Uyghuristandiki uyghurlarning nopusi:
2010-yilidiki 6-qétimliq nopus tekshürüsh sanliq uchurlirigha qarighanda, Uyghuristandiki uyghurlarning shu chaghdiki nopusi 10 milyon 71 ming 394 kishi bolup, 2000-yilidiki 8 milyon 405 ming 416 ademdin 10 yilda 1 milyon 665 ming 978 adem ashqan. Nopusning normal éshish nsbiti %19.82.
Uyghurlarning ma’ariplinish derijisi:
2010-yilidiki istatistikiliq matériyallargha köre, junggodiki uyghur ahalisi ichide doktor-magistir aspirantlar %0.05 , aliy mektep toluq kurus %2, aliy téxnikom %4.30, toluq ottura %6.58, toluqsiz ottura %41.99, bashlan’ghuch %41.58, mektep yüzi körmigenler %3.51 ni igileydu.
Uyghurlarning yash qurulmisi:
19 – 0 yashtikiler %35.2, 29-20 tikiler %21.5, 39-30 yashtikiler %16 ni igileydu.
Uyghurlarning ajrishish nisbiti:
2000-yilidiki sanliq melumatqa köre, uyghurlar arisidiki toy qilmighanlar %25.5 ni, tunji toy qilghan, jorisi barlar %47.1, qayta toy qilghan jorisi barlar %18.8, ajriship ketkenler %4.2, jorisi qaza qilghanlar %4.3 .
Uyghurlarning köpiyish nisbiti:
1990-yili 3.89, 2000-yili 1.9, 2010-yili 2.04.Asti

2014 tiki yéngi sanliq melumatqa asaslanghanda  Uyghuristandiki Uyghurlarning sani 11 milyon 271 ming 900 kishi bolup Uyghuristandiki omomiy nopusning 48.53% ni igiligen.

Boyiche türlük sewebler tüpeyli oxshimighan jughrapiyelerde
Özige xas turmush usuli bilen yéngi tertip ornatqan türkler, islam dinini qobul qilghandin kéyin, top–top halda sherqtin gherbke köchüshke bashlidi. Köpchiliki oghuzlardin, bashqa qisimliri uyghur we qipchaqlardin teshkillen’gen türk qebililiri yétip kelgen jaylarda özining medeniyet we hayat pelsepelirini erkin dawamlashturushi we tebi’iy menbeler nuqtisidin téxmu bay rayonlargha baralishi üchün öz dölitini qurushqa éhtiyaji chüshti. Bu sewebtin, ottura sherqning köp qismini öz ichige alghan, xurasandin misirgha, irandin anadolughiche sozulghan keng térritoriyeni ichige alghan seljuqiylar impératorluqi mana mushundaq éhtiyajdin otturigha chiqti. Seljuqiylarning dölet qurushtiki meqsiti peqet yéngi térritoriyelerde özining bixeterlikini kapalet astigha élish weyaki yéngi zéminlarni pethi qilishla emes idi. Ular oxshash waqitta yene, bilim we sen’etke bergen ehmiyiti bilen izliri künimizgiche yétip kelgen minglarche yadikarliqlarni miras qaldurdi. Bir–biridin güzel binakarliq yadikarliqliri, tarixiy xatire sarayliri we sen’et yadikarliqliri seljuqiylar dölitining mirasi süpitide kéyinki ewladlargha amanet qilindi.
Sultan alp’arslan seljuqiylar dölitining ikkinchi sultani bolup, u türklerning anadolu rayonigha kirishini kapaletke ige qilghan muweppeqiyet qazan’ghan bir qomandan we qabiliyetlik dölet erbabi bolghanliqi üchün türk siyasiy hayatida intayin muhim orun’gha ige.
Sultan alp’arslan 1029–yili 20-yanwar tughulidu. U dadisi chaghri begning yénda terbiyelinidu we urush maharetlirini öginidu. U kichik waqtidila dadisi bilen birlikte urushqa qatnishishtin bashqa yene nurghunlighan urushlargha qatniship, qoshunning qomanliq wezipisini öz üstige alidu we zor ghelibilerni qolgha keltüridu. U deslepte xurasanning textige weli’ehdilikke teyinlinidu. Dadisi chaghri beg wapat bolghandin kéyin, 1060–yili uning ornigha olturup, xurasanning waliysi bolidu. Aridin texminen üch yil ötkendin kéyin, 1063–yili 7–dékabir seljuqiylar dölitining sultani taghisi tughrul beg alemdin ötkendin kéyin, seljuqiylar begliri teripidin murasim bilen textke chiqirilidu. U 1064– yili 27–aprél chong murasim ötküzüp sultanliqini resmiy élan qilidu. Elwette, uning bundaq qilalishi asan’gha chüshmeydu. Chünki, oghul perzenti bolmighan tughrul beg qérindishi chaghri begning oghulliridin biri bolghan sulaymanning textke chiqishini arzu qilghan idi. Bu sewebtin, iranning bügünki paytexti téhranning jenubigha jaylashqan rey shehiride sulayman sultan dep élan qilinidu. Emma, alp’arslan we xandanliqning bashqa muhim erbabliri sulaymanning sultanliqini étirap qilmaydu. Eng axirida chong ixtilaptin kéyin, alp’arslan rey shehiride textke chiqishta muweppeqiyet qazinidu.
