Uyghur 32 heripi uyghur medeniyiti we dunya medeniyiti til sahesidiki bir alahide möjize. Uning yighinchaqliqi, sanning azliqi, oqulushtiki asanliqi we éniqliqi bilen hemde til bilen atashta we yézishta yéterlikliki bilen uyghur medeniyitimizdiki bir göher abide.
Uyghur 32 heripi bir (1) dégen matématikidiki taq sanni a (1) dep ishlitish hemde bir (1) ni a (1) ni köpeytishtin bashlan’ghan. Mesilen:
Siz qolingizgha bir qanche santimétirliq (4 yaki 5 santimétir) inchike simni élip ewel uni bir ( 1) ge oxshash tüzleng. Andin uni (ia ) sheklige keltürüng, uni yene tüzlep (b) shekilge keltürüng, uni yene tüzlep (s) shekilge keltürüng… Boyiche 32 herplerning sheklini tüzigili bolidu. (chékit,ء hemziler, herplerni perqlendürüsh rolini oynaydu).
Eger bu bir (a) bilen 0 din 9 giche bolghan natoral sanlarning sheklini chiqirishqimu bolidu. Mesilen: yuqiriqi simni tüzlep, uning bilen nöl (0) ni sheklini chiqiring, uni yene tüzlep (a) shekilge keltürüng. Uni yene tüzlep (2) shekilge keltürüng…9 giche sanlar sheklini chiqirishqa boluwéridu. Démek, bu yerde 32 herp bilen 0 din 9 giche bolghan natural sanlarning mahiyet menbesi bu (1) boldi. Bu bir (1) taq san bolup, buni tebi’et dunyasidiki madda qanuniyetliri boyiche tetqiq qilghanda, taq sanning eksi jüp (2) san bolidu (jüp sani ‹2› ikki, bir taq sanning ikki qétim tekrarlinishidinla ibaret bolidu). Taq bilen jüp qarmu- qarshi bolghinidek tebi’et dunyasidiki maddilarmu qarimu- qarshiliqning mehsuli hésablinidu. Mesilen: qish- yaz, kéche- kündüz, er- ayal, höl- quruq, issiq- soghuq… Qanuniyetlerning mahiyitimu 32 herp we sanlar qanuniyitige oxshap kétidu.
Natural sanlar 0 din 9 giche bolsimu, uning qoshulush pirinsipliri intayin keng bolghinidek uyghur 32 herplirining qoshulushidin kélip chiqqan jümliler intayin keng türde she’iylerni til bilen ipadyleydighan yéziq bilen yézip chüshendüreleydighan qanuniyetni barliqqa keltüridu. 32 herp her biri 32 herptin orun almiship köpeyse jem’iy 1024 almishish bolidu hemde shu qanuniyet asasida ipadilimekchi bolghan mezmun éhtiyajimizgha qarap yene almishishi (bir herpning köp tekrarlinishi) din roman eserler barliqqa kélidu hemde herqandaq dunyawiy meshhur eserlerni terjime qilip, uyghur tilida ipadileshke bolidu we yétidu. Yétipla qalmastin bir teswirni bir qanche güzel til bilen teswirleshkimu bolidu. Yighinchaqlap éytqanda, yéziq we til qanuniyitidiki 1024 almishish 32 herpke toplinidu. 32 herp (a) ge toplinidu. Bir (a) dégen ibare bilen uyghur medeniytide eng muhim orunni tutidighan yéziq we tilni keship qilish dunya miqyasidiki eng pellige yetken yuqiri sewiye hésablinidu. Biz uyghur milliti buning bilen pexirlinishke orunluq. Aptur bu nuqtini téximu aydinglashturush we ilmiy ispat süpitide 32 herpning tebi’et dunyasidiki madda qanuniyiti bilen herplerdiki qanuniyetning bir ikenlikini ilmiy delillesh üchün madda qanuniyiti bilen 32 herp qanuniyiti birleshtürülgen 32 herplik shahmatni xelq’araliq (shahmat sheklide) keship qildim.
