirini , titrep turghan lewlirini toymay arqa-arqidin söyidu. Kök yuzide daim parlaydighan Quyashning paqiraq yuzini qaplighan qara bulutlar bolsa hesretlik widalishish yashliri bilen güzel 7 Qizning paqiraq chachlirini nemdeydu. Töwen terptin chiqiwatqan yuzligen Xan leshkerliri lesh purap ketken sisiq bedenliri bilen axiri érishken oljigha qol silish üchün yawuzluq bilen yiqinlap kilidu. Lékin jengqiwar 7 Qiz bu toxu yurek yallanma leshkerlerning yureklirni mujuwetken bolghachqa aldirap pitinalmaydu.

Uyghurning bahadir 7 Qizi Asman bilen ziminning arisida özlirini charisiz, amalsiz, ajiz hés qilishidu. Ular eng axirqi qitim Ana yurti ezizzane üch Turpanning güzel bu mubarek yuzige Muljer téghining choqqisidin yene bir qitim Umudliri sunghan halda nezer tashlaydu. Chirikler asta-asta sebirsizliq bilen qistap kélidu.

Bahadir 7 Qiz tagh choqqisining léwige kilip, töwen´ge qaraydu. Töwen terep cheksiz qarangghuluqqa tolghan tégi yoq Hang idi. bu hayatning güzellikliridin héch behriman bolalmighan 7 Qizning umutsiz közliri bir-birliri bilen eng axirqi qitim uchishidu. Pütün Tebiet bu adeletsizlikni, bu zulumni, bu namertlikni körup tursimu küchlukler, qanxorlar aldida béshini sélip, charasiz turidu. Peqet 7 Uyghur qizi, peqetla mashu qehriman 7 Qiz bu zulumgha, bu adaletsizlikke bash egmey, Yah léwide tik turidu.

Elwida Ana weten, elwida Uyghur millitim digen 7 xil nazuk awaz Tagh choqqisida yaghrap, kökke köturulup, ershini tétritidu, andin asta töwenlep pütün ana tupraqning yüzini sélaydu, tupraq ana bulargha guwa bolush üchün wede beridu. Shuning bilen tengla 7 qizning nazuk bedini hanggha shunquydu. Ana tupraq bir silkinip 7 Qizining mubarek pak bedini özining illiq aniliq baghrigha basidu.

Perizat 7 qizning qeqrimanliq bu rohi kökke köturilidu, köktiki bulutlargha qoshulup, yamghur danchilirigha aylinidu, her bir tamche bir söz, bir riwayet, bir epsane, bir dastan bolup ta bugunge qeder we emidi Uyghur millitining rohini paklaydu, rohini kökertidu.

Mana bu Tariximizdiki Bahadir 7 uyghur qizi.
Mana bu Adaletning yuzini qaranghuluqtin yoruqluqqa chiqirish üchün Zulumgha qarshi küresh qilghan Uyghur qizlirining rohi!.
Mana bu Millitimizning közidiki umudlirini, arzu-armanlirini yulup alghan zalimlargha qarshi küreshte öz hayatini qurban qilghan Uyghur qizlirining rohi!

Bu qeqrimanlarning ish-izliri , hékayiliri minglighan qeqriman Uyghur Oghul qizlarning hékayilirining peqet bir qismi .

Tarix bolsa hayatning eyniki, Tarix ewlatlarning ustazi.
Tarixtiki qeqrimanlarning ish-izlirini eslep turush bolsa dawamliq qilinghan ibadetke oxshaydu. Chünki Tarix insanni tepekkurge bashlap, insanning rohini paklaydu, insan rohining kirliship kétishtin saqlaydu.

25.07.2015 Gérmaniye(München)

 

Paydilanghan Matiryal:

Yazghuchi merhum Mesümjan Zulpiqar (25.10.1925 – 10.12.2012) akining „Serap“ namliq romani.