Sultan alp’arslan textke chiqipla birinchi bolup, taghisi tughrul begning wezirlikini qilghan amidülmülkni wezipisidin élip tashlap, ornigha nizamülmülkni özige wezir qilip teyinleydu. Arqidin döletning oxshimighan jaylirida xandanliqning nesebidin kelgen kishilerning isyanlirini basturup, hem sherqte hem gherbte tengla urush bashlaydu. U bir tereptin bügünki giruziyeni pethi qilsa, yene bir tereptin amu deryasidin ötüp rayondiki xanliqlar bilen kélishim tüzidu.
Isyanlarni basturup, kélishim tüzgen halda dölet térritoriyesini kéngeytken alp’arslan eng chong reqibi bolghan wizantiye impériyesini yéqindin közitip kéliwatatti. Bezi seljuqiylar beglirining anadolugha kirip chong zeperlerni qazinishigha qarshi wizantiye impériyesi romanos diyogénés zor qoshun bashlap seljuqiylar dölitige qarshi atlinidu we malatyada türk qoshunlirining éghir zerbisige uchrap keynige chékinishke mejbur bolidu. Alp’arslan 1070– yili ezebeyjanni pethi qilidu. Arqidin wan kölining shimalidin ötüp malazgirtqa kélidu. U urfani qorshawgha alidu we 1071–yili qoshunini helebke toplap misirgha yürüsh qilishni qarar qilidu. Bu xewerdin waqip bolghan wizantiye impératori seljuqiylargha qarshi hujum teyyarliqini pütküzidu. Wizantiye qoshunliri rum’elide yashaydighan türklernimu özige qoshup, 1071–yili 13–mart texminen 200 ming esker bilen istanbuldin yolgha chiqidu we malazgirtqa yétip kélidu. Bu waqitta hujum xewiridin aldin xewer tapqan alp’arslan misirgha yürüsh qilishtin waz kéchip, malazgirtqa qarap atlinidu. Sultan alp’arslan bétliske kelgende 10 ming eskerni ayrip ahlatqa ewetidu. Bu qoshun wizantiye qoshunliri bilen toqunushup qalidu. Buninggha ghezeplen’gen diyogénés malazgirt qel’esige hujum qilip nurghunlighan ademni öltüridu. Shundaq qilip, alp’arslan we diyogénés qoshunliri malazgirt oymanliqida uchrishidu. Alp’arslan urush bashlinishtin burun étidin chüshüp, du’a qilidu we eskerlirige tesirlik nutuq sözleydu. Alp’arslan san jehette özidin üstün bolghan wizantiye impériyesige qarshi qedimki türklerning hilal ay urush taktikisini qollinidu we zor ghelibini qolgha keltüridu. Düshmen qoshunini tiripiren qilip, impérator romanos diyogénésni esir alidu. Sultan alp’arslan keng qorsaqliq bilen wizantiye impériyesi impératorining jénidin kéchidu we uni her yili olpan tapshurush sherti bilen qoyup béridu. Buning bilen u sherq we gherbning eng chong hökümdarliridin biri bolup, nami tarixqa yézilidu.
Sultan alp’arslan 1072–yili qaraxaniylarning bir qel’e qomandani teripidin öltürülidu. Tetqiqatlar netijiliride körsitilishiche, uning qebrisi mazari merw shehirige qaturulidu.
Menbe: okyan tori

1962 – yili’élimiz’üchyilliqtebi’iy’apetke’uchrighan,xelqturmushi’éghirqiyinchiliqqayoluqqanmusheqqetlikkünlerde’ili- tarbaghatayrayonidanurghun’ademsabiqsowét’ittipaqitérritoriyisigeqéchipkétishtek’éghirweqeyüzberdi. Buweqe’eyniwaqittapütündunyanizilziligesaldi. Buzadiqandaq’ish?
1. Weqeningbashlinishi
1959 – yilningkéyinkiyérimidinbashlapjunggobilensabiqsowét’ittipaqi’otturisidikimunasiwetningbuzulushi,sabiqsowét’ittipaqihökümitiningchapannitetürkiyipqerzniqistishibilenxelqningturmushiqiyinlashti,bolupmu 1961 – yildinbashlan’ghan’üchyilliqtebi’iy’apet’eslidinlaghurbetchilikte’ötüwatqanxelqningturmushinitéximuqiyinlashturiwetti.
