Memtimin Hezret
Qurban barat hazirqi zaman uyghur shi’iriyitining parlaq namayendisi idi. Sha’ir xelqning wijdanidur.qurban barat uyghur shiriyitining ghubarsiz wijdani idi. Uyghur xelqi ixtisadi,siyasi we ijtima’i kirzis bilen paralil exlaq,wijdan yoqsullughi ichidiki uzun’gha suzulghan qarangghuluq dewirni béshidin kechürüp kelmekte. Millitimizning béshigha kelgen eng büyük kirzisler arisida sha’ir paxallighi muhim salmaqni igellep kelmekte. Sotsiyalist tüzümning “qelem heqqi” namidiki tuzaq mewjut bulup turghan muddet ichide,öz xelqining yigha-zarini “bexit sadaliri” dep ipadileshtin waz gechmeydighan sha’ir ismidiki suxenchi qelempruchlar qushunidin paydiliq ijadiyet miywilirini kütüsh balilarche tesewwurdin ibarettur,xalas…
Ijadiyet gülshenidin artuq pitne baziri bolup kelgen edibiyat-sen’etchiler saheside qurban baratqa oxshash ulughwar bir rohning qed kötürüp turalishi ghayet zor bedel telep qilidighan hadisidur. Qurban barat éghir-bésiq mijezi arqisida tinjimas boran-chapqunluq hissiyat bilen yashighan yalghunluq qelem igisila bulup qalmay,eyni zamanda bir erkinlik jengchisi idi.uning 2016.yili 3.ayning 6.küni alemdin ötkenligi toghrisidiki qayghuluq xewer,musibetlik könglümde téximu éghir matem tolghighi peyda qilmaqta.
Qurban barat shiriyet dunyasida yüksek bedi’i maharetke ige, shi’irlirigha yushurun’ghan mezmunning bay we chongqurlighi bilen her waqit tepekkurning choqqilirida ilgirligen,meydan jehettini uyghur xelqining milliy rohidiki chang-tuzangni tazilighuchi tang shebnimi rolini oynap kelgen bir talant we mes’uliyet igisi idi.
Uyghurlarning hayat poshkini,uyghur shiriyiti asminining cholpan yultuzi qurban baratning wapati,uyghur xelqi üchün büyük yoqutushtur.
Mining, qurban barat bilen tonushushum tesattibi bolghan idi. 1972.yili ürümchige oqushqa keldim. 1973.yili yazliq tetilde yurtqa qaytmaq üchün aptubus bilen yulgha chiqtim. Seperde bir sinipta oquwatqan sawaqdishim mehemet tursun bahawidin ( wapat boldi yatqan yéri jennette bolsun,amin!) men bilen bille yolgha chiqqan idi. Aptobus korla biketke kilip toxtighanda ashxanida tamaq yiduq we birer sa’et dem alduq. Mehmet tursun yénimgha keldi we “men qurban barat bilen körüshtüm” didi. Mehmet tursun xoshal we hayajanliq idi. “qurban barat qayerde?” dep sordum.chünki, qurban baratni körüsh mingmu büyük arzuyum idi. “bizning aptobusqa bilet aptu.atushqa baridiken.
Bir demdin kéyin aptobusqa kilidu.” didi.( mehemet tursun 80.yillarda “bulaq” jornilining mes’uli bolup ishligende qurban barat bilen bille köpligen ilmi tetqiqatlarni ortaq hemkarliq ichide yuruqluqqa chiqardi) men ,qurban baratning “aljiriye qizi” digen shi’irini yadqa bilettim. Bu 60.yillarning bashlirida yézilghan bir shi’ir idi. Barliq uyghur sha’irliri “yasha mawjushi! yasha gungchendang!” dep besliship shi’ir yéziwatqan bir dewirde qurban barat; “anisi yoqmidu munu jallatninng? Hedisi yoqmidu munu jallatning?” digen misralar bilen bashlan’ghan bu shi’irni yazghan idi. “aljiriye qizi “ namliq shi’irda, aljiryening azatlighi üchün küresh qilip turmigha chüshüp qalghan bir qizning,pransuz turma jallatliri teripidin insan qélipidin chiqqan xilmu-xil ten jazasigha berdashliq birip,weten we millitining azatliq yolidin waz kechimigen qehrimanliq rohigha apirin oqulghan. Men aljiriye qizini,uyghur qizi, piransuz turma jallatlirini,xitay turma jallatliri süpitide köz aldimda janlandurattim.qurban baratningmu bu shi’irni manga oxshash tuyghuda yazghanliqigha ishinettim.
