Uyghur edebiyatining yirik namayedilirining biri edip Qurban Barat bügün yeni 2016-yili 3-Ayning 6-küni Uyghuristanning bashbaliqi Ürümchide dawalash ünüm bermey bexitke qarshi 70 yéshida wapat boldi. Uyghur edebiyatining yirik namayedilirining biri Qurban Baratning wapati Uyghur hazirqi zaman edebiyati üchün nahayti zor bir yoqutush bolup, tengri taghliri, Altay we pamir taghliri, Kuenlun we Altun Taghliri, Tarim, Yorungqash we Ili deryaliri, Qiran we Tümen deryaliri bu yetük edipning wapiti üchün hesret bilen köz yéshi qilmaqta.
Uyghur yéngi dewir edebiyatining yirik namayendilirining biri iqtidarliq lirik shair , Ijtihatliq muherrir Qurban Barat 1946 – yili Artush nahiyisining Arghu yézisida déhqan ailiside dunyagha kelgen. 1952 – yilidin 1958 – yilighiche öz yurti Artushta bashlan’ghuch we ottura mekteplerde, 1958 – yilidin 1962 – yilighiche sabiq Uyghuristan pëdagogika inistitutining til – edebiyat fakoltëtida oqughan. Uyghur edebiyatining yirik namayedilirining biri Qurban Barat Uniwérsititni püttürgendin kéyin, “Uyghuristan géziti” idarisige teqsim qilinip, Bir mezgil muxbirliq qilghan. kéyin muherrir bolghan. 1970 – yilidin 1986 – yilighiche Uyghuristan 2 – basma zawutida we Uyghuristan xelq neshriyatining uyghur tehrir bölümide ishligen.
Uyghur edebiyatining yirik namayendilirining biri Qurban Baratning1981 – yili „Yéshil hayat“ namliq shéirlar toplimi, 1984 – yili „Aq romalliq perizat“ namliq dastanlar toplimi neshr qilin’ghan bolup, bu eserler Abduxaliq Uyghuri, Qutluq Shewqi we Memtili ependi eserliridin qalsila uyghur yéngi dewir edebiyatidiki milletperwerlik, wetenperwerlik we meripetperwerlik merkizi iddiye qilinghan sanaqliq nadir eserlerning ülgisi bolup hésaplinidu…
Uyghur edebiyatining yirik namayendilirining biri Qurban Baratning bir qisim eserliri „Toy chachqusi“, „Bahar jilwisi“, „tarim örkeshliri“ namliq kolléktip toplamlargha we ottura mektep edebiyat derslikige kirgüzülgen. Edip Qurban Baratning milliy edebiyatimizge qoshqan töhpilliri shunche yoquri bolsimu, heset we körelmeslikning oqyalirigha dayim nishan bolup qalatti.Uyghur ziyalilirining ichide bolupmu shairlirining ichide uningdek resmiy sennetkargha téximu toghrisi shairgha oxshaydighan tragédiyelik kechürmishlerni yashighanliri beklam azidi. Edip Qurban Baratning hayati zalim hökümet we milly munapiqlarning her türlük zerbiliri ichide tragédiyelik ötti.Xelqimizning béshigha kéliwatqan milliy zulum we millitimiz ichidin chiqqan rezil küchler uning qelbide saqaymas yara peyda qilip, kishlik xaraktérida derijidin halqighan öch-adawet, guman we chüshkünlükke oxshap kétidighan allaqandaqtur chüshünüksiz gheyri pissixologiyelik alamet shekillendürgenidi.
Edip Qurban Barat shieriyet saheside xitay zulmigha qarshi yalingach bir qilichqila oxshayti.Edip Qurban Baratning millitimizning derdige derman bolidighan milletperwerlik we wetenperwerlik urghup turidighan otluq misraliri milliy medeniyet enenillirimizge toyunghan bolup, uningdin milliy édiologiymizdiki her türlük alahiydilikler tepchirep turidu. Edip Qurban Barat edebiyat we pikir boshliqida özi yazghandekla tünde uchqan yalghuz qush idi.Qarangghuluq ichide qanche yalghuz qalghanche xelqining dert-hesretlirige téximu qulaq saldi, millitining aghzidin chiqqan pushqurush, közidin tökülgen achchiq yash, yayisidin étilghan oq bolup yashidi we xelqimizning qelib töride téximu parlidi.Qurban Baratning 80-yillarda neshir qilinghan „Apetlik yillardin Achchiq xatire“dégen mawzuda yézlghan bir yürüsh eserliridiki „Késilgen Toghraq“, „Qush miltighi kötürgen bala“, „Kök yantaq chéchekleptu“, „Tünde uchqan yalghuz qush“ we „Qar leylisi“ qatarliq eserlirini alahiyde tilgha élishqa bolidu.