Delshumezgillerdexuddi’otqayaghchachqandeksabiqsowét’ittipaqining’ilidaturushluqkonsulxanisidikidiplomatiyetonigha’oruniwalghansabiqsowét’ittipaqidöletxewpsizlikkomitéti(kgb)ning’ishpiyonliriterep – terepkeqatirapbiryaqtinsabiqsowét’ittipaqihökümitiningmilliysiyasitiwexelqturmushinimaxtapkökkekötürse,biryaqtin’öseksöztarqitip,kishilerköngliniparakendeqildi. Sabiqsowét’ittipaqining’ilidaturushluqkonsulxanisiningmu’awinkonsulititof,konsulxanakatipichimxéniklar 1961 – yil 1- ayning 25 – künidin 1962 – yil 4 – ayning 9 – künigiche’alteqétimtarbaghatayghakélipjunggochégra’ahalisidin 4743 adem(qétim) bilen’uchriship,öseksöztarqitipqutratquluqqildi. Buningghamas’haldasabiqsowét’ittipaqimujunggoghatughqanyoqlashqa,kamandiropkighakelgenkishilerdinpaydilinip’özining’iqtisadiyqurulushjehettikimuweppeqiyetliriniwexelqturmushining’ewzellikiniküchepteshwiqqilish’arqiliqkishilernisabiqsowét’ittipaqigha’ötüshkeqiziqturdi.
Sabiqsowét’ittipaqichöchektetesisqilghansowétmuhajirliri’uyushmisisabiqsowét’ittipaqi’ilikonsulxanisidikidiplomatiyexadimliriningqanunsizpa’aliyitigeyéqindinmasliship,chégra’ahaliliri’arisida’atalmish «chaqiriqqeghizi», «teklipname»,«kapaletname» qatarliqqanunsiz’ispatlarnihedepzormiqdardatarqitishqabashlidihemdechégra’ahalilirige «chégridin’ötsila<گراژدانلىقكىنىشكىسى> tarqitipbéridighanliqi» heqqidewedeberdi,sabiqsowét’ittipaqidaxelqturmushiningjunggoningkidinbayashat,ma’ashiningjunggoningkidinyuqiriliqiheqqidetoxtimaygepsatti,chégridin’ötkenlerniyataq,tamaqbilenteminleydighanliqi,xizmetketonushturidighanliqiheqqidekapaletberdi,netijidechégra’ahalilirining’ichidikiburnining’uchinilaköridighan,turmushqiyinchiliqighaberdashliqbérelmeydighan’iradisi’ajizkishiler’arisidasabiqsowét’ittipaqighanisbetenbirxilqiziqishpeydabolup, qéchipkétish’istikikücheydi.
2. Weqeningqisqichejeryani
Chégra’ahalisiningchetkeqéchishweqesihemmidinburunqorghastinbashlandi. 1962 – yil 3 – ayning 8 – küniqorghasnahiyisi «bext» gungshésidinbirgungshé’ezasi(uyghur) birxenzuqiznibashlap sabiqsowét’ittipaqitewesigekiripketti,sabiqsowét’ittipaqichégramudapi’eqisimliriningqorghaschégramudapi’eqarawulxanisidiki’eskerler’ularnikörsimukörmeskesélipturiwerdi. Shuyili 3 – ayning 28 – küniqorghasnahiyisichingsixozagungshé 5 – chong’etret 3 – kichik’etrettikigungshé’ezaliridin’üchkishihéchqandaqtosalghusizlachégridin ötüpketti. Shuningbilenkishiler’arisidaghulghulapeydabolupqachidighanlarköpiyishkebashlidi. 4 – ayning 14 – künidinbashlapqorghasnahiyisidiki’azsandiki’uyghur,qazaq’ahalilirichégridinqachidighan’ishyüzberdi. 4 – ayning 25- künidin’étibarenchégridinqéchishpütkülqorghasnahiyisigekéngiyip,kishiler’a’ileboyichetürkümlepqéchishqabashlidi,bu’ishtakishuyili 5 – ayning 29 – künigeqederdawamlashti. 5- ayning 29 – küni’élimiz’hökümititashqi’ishlarministirliki’arqiliqsabiqsowét’ittipaqihökümitigeqattiq’étirazbildürgendinkéyin,sabiqsowét’ittipaqihökümitishukünikechsa’et 23(béyjingwaqti)teqorghaschégrisinitaqidi. Chégridin’ötüpkételmigenlerbirbirleptizimgha’éliniptekshürülgendinkéyin,özjaylirighaqayturuldi.