Bir pestin kéyin memet tursun bahawidin “keldi,keldi.” didi we abtobusqa yéqinlap kelgen wijik,uruq bir kishini “qurban barat u.” didi.memet tursun mini qurban baratqa tonushturdi. Qol éliship qizghin körüshtuq. Aptobus qozghaldi. Seperde aptobus tamaqqa toxtighan chaghlarda qurban barat bilen paranglishishqa tirishtuq. Biraq qurban baratning paranggha bek hewisi yoqti. Xiyalchan,rohi keypiyati chüshkün körünetti. Kisel ikenlikini,atushqa bérip anisini körüp,uningdin kéyin xoten’ge bérip milliy tibabetxanida dawalinish niyitining barlighini eytti. Qurban barat atushta aptobustin chüshüp qaldi. Biz yene xoten’ge qarap ilgirliduq. U qétimqi seperde qurban baratning mende qaldurghan birer tesiratini xatirliyelmeymen. Memet tursunning diyishiche,qurban baratning ish orni bolghan korla2. Basma zawutida mediniyet inqilawida “jin –sheytan” dep tartip chiqirilip köpligen jismani we meniwi azap-uqubetlerge duchar bolghanliqi üchün eqlidin ézip qélip,hazir biraz tüzelgenmish.
Tetildin qaytip kelgendin kéyin bir sinipta oquwatqan atush aghuluq sawaqdishim we dostutum qurbanjan turdidin,qurban baratni sordum. (qurbanjanmu 10 nechche yil burun wapat bold.alla yatqan yérini jennet qilsun.amin!) qurbanjan,qurban baratni yaxshi bilidiken. Qurban barat,mediniyet inqilawida korla 2. Basma zawutida “birinji nomurluq jin-sheytan” bolup qaptu.her küni yérim kün küresh qilinidiken,yérim kün oburni tazilaydiken.ayali,qurban baratni pash qilishqa,chek-chigrani ajirtishqa mejburliniptu.ayali,qurban barattin chek-chigrani ayrip ajirship kitiptu we 2 balinimu qurban baratqa tashlap biriptu.
Qurban barat küreshke tartilghan meydanda balilirini küresh-pipen meydanigha toplan’ghan ayal ishchilarning béqip turishini iltimas qilidiken, ikki ayal ikki balini quchighida tutup turidiken, qurban barat urulup-suqulup,haqaretlen’genligini nariside baliliri körüp qorqup yighlap kitishidiken.qurban barat küresh sehnisidin chüshkende balilirini quchighigha alidiken. Qurban barat buwaq yashtiki bu balilarni béqishta qiynilip qalghanlighi üchün atushning aghu yézisidiki anisigha éwetip biriptu. Bir balisini harwa bésiwilip,bir balisi kisel bolup doxturgha apiralmay ölüp kitiptu. Qurbanjan bu hikayini manga sözlep bériwétip “ bala. Qurban baratning béshigha kelgen kün,her qandaq bir ademning béshigha kelse hayat qélishi mumkin emes. Qurban barat hélimu öyini tépip kileleydu.kiyimini ong kiyip yüreleydu.” didi.
Qurban barat 80.yillarning ortilirida ürümchige yötkülüp kelgende ailiche arliship öttuq. Qurban baratning ikkinji ayali tunusayim we bir qizi bar idi. Ürümchide yene bir oghul balisi boldi. Men uniwirsititning qarshi teripidiki mediniyet nazariti qorasida olturattim,qurban barat unwirsitining biraz tüwen teripidiki neshiryat qorasida olturatti. Arimizda bir kilomitirmu musape yoqti. Bezi axshamliri biz ikki balimizni kötürüp olarning öyide mihman bolsaq,bezide ular ikki balisini kötürüp bizning öyge mihman’gha kiletti.her ikkimizning ayali qedinas dostlardin bolup ketti. Ikkimzning söhbitimiz shiriyet üstide bolatti. Qurban barat ötmüshi toghruluq hich nerse diyishni xalimaytti.menmu hich sormidim.amma qurban baratning rohi salametligi nahiyiti yaxshi,tepekkuri rawan we chongqur idi.
Qurban barat “apetlik yillardin achchiq xatire” mawzuluq chatma shi’irlirini tarim jornilida ilan qilshitin burun bir qanche qétim manga oqup bergen we pikirimni sorghan idi. Qurban baratning mushu shi’irlirila,uning namining uyghur edibiyat tarixida yüz yillap emes,ming yillap yashishishini kapaletlendüridighan ölmes abidilerdur. “kisilgen toghraq” uyghur millitining simowilidur.kisilgen toghraqning bir yiridin yene bix urup köklep chiqqinigha oxshash,kisilgen toghraqqa aylan’ghan uyghurlarmu tekrar milliy oyghunush ichide yashnimaqta.”kisilgen toghraq” shi’irining uyghur xelqige élip kelgen meniwi teselli we ümit béghishlighuchi kuch-quwwiti,dunya edibiyat sehniside tigishlik shan-sherepke aldimizdiki dewirlerde irishküsi.