Qurban Barat edebiy ijadiyet bilen shughullinipla qalmastin, Edebiy terjime jehettimu körünerlik netije yaratqan aptorlarning biri. Qurban Barat rus edebiyatining parlaq wekilliridin Pushkin we Lérmontofning, Gérman shairi Shellirning muhabbet lérikilliri we shëiriy chöcheklirini hem xitay edebiyatidiki ataqliq shair Ey chëngning köpligen shéirlirini uyghurchigha terjime qilip kitabxanlargha tonushturdi.
Qurban Barat dunyagha dangliq edip Seidining “Bostan“ dastanini we Uyghur chaghatay dewri eserlerdin „Diwan sekkaki“, „Diwan atayi“, „Diwan zuhuri“, „Seddi iskender“ qatarliq eserlerni neshrge teyarlidi. Edip Qurban Barat yazghan „Yoqalmas Pelestin“, „Aq romalliq Perizat“, „Hem „Asiya asminida chaqnighan yultuz“ qatarliq shieriy eserler we u terjime qilghan Rus edip Lérmontowning dastanliri uyghur yéngi dewir poeziysining rawajlinishigha aktip tesir qildi we türtkilik rol oynidi.
Edip Qurban Baratning ijadiyiti we hayati paaliyetliride tillarda dastan bolghidek ijabiy hadisiler bolghandin bashqa, xuddi bashqa herqandaq bir dewirdashlirigha oxshash xelqimiz untup kételmeydighan ayrim nuxsanlarmu bar elbette.
Edip Qurban Barat öz dewride yashighan nurghun Uyghur ziyalilirigha oxshashla Uyghur edebiyat tarixidiki milliy rohni urghutidighan eserlerni yazghan dangliq ediplerning biri bolsimu, shexsiy hayati we kespiy xizmetliri dawamida shexsiy adawet we payda menpeetini dep bir qisim milletchi dewirdashlirigha ayrim ziyankeshliklerni qildi we ulargha zerbe béridighan qilmishlardin qolini üzelmidi.
Meselen: Uyghur edebiyatidiki meshhur shair Arislan, Uyghur edebiyatidiki dangliq obzorchi Sidiq Haji Ruzi… qatarliqlarni xitay hökümitige qarshi qurulghan Sherqiy Türkistanchilarning mexpiy teshkilatining ezaliri, dep böhtan chaplidi.
Edip Qurban Barat Ablikim Zurdun, Mürehmet Seyit we Yalqun Ruzi qatarliqlar yazghan „Memtili Ependi“ digen eserni qanunsiz halda yalghuz Yalqun Ruzining namida shexsiy neshir qildurup, pul tépish meqsidide kitapning neshirge teyyarlinishi we neshir qilinishigha alahiyde töhpisi singgen Küreshchan Ümer, Perhat Tursun, Yüsüpchan Yasin qatarliqlarni, Xitay hökümitige „Sherqiy Türkistanchi“ dep, milletchi Uyghur ziyalilirigha „Xitay istixbaratining adimi“ dep qara chaplap ziyankeshlik qildi we ulargha éghir awarichiliqlarni keltürüp berdi.
Uyghur edebiyatidiki dangliq edip Qurban Barat qatarliqlarning milliy rohiy urghup turidighan ediplirimizning biri turughluq yana qandaqsige öz dewirdashlirigha eshundaq adaletsiz, tengsiz we zeherxendilik bilen muamile qilalighanliqini ayrim tetqiq qilip béqishqa, buningdin sawaq élishqa we milliy rohimizdiki bu xeterlik ösme göshni reyimsizlik bilen késip tashlashqa erziydu elbette.