Dörbiljinnahiyisitereptinqéchish 4 – ayning 21 – künibashlinip 8 – ayning’otturilirighichedawamlashti. 4- ayning 21 – künidörbiljinnahiyebaziridiki’azsandiki’ahalechégridin’ötüpsabiqsowét’ittipaqitewesigeqéchipketti. Bu’ish 6 – ayning’aldi- keynideyuqiripelligekötürülüpqachidighanlarköpiyipkettihemdedörbiljinnahiyisiningherqaysigungshéliriwedéhqanchiliq,charwichiliqmeydanlirighichekéngeydi. Dörbiljinnahiyilikpartkom,xelqhökümitiningxizmet’ishlishi,nesihetqiliptosushinetijisidedörbiljinnahiyisitereptikichégridinqéchishweqesi 8 – ayning’otturilirighakelgende’asasiyjehettintinchipqaldi.
Chöcheknahiyisi(hazirqichöchekshehiri−aptor) tereptinsabiqsowét’ittipaqighaqéchish 1962 – yil 4 – ayning 9 – künibashlinip, 4 – ayning 19 – küni’ewjigechiqti. 4 – ayning 9 – künichöcheknahiyisi «rakéta» gungshésiningtérekchichong’etritidikiqismen’ahalechégridin’ötüpqéchipketti,eneshuningdinbashlapqachidighanlar’asta – astaköpiyishkebashlidi,deslepteqachqanlarkéchide’oghriliqcheqachqanbolsakéyincheküp – kündüzde’ochuq – ashkarahaldamal – charwiliriniheydeptürkümlepqéchishderijisigebéripyetti. 4 – ayning 25 – künichégridinqéchishweqesitéximuyuqiripelligekötürülüpchöchek,chaghantoqaynahiyiliridinnurghun’ademqéchipketti. 4 – ayning 27 – küniweziyettinchipjem’iyettertipi’esligekélishkebashlidi.
Buqétimqichégridinqéchishweqesideghuljashehiridinmunurghun’ahaleqaymuqup,qorghaschégrisidinqéchip’ötüp,sabiqsowét’ittipaqipuqrasigha’aylandi.
Buqétimqiweqejeryanidasabiqsowét’ittipaqihökümitining’engchongjasusluq’orginibolghansowét’ittipaqidöletxewpsizlikkomitéti(kgb) ichki – tashqijehettenahayitizichmaslashti. Ichkijehettekgbningjasusliridiplomatiyetonigha’oriniwéliphedepqutratquluqqilsa,tashqijehettesabiqsowét’ittipaqichégramudapi’eqisimliri 4 – ayning 16- küni (sabiqsowét’ittipaqichégramudapi’eqisimliriniКГбning 3 – bash’idarisighaqarashliqchégramudapi’e’armiyisinibashqurush’idarisibiwasitebashquridu−aptordin) chégridikisimtosaqning 20 nechcheyérini’échiwettihemdekéchisinurghun’aptomobilnisimtosaqningqarshiteripigetizipchirighiniyandurupkéchideqachqanlarghayolkörsitipberdi,bezijaylarda’asman’ghayorutush’oqi’étipyolkörsitipberdi. Sabiqsowét’ittipaqihökümitiningyerlikda’irilirimunurghun’aptomobil’ajritipchégridin’ötkenlernikéchinikündüzge’ulaptoxtimaytoshupturdi.
3. Éghir’aqiwet
Buqétimqijunggochégra’ahalisiningchet’elgeqéchishweqesisoghuqmunasiwetler’urushimezgilideyüzbergenliktin’amérikabirleshme’axbarat’agéntliqi,en’gliyeradi’oshirkiti (BBC),réytér’agéntliqi,yaponiye’éqimmesililiri’agéntliqiqatarliqxelq’aradiki’asasliq’axbarat’agéntliqliribuweqenibes – bestexewerqilishti,ulartügminitögidekqilipkörsitip,aq – qarini’astin- üstünqilip,élimiz’hökümitigezeherxendilikbilenhujumqildi. Netijidebuqétimqiweqesiyasiyjehette’élimizningxelq’aradiki’inawitigezorderijidenuqsanyetküzdi,iqtisadiyjehette,buqétimqiweqe’iliqazaq’aptonom’oblastighaqarashliq’ili,tarbaghataywilayetlirige’éghir’aqiwetlerni’élipkeldi.