Teb’iy pen we 32 herp shahmiti birlik qanuniyette bolidu
Mijit 32 herp shahmitini oynash usuli: taxta üstidiki katekchilerge 32 herpler oyuldi. Uruqlargha 32 herpler oyuldi hem formililar oyuldi. Taxtidiki formula we herp bilen uruqdiki formula we herp oxshash bolghan katekchige yeni oxshash rengdiki katekchige uruqlarni qoyimiz, qoyup bolghandin kéyin méngishta maddilarning qarmu-qarshiliq qanuniyiti boyiche ot bilen tupraq tüz siziq boyiche mangidu. Hawa bilen su uruqi qiyiq ( bulungdin bulunggha) mangidu. Uruqlardiki derije sani ( derije déginimiz- her bir formulilardiki töt qewet qurulmilarning madda nisbetliri tedriji yuqiri-töwen bolushlirigha qaritilghan. Mesilen: bir yilning töt pesli tedriji dewrlen’gen’ge oxshash qanche bolsa shunche qedem mangidu. 1-derijidiki bir qedem, 2-derijidiki 1 ya 2 qedem, 3-derijidiki 1 ya 2 ya 3 qedem, 4-derijidiki 1 ya 2 ya 3 ya 4 qedem mangidu (turghan orni hésablanmaydu). Méngishta aldi ochuq bolushi shert. Uruqlarning 16 si töt singirliq, 16 si yumulaq sheklide yasilidu.
Yéyish usuli: uyghur tibabetchiliki ot bilen su yeni quruq issiq bilen höl soghaq (sepira bilen belghem), hawa bilen tupraq yeni höl issiq bilen quruq soghaq (qan bilen sewda) qarmu-qarshi bolush bularning her biri töt derijide xuddi 16 uruqlardiki töttin 16 derijilerdikidek bolushidin ibaret qanuniyet we dawalash pirinsipi asasida neziriye turghuzidu we emeliy dawalash élip baridu. Tebi’et dunyasida 4 amil bolidu. Adem bedinide töt xilit bolidu. Her bir amil we xilit yene 4 din 4 din 16 derijilerge bölünidu. Tebi’etliri qarmu-qarshi derijisi teng amillar we xilitlar bir-birini ékologiyede tengshep turidu. Derijisi teng bolsimu yaki yuqiri-töwen bolsimu qarmu-qarshi amil, xilitlar bir-biri bilen teqezzalishidu (qarshilishidu), mushu qanuniyet we pirinsip asasida uruqlar bir-birini yeydu, bir qétimda birla uruqni yéyishi shert (qedem sani yetmigen uruqni yiyelmeydu).
Madda qanuniyiti boyiche yingish we yingilish: eger maddilardiki qarmu-qarshiliq qanuniyiti boyiche oynalsa eng axirida taxta üstide ikki terepning uruqliridiki qarmu-qarshiliq asasidiki bir-birini yeydighan uruqdin kimning burun tügise yaki uruqi mangalmaydighan halette tosulup qalghan bolsa, shu terep yingilgen bolidu. Eger ikki tereptinla birdin uruqi qélip bir-birini yiyishelmey méngiwéridighan halet shekillense, kimning uruqidiki derije sani töwen bolsa shu terep yéngilgen bolidu. Eger oyun axirlashmayla bir terep ikkinchi terepni yéngishke közi yetmey men yéngildim désimu bolidu.
32 herpler boyiche yéngish we yéngilish: oynighuchilar herpler arqiliq birer xetni taxta üstide tüz bir qurgha (qur atlansimu bolidu) chiqirishni aldin déyiship élip, u xetni (birer jümle) kim burun chiqarsa shu yenggen bolidu. Mesilen: yengdim- y e ng d i m yaki teslim bol-t e s l i m b o l….. Eger xet chiqirish emelge ashmisa (xet chiqarmaqchi bolghan herpidin birersi yiyilip ketse déyishken xet chiqmaydu) oyun madda qanuniyiti boyiche oynilip axirlashsimu bolidu yaki xet chiqarmaqchi bolghan herpidin birerni yigüziwetken terep yéngilgen bolsimu bolidu.