Némila bolmisun edip Qurban Barat hazirqi zaman Uyghur edebiyatining asaschisi we yirik wekillirining biri bolup, uning Xitay yazghuchilar jemiyitining ezasi, Xitay yazghuchilar jemiyiti Uyghuristan shöbisining, Xitay xelq ëghiz edebiyati tetqiqat jemiyiti Uyghuristan shöbisining, Xitay az sanliq millet yazghuchiliri ilmiy jemiyitining ezasi bolghanliqi we hayatida melum selbiy hadisilerge sewep bolghanliqi qatarliqlar hergizmu uning milliy kimliki we bediyi edebiyattikki shan shöhritige dagh chüshürelmeyla qalmastin belki uning shexsiy xaraktéridiki ajizliq we edebiy talantining yüksekliki we shexsiy istidati we qabiliyitining yoquriliqini ispatlaydu.
Edip Qurban Barat özining milliy rohqa toyunghan, erkinlik we azatliqni medihiyleydighan, xitayning uyghurlar üstidin yürgüziwatqan érqiy we kultural qirghinchiliqlirini ötkür qamchilaydighan, millitimizni küreshke we azatliqqa ündeydighan eserliridin bashqa, u neshir qilghan Uyghur xelqining yéngi zaman milliy rohini shekillendürüshte ajayip rol alaghan „Uyghurlar“, „Hunlarning Qisqiche Tarixi“, „Uyghur Kilassik Edebiyati“ (Meshhur edip we tarixchi Turghun Almas ependining eserliri) qatarliq eserlerning neshir qilinishigha baturluq bilen heydekchilik qilip, Uyghur ziyaliri bolupmu edip we neshriyatchiliri üchün yigane ülge bolup qaldi.
Edip Qurban Barat öz hayatida harmay talmay bediyi ijadiyet bilen shughullinipla qalmay belki Uyghur yéngi dewir neshriyatchiliqi we edibiy terjimichilikining shekillinishi we tereqqiyati üchün zor töhpilerni qoshti. Uning hayati boyi yazghan, terjime qilghan we neshir qilghan eserliri özining boyidin ashidu we nadirliqi bilen herqaysi sahelerde alahiyde tilgha élip ötüshke erziydu. Edip Qurban Barat özining ijadiyettiki alahidiliki we töhpisi bilen „Uyghur meshhur shexisliri“, „Xitay hazirqi zaman dangliq yazghuchllirining lughiti“, „Xitay edebiyat lughiti“ qatarliq meshhur qamuslargha kirgüzülgenidi.
Bugün,
bir yultuz öchti,
Xelq yene köz yéshigha chömüldi!
Bugün,
Bir shair köchti,
Weten yene qarangghugha kömüldi!
Edip Qurban Barat bizni tashlap ketti, uning Uyghur edebiyati asminida yaratqan özgiche boshluqini yene birsi emdi aldirap toshquzalmaydu.
Edip Qurban Barat bizni tashlap ketti, wapasiz dunya yene béshimizda diweylep turmaqta.Bizning yashishimiz muhim, elbette qandaq yashishishimiz téximu muhim.Kimning kimliki we nime ishlarni qilghanliqi altun taraza bilen ölchinidu. Yaxshiliq yaxshiliq péti mukapatqa, yamanliq yamanliq péti jazagha layiq bu dunyada toghra we dorust yashash eng sherepliktur!
Edip Qurban Barat bizni tashlap ketti, dése xuddi edebiyat yene mundaqche qilip éyitqanda shieriyet bizni tashlap ketkendekla bilinidiken.Edip Qurban Barat bu qétim bizni tashlap ketipla qalmay belki uning arqisidin tap basturup kéliwatqan minglighan iz basarlirining ilham buliqining közi körliship, wapasiz pelek ulargha ayrilishning zeherdek temini tétitmaqta.
Edip Qurban Barat bizni tashlap ketti, tashlap kétishmu yarishidiken insan oghligha, kishiler axiri uningdek yashiyalighan ademlerningla hayat qalghanlarni uningdek tashlap kételeydighanliqini bilip qaldi.Edip Qurban Barat bizni tashlap ketti, bir yultuz öchti, wetenni qarangghuluq basti, edebiyat-sennet asminimizda bir boshluq qaldi… Biz milliy edebiyatimizning beshigha kelgen bu éghir musubet we yoqutush üchün chongqur qayghurimiz, uning aile tawabatliri, dostliri, dewirdashliri we yurtdashliridin meyüslik ichide hal soraymiz.(K.A)
06.03.2016 Germaniye
Tengritagh Akademiyesi 