Iliwilayitigeqarashliqsekkiznahiyining’ichideqorghasnahiyisidinqéchipketkenler’engköpbolup,omumiysani 14 ming 32geyetti,busan’ili – tarbaghataywilayetliridinchet’elgeqachqanchégra’ahaliliri’omumiysanining %7.38ini’igileydu,buning’ichidechégraboyighajaylashqan «sherqshamili», «bext»,«algha» gungshéliridinqachqanlarqorghasnahiyisiboyichechet’elgeqachqanchégra’ahalisining %50tinköprekini’igileydu. Qorghasnahiyisidinqéchipketken’ahale’ichidedéhqanchiliq,charwichiliq’emgekküchi 5875,organ,karxana – kespiy’orunlardiki’ishchi – xizmetchi 897,diniyzat 13 bolup,ular’özibilenbirge 17 ming 390 tuyaqcharwamal(buning’ichide’at 8370,kala6540,éshek 327,töge’üch,qoy 2150)nibilleheydep’élipketti,biwasite’iqtisadiyziyan 5 milyon 659 ming 962 yüen’geyetti,nahiyining’ashliqwesuyéghimehsulati 17 milyon 560 mingkilogramkémiyipketti. Ghuljashehiritewesidinqachqanchégra’ahalisi 1012 bolup,buning’ichidesheher’ahalisi 619,déhqan 227,oqughuchi 40,oqutquchiyette,pirkazchikbesh,organkadiriyette,xelqsaqchisibir,netijideghuljashehiribirmunchebihude’iqtisadiyziyan’gha’uchridi. Chöcheknahiyisidinqachqanlar 6985 a’ile, 28 ming 894 adem,bularning’ichideqazaqlar 26 ming 610 bolup,uningdinbashqa’azsanda’uyghur,tatar,mongghul,rus,xuyzu,daghur,özbékqatarliqlarmubar. Buqétimqichégridinqéchishweqesitüpeylidinkélipchiqqan’iqtisadiyziyannipulghasundurghandachöcheknahiyisi 8 milyon 789 ming 266 yüenlikbiwasite’iqtisadiyziyan’gha’uchridi. Dörbiljinnahiyisidinqéchipketken’ahale 1666 adembolup,ular’özibilenbirgekolléktipning 19 ming 244 tuyaqcharwisiniheydep’élipketti.
Yighip’éytqanda,buqétimqiqéchishweqeside’iliqazaq’aptonom’oblastighaqarashliq’ili,tarbaghataywilayetliridin 60 mingdin’artuq’ademsabiqsowét’ittipaqitérritoriyisige’ötüpketti. Mesilentarbaghataywilayitinimisalgha’alsaq,tarbaghataywilayitigeqarashliqchöchek,chaghantoqay,dörbiljinnahiyiliridinjem’iy 44 ming 795 adem(buning’ichidechöcheknahiyisi’ahaliliriwewilayetkeqarashliq’organ,karxana – kespiy’orunlardikikadirlar,ishchi – xizmetchiler’arisidinqachqanlar 32 ming 601 adem,chaghantoqaynahiyisidinqachqanlar 10 ming 528 adem,dörbiljinnahiyisidinqachqanlar 1666 adem)bolup,buweqe’ili,tarbaghataywilayetlirige,bolupmutarbaghataywilayitige’éghir’aqiwetlerni’élipkeldi,tarbaghataywilayitigeqarashliqbezinahiyilerdikiqismen’gungshé,meydanlardiki’asasiyqatlampartiye,ittipaqteshkilatliribirmehelpalechhaletkechüshüpqaldi, 608 ming 879 motérilghuyer’aqtashlinipqaldi,biwasite’iqtisadiyziyan 26 milyon 490 mingyüen’geyetti,qachqanlaryene’özining wekolléktipningcharwilirinibilleheydep’élipmangghachqabuqétimqiweqedetarbaghataywilayititereptin 238 ming 300 tuyaqcharwamalsabiqsowét’ittipaqiterepke’ötüpketti,sabiqsowét’ittipaqiterepkeheydepkétilgen’omumiycharwasani 300 mingtuyaqtin’ashti.
4. Ishlen’genxizmetler
Buqétimqiqéchishweqesiyüzbergendinkéyin,aptonomrayonluqpartkombuweqegemunasiwetlik’ehwallarniderhaljkpmerkiziykomitétighawegherbiyshimalbyurosighadoklatqildihemdemerkiziykomitétwegherbiyshimalbyurosiningtelipigebina’enchégramudapi’eküchlirinikücheytishbilenbirge’ili,tarbaghataywilayetlirigexizmetguruppisi’ewetip,weqeningyenimukéngiyipkétishning’aldini’aldi. Gowuyuenzunglisiju’énleyshinjang’ishlepchiqirish – qurulushbingtueniningmu’awinsiyasiykomissarijangjungxeynibéyjingghachaqirtip,bingtuenning’öziturushluqjaylardachégra’ahalisiningchet’elgeqéchishininesihetqiliptosushbilenbirge,chégra’ahalisiqéchipkétishsewebidintashlinipqalghanjaylardadéhqanchiliq,charwichiliq’ishlepchiqirishinitézdin’esligekeltürüshnitelepqildi. Aptonomrayonluqpartkom 1962 – yil 5 – ayning 19 – künidin 22 – künigiche’ürümchideshimaliyshinjangrayonixizmetyighini’échip,buqétimqiweqegemunasiwetlik’ehwallarnimuzakireqildi,yighindamerkezningyolyoruqiyetküzüldi,yighin’ehlibirdek buqétimqiweqenisabiqsowét’ittipaqida’irliripilanliq,teshkillik,qedem – basquchluqhaldapeydaqilghan,shungabuweqedinkélipchiqqanbarliq’aqiwetkesabiqsowét’ittipaqida’irlirimes’ulbolushikérek,depqaridi. Yighindayenesowétmuhajirlar’uyushmisinibikarqilish,chégramudapi’esiqurulushinikücheytip,chégrarayonlarda’ishlepchiqirishnitézrek’esligekeltürüp,xelqturmushinimuwapiq’orunlashturushqatarliqmesililernuqtiliqhaldamuhakimeqilinipmexsusqararchiqirildi.