16 formulaliq ot, hawa, su, tupraq yeni sepira, qan, belghem, sewdadin ibaret maddilarning 16 formulaliri qanuniyiti boyiche oynalsa tibabetchilik shahmiti oynalghan bolidu. 32 herpler boyiche bu shahmat oynalsa herpler orun almiship jümliler tüzesh qanuniyiti shahmiti oynalghan bolidu. Bu ikki pen bir-birige intayin maslashqan halda tüpki qanuniyiti birlik qanuniyetke mensup bolidu.
Uyghur 32 herpi tebi’et dunyasidiki maddilar qanuniyiti asasigha tedbiqlinip tüzülüp ijad qilghanliqi üchün u dunyadiki herqandaq herplerdin we xetlerdin alahidinmu alahide orunda turidu. Edebiy ipadilesh jehette 32 herpning almishishliridin tüzülgen til ahangliri we til bayliqi jehette dunyada eng aldin qatarda turidu. Uyghur 32 herpidin bashqa herqandaq milletning herpi yaki yéziqini tebi’et qanuniyiti bilen tedbiqlap shahmatlashturush mumkin bolmaydu.
Tebi’et dunyasidiki tüpki qanuniyet asasida uyghur tébatbetchilikining nezeriyesi we emeliyiti bu shahmatqa mujessemleshken we jewherlinip toplamlashturulghan hemde uyghur 32 herpining alahide bolushida siri tebi’et dunyasidiki maddilar qanuniyiti asasida barliqqa kelgen dep éniqlap yéshiwétildi.
32 herp shahmitining alahidiliki, uyghur tébabetchilikining nezeriyesi we emeliyiti bu shahmatqa mujesseleshken we jewherlinip toplamlashturuldi. 32 herp hem birleshtürüldi. Uyghur tébabet we herqaysi tébabet xadimliri, oqughuchiliri, heweskarliri, adettiki kishiler, ösmürler, tenterbiye xadimliri, musabiqe ötküzgüchiler we türkiy til tetqiqatchiliri, özige herp (xet) we til tetqiq qilghuchi milletler, dunyadiki eng mukemmel herpler we tilni tetqiq qilghuchilar… Oynash arqiliq tébabetchilikning adem bedinidiki xlitlarning, ezalarning mijezlerning, dorilarning pesillerning… Qanuniyet, pirinsip, qa’idilirini chongqur, mukemmel bilip alalaydu we tiz bilip alalaydu. Tibabetchilik emeliyitide ünüm intayin yuqiri bolidu hem herplerdin jümle tüzülüshlerning, jümliler kéngiyip, hésabsiz shey’ilerni til bilen atashqa bolidighanliqini we yétidighanliqini, pütün dunyadiki edebiy til bilen yézilghan barliq milletlerning romanlirini terjime qilishqa we atashqa yitidighanliqini bilishke bolidu. Oynash arqiliq medeniy köngül échish, musabiqe élip bérish, eqli we jismani charchighanda oynap harduqni chiqirish, oqu- oqutushta tibabet shagirtlirini bir tereptin oynutup bir tereptin tibbiy sawatqa mukemmel ige qilishqa bolidu. Her bir tibbiy xadim 32 herp shahmitidiki 16formulalarning qanuniyetlirini, orun almishish prinsiplirini, teqezzalishish qa’idilirini, amillirini choqum toluq bilishi shert. Chünki tibabetchilikning barliq qa’ide-qanuniyetliri bu 32herp shahmitidiki formulalar we shahmat qanuniyitining sirtida emes.
Bu 32herp shahmitidiki qa’ide qanuniyetlerni bilmigen tibbiy xadim mukemmel tibbiy xadim we kesip ehli hésaplanmaydu. Bu shahmatning tetqiqat qimmiti yuqiri bolushtin sirt dawalashta emeliyetke ghayet uyghun qilip tibabetchilik emeliyitide tejribidin ötküzüp keship qilindi. 32herpning emeliyiti shahmatta ispatlinip turuptu-elwette. Tebi’iy pende, tibabetchilikide eng mukemmel derijide jewherlinip toplamlashturulghan, 32herplerning alahide ikenlikini yeni tebi’et dunyasidiki maddilar qanuniyiti asasida tetqiq qilip barliqqa kelgenlikini chüshendüridighan neziriyining we emiliy ispatning yoq bolushigha xatime bérildi.(Shahmijithémitqomul)