Jaylardikipartiye,hökümet’orunlirimunurghunxizmet’ishlep,kélipchiqish’éhtimalliqibolghanziyanni’imkaniyetningbériche’azaytishqatirishti. Mesilen: weqeyüzbergendinkéyin,tarbaghataywilayetlikpartkom «jiddiytedbirqollinip,chégra’ahalisiningchetkeqéchishinitosushheqqidikipikir»,«chöchek,chaghantoqaynahiyiliriningyéza’igilik’ishlepchiqirishinitézdin’esligekeltürüshheqqidejiddiy’uqturush»
Qatarliqhöjjetlernitarqattihemdezorbirtürkümkadir’ajritip,birtereptin’ammighaqachmasliqheqqidenesihetqildi,yenebirtereptinchégra’ahalisiningturmushiniyaxshi’orunlashturup,etiyazliqtérilghuni’aqsitipqoymasliqqatirishti. Bujeryandachégramudapi’eqisimliriningsöhbetwekillirisabiqsowét’ittipaqichégramudapi’eqisimliriningsöhbetwekilliribilenchégra’ahalisiningchet’elgeqéchishinibirliktetosushheqqidebext(baqtu)éghizida’üchqétim’uchrishipsöhbet’ötküzgenbolsimu’ünümibolmidi. Dörbiljinnahiyilikpartkomwexelqkomitétimuweqeningtereqqiyatighayéqindinköngülböldi. Weqekörülüshbilenla «teshwiqqilish,terbiyebérish,nesihetqilish,zerbebérish» fangjéninitüzüshbilenbirwaqitta,nahiyilikpartkomningmu’awinshujisi’isma’ilkéremningbashchiliqidachetkeqéchishnitosushkürishigerehberlikqilishguruppisiqurdi. Buguruppanahiyilikpartkomning’orunlashturushigha’asasen’asasiyqatlamdikipartiyewe’ittipaqteshkilatlirighazichmasliship 600 nechcheteshwiqat’aktipinitézlikteterbiyilepyétishtürüpchiqti. Buteshwiqatchilar’amma’arisighachongqurchöküp,teshwiq-
Terbiyiniqanatyaydurdi,nahiyeboyiche’amminingterbiye’élishnisbiti %90tin,tarbaghataywilayitiboyiche’amminingterbiye’élishnisbiti %95tin’ashti. Teshwiqqilish,terbiyebérish,xizmet’ishleshwenesihetqiliptosushnetijiside,tarbaghataywilayitiboyiche’onnechcheqétimliqchégridinkolléktipqéchishweqesining’aldi’élinip, 14 ming 675 ademningchégridin’ötüpqéchipkétishitosupqélindiweyurt – makanighaqayturuldi. Iliwilayititereptinmu 1061 ademchégraboyidinnesihetbilenqayturupkélindi. Gep’anglimay’amma’arisidadawamliqqutratquluqqilghan,qéchishniteshkilligen’intayin’azsandikiyaman’gherezlikkishilergeqanunboyichemunasipcharekörülüp,weziyetning yenimuyamanlishipkétishning’aldi’élindi.
5. Xatime
42 yilning’aldidayüzbergenbuweqehazirmutéxinurghunkishilerning’ésidinkötürülüpketkiniyoq. Weqeteltöküstinchitilghandinkéyin,ju’énleyzungliningyolyoruqiwe’aptonomrayonluqpartkomningqararigha’asasen,shinjang’ishlepchiqirish – qurulushbingtueniyéza’igilik 4-, 5 -, 6 -, 7 -, 8 -, 10 – shiliriwebingtuen’gebiwasiteqarashliq’orunlardin 810 kadir, 16 ming 750 ishchi’ajritip «üchniwakaliten’ishlesh»(wakalitentérish,wakalitenbéqish,wakalitenbashqurush) xizmet’etrititeshkillidi,xizmet’etritige 39aptomobil, 45 traktorwekombayinseplepberdi,xizmet’etritidikilerchégra’ahalisiqéchipketkenliktintashlinipqalghan 780 mingmoyerdikizira’etniwakalitenperwishqildi, 420 mingmo’aqtashlinipqalghanyerniwakalitentéridi,tarqilipketken 327 mingtuyaqcharwiniyighiwélipwakalitenbaqti,junggo – sowétchégrisiniboylapnurghundéhqanchiliq,charwichiliq,ormanchiliqtuen – meydanliriniqurupchiqipchégramudapi’esinikücheytishketégishlikhesseqoshti.
«ili – chöchekweqesi» jeryanidachet’elgeqéchipketkenkishilerninghoyla – aramliriyerlikhökümet’orunliriteripidinbirmubirtizimlinipwakalitenbashquruldi. Mesilen: 1962 – yili «ili -chöchekweqesi» yüzbergendinkéyinshinjang’uyghur’aptonomrayonluqxelqkomitétining’alaqidaryolyoruqlirigha’asasenchöchekshehirichöchekbaziridinsabiqsowét’ittipaqighaqéchipketkenkishilerqaldurupketken’öy – mülüklernitizimlashqabashlapjem’iy 289 hoyla, 1246 éghiz’öy, 22 dukan, 99 iskilat, 96 lapas,yettebaghniroyixetke’aldihemde’ayrim – ayrim’arxipturghuzdi. 1979- yili’aptonomrayondamuhajirlarsiyasiti’emeliyleshtürülgende,bu’öylerningbirqismimemliket’ichidikiqanunluqwarisliqqilghuchilarghaqayturupbérildi,memliket’ichideqanunluqwarisliqqilghuchiliriyoq’öy – mülüklernibolsahökümetning’alaqidartarmaqliriwakalitenbashqurupturdi. 1987 – yil 4 – ayning’axirighaqeder’aptonomrayonboyichemuhajirlarsiyasitini’emeliyleshtürüshwezipisi’asasiyjehettintamamlinip, 11 ming 662 a’ilining 379 ming 513 kwadratmétirliq’öyiqanunluqwarisliqqilghuchilarghaqayturupbérildi.(Abduréhimyaqup)
Uyghuristan Tezkirichiliki zhurnili 2004 – yil 2 – sanidin élindi.

Alim hayat heqiqitini tunughan kishi idi.alimning hayat waqittiki bizge melum pa’aliyetliridin alimning
Merhom ehmed ziya’iy bilen bille qutadghubilikni neshirge ishlewatqan waqittiki« xushamet-maxtash »heqqidiki söhbitidin we alim ömrining axirlirida yazghan «hidayetname» namliq shi’irliridin biz shuni his qilalaymizki alim kishilik hayat heqiqetliri östide oylan’ghan,izden’gen chin insan idi.
Alim öz xelqining ghimini yigen kishi idi. Ademning öz shexsiyitidin halqip,bashqilar üchün oylan’ghan waqti uning büyüklükke yol alghan waqti bulup hisaplinidu.1991-yili kiselchan bulup qalghan alim xanimini ilip, dawalan’ghili xoten’ge kilidu.xotendiki rozi sayit bashliq mötiwer edibler weziyaliylar alimni kütiwalidu.süyümlük sha’ir rozi sayitning öyidiki xoten ilimdarliri bilen bolghan söhbette alim mundaq ikki meselni sözleydu.
Bir ana müshük bar’iken, u bir nechche yil mushu sangda yashap, chashqanlarni yoqutuptu.özimu yaxshi yashaptu we yillarmabeynide nurghun aslanlaptu, aslanlirimu chong bolup karghakelgüdek boluptu. Lékin,shu chaghqiche aslanlirigha özining chashqan tutush hünirini ögetmigeniken.bir küni ana müshük barliq aslanlirini yighip:«men bir ömürmushu sangda yashap, igimizning etiwarlishigha we himmitige ériship keldim.emdi qérip, halimdin kettim, shungasilerge chashqan tutushtiki hünerlirimni ögitip qoyup, aram élishni oylishiwatimen, qandaq, bolamdu?» deptu. «aslanlar: way bolidu, bizgehünerliringizni ögitip qoyung, yaxshi öginimiz…» dep warqirishiptu. Shuning bilen ana müshük bir nechche kün aslanlargha hünirini ögitiptu we: «barliq hünirimni silerge ögitip boldum, emdi men aram alay,sangning amanliqi silerge qaldi…»dep qoyup, xorekni döng tartip uyqughakétiptu. Bir chaghda aslanliri terep-tereptin ana müshükni türtüp oyghutup: «ana-ana qarang, sangdiki barliq chashqanlarni tutup, döwliwettuq. Körüp béqing…» dep chuqan sélishiptu. Qarisa heqiqeten chashqanlarni qoymay tutup döwliwetkeniken. Ana müshük bu ehwani körüp: péshanisigebirni uruptu-de: «igimiz bizni mushu chashqanlarni tutup yoqutidu, sangning amanliqini qoghdaydu» dep baqmisa, bizni béqip némeqilidu? Emdi bizning buyerdiki künlirimiz axirlishptu, sangdin qoghlandi qilinimiz, hey… Dep ulugh-kichik tiniptu.
Burunqi zamanda bir’el bar iken, ularning döliti nahayiti téz pursette her qaysi jehetlerdin qudret tépip, güllinip kétiptu.puqralarning ehwalimu kündin-kün’ge yaxshi bolup kétiptu. Ular bayashat,xatirjem we inaq yashaydiken. Padishahning bu ishlarghahéch eqli yetmeydiken hemdawamliq mushu ishning sewebini bilishni oylaydiken.bu’ishning ong qol we sol qol wezirliri bilen munasiwiti barliqini perez qilsimu,emma éniq jawab tapalmaydiken.ong qol wezir oruq, égiz we qatangghur adem bolup, döletning siyaset we memuri ishlirini bashquridiken; Sol qol wezir diqmaq,sémiz, pakar weküchtünggür adem bolup, asasen döletning mudapi’e we puqralarning amanliq ishlirini bashquridiken.padishah öz perizining toghra-xataliqini bilip béqish üchün, chare oylap tépiptu bir küni uzaq bir yerge shikargha atliniptu webu ikki wezirini hemrah qilip éliwaptu. Ikki kün yol yürgendin kéyin,nahayiti qoyuq bir chatqalliqqa kirip qaptu.sirni yéshishning pursiti kelgenlikini pemiligen padishah : «men hajet qilimen. Bashqilar mangghach tursun, siz men bilen qéling!» dep aldi bilen oruq wezirni élip qaptu we awu sémiz wezir sizni uni dédi, buni dédi, andaq qilidi, mundaq qildi dep manga chéqishturdi…dégendek sözler bilen uning yaman gépini qilip datlaptu. Emma oruq wezir deptuki:«yaq, shah aliyliri, u bundaq geplerni hergiz qilmaydu, séli xata anglap qalghan oxshaydila, uning baturliqi,shir süpet merdaniliqi, jeng ishlirighapuxtiliqi, jengdiki mahariti, tedbirkarliqi we ademiylik babidiki pezilitining üstünlikidin uni yer sharining kötürüp turghanliqigha heyranmen…» dep gepning quyriqini chortla késip tashlaptu…
Yene’alghaqarap yürüptu, yürgendimu mol yürüptu.bir kün ötkende yuqiriqi usul bilen sémiz wezirni élip qaptu-de, uningghimu oruq wezirge dégenlirini tekrarlaptu. Sémizwezirmu xuddi oruq wezir bilen déyishiwalghandekla, oruq wezirning sözini eynen tekrarlaptu…padishah: «boldi, ornunggha qayt!» deptu-de,birdem oyliniwalghandin kéyin seperdashlirining hemmisini ordigha qaytishqabuyruptu hemde döletning shunchilaqudret tépishi we puqralarning bayashat bolup kétiwatqanliqining sir-esrarliriningmushu ikki wezirning pezilitidin iken, dep höküm chiqiriptu… Shundin kéyin herqandaq ishta bu ikki wezirning meslihetini alidighan, ulargha toluq ishinidighan bolup, etiwarlap ishlitiptu we dölet ulini téximu mustehkemleshke chaqiriptu…
Bu yuqiridiki mesellerdin biz alimning hayatliqta ejirsiz méhnetning yoqliqini ,insanning chuqum tirishishi kéreklikini ,yuritlardiki öz’ara-inaqliqni ,bir-birini hörmetleshni………………………….. Tewsiye qilghanliqini köriwalalaymiz.
Ejdadlirining tarixini bilmigen ewlatlar ghororsizbulidu. Zaman hadisiliri özgirishchan bolsimu ,pelekning chaqi gah ong,gah tetürchürgilisimu ,hayatliq heqiqiti özgermestur.zaman hadisatliri insan üchün peqet bir sinaqtur.
Ötkür ependining yuqarqi xisletliri adem bulushning xili yuqiri pellisi bulup hisaplinidu.yuqirida dep ötkinimizge oxshash büyük hikmetler addi shexis,addi ademlerning pa’aliyitide ekis itidu.ötkür rohi biz yashlar üchün bir tögimes naxsha. Tögimes öginish buliqi.