Qanchilik igiz choqqida turghan kishiler, xewp-xeterge shunche yéqin kishilerdur. Qurban baratning siyasi we ijtima’i düshmenliri köp idi.uni heset qilghuchilar,bu ulugh sha’irni her zaman rahetsiz qilishatti. Qurban barat hayatida emel,huquq,shan-shöret üchün bir minut waxtinimu serp qilghan insan emes.u,peqet özining tepekkur dunaysida yashashni xalaytti.biraq ijtima’i muhit uninggha bu pursetnimu artuq kördi.shunga u,köpünche waqit shungqar,burkütlerge oxshash yalghuz uchushni tallidi.qurban barat pirinsip igisi idi.shunga aldigha uchirighanla ademler bilen dostluq qurmaytti. Bir qanche qétimliq mihmandarchilqta shuni his qldimki, qurban barat köngli tartmighan kishiler bilen bir sorunda olturushni bek xalimaytti.men bir qanche qétimliq mihman chaqirishimda “ söhbitimizning huzuri üchün siz,memet polat we men üchimiz ailiche olturayli” deytti.memet polatmu ijtima’i tüzümdin köp deshnam yigen wijdanliq we talantliq yazghuchi idi. Qanche qétim qurban baratning arzusigha uyghun nöwet bilen mihmandarchiliq qilduq.
Uyghur shiriyitining yéngi ümitliri bolghan yash heweskarlar qurban baratni ölge alatti we oning etirapida toplinatti.bu ehwal shöhret achlighi ichide changqap yürgen sha’irlirimizning ughusini qaynitatti.neshiryatta kitap neshir qilish xizmitidimu qurban barat,süpet we mezmunni ölchem qilatti,neshiryat bashliqliri siyasetni, tehrirlering köpünchisi kishilik munasiwetni ölchem qilatti.shunga qurban barat neshiryatta qisqa zaman ichide özige xéli köp düshmen tétip ülgürgen idi.neshiryattiki bir qancheylenning “quran barat hakawur,bashqilarni hörmet qilmaydu.” digen shikayetlirini anglighan idim.bir küni qurban barat bilen bolghan söhbitimizde,bu shikayetlerni uning yüzige saldim. Qurban barat küldi.qurban barat eslide nahiyiti yumshaq tebiyetlik,pes we yumshaq awaz bilen gep qilatti; “ukam,mining hakawurlighimni siz kördingizmu?” dep soridi.arqidin “ üzining insanliq hörmiti barlighidin üzi xewersiz bu ademler mendin nime hörmet telep qilidighanlighini bilsem kashki.” didi epsuslan’ghan halda.
Heqiqeten uyghur ziyaliliri arisida yuqiri melumatliq,bilimlik kishiler köp bolsimu,özining kimligini bilidighanlar az. Robot (mashina adem) lar bilimlik,bezi robotlar insan qilalmaydighan ishlarni qilalaydu.amma özining kimligini bilmeydu.shunga ularning izzet-nepsi,ghururi yoq.uyghur ziyalilar arisidimu janliq robotlar köp idi. Bugünmu köp. Edibiyat-sen’et qushunida özara bir birige kibirlik bolghan hakimiyet malayliri,qarangghu jemiyetni yurutishqa tirishqan uchqunlarni öchürüp tashlaydighan judun bolup kelgenligi tarixi bir heqiqettur. Qurban barat neshiryattin ayrilishqa mejbur bolghanda,yashlar neshiryatining mes’uli ghujaxun, bu talant igisige ige chiqti we idarisigha yötkep ketti. Qurban barat bilen ghojaxun,wetinimiz tarixidiki eng munewwer kitaplarni dadilliq bilen neshir qildi.
Men yurttin ayrilish aldida qurban barat bilen bir söhbette,yéqinda tuqqan yoqlap séwit ittipaqigha chiqidighanliqimizni,orta asiyani ziyaret qilip,tuqqanlarni körüp,andin türkiyege baridighanliqimizni eyttim. Qurban baratmu yurtidin pasport élip bolghanlighini,türkiyeni ziyaret qilish arzusining barlighini eytti.amma,türkiyening wizisini qandaq élish mesiliside béshi qétip turghan iken.men béyjinggha bérip türk wizisini burunla élip bolghan idim. Wiyzini qandaq élishning yollirini éytip bedrim.rexmet éytti,amma bu sirni hichkimge éytmaslighimni rija qildi.menmu hichkimge éytmidim.
Qurban baratqa ,quruq qol ketmey yipek éliwélishni,bu tijaretning türkiye sepirideiki chiqimlirini kötürüdighanlighini tapilidim we béjingde yipek sodisi qiliwatqan bir yurtlughimning adirisini berdim we bir parche xet yézip,bu xetni élip barghuchi kishige uyghun bahada yipek élip birishni tapilidim.
Menmu béjing arqiliq yolgha chiqqan idim. Béjingda yipek sodigiri bilen körüshüp,xet élip kelgen kishige yardem qilghan,qilmighanliqini sordu.sodiger yurtdishimiz yardemliship yolgha sélip qoyghanliqini éytti.sodiger yurtlughum sawatsiz bir adem idi. U,manga “silining u aghiniliri bek nadan ademken.tijarettin peqet xewiri yoqken.türkiyede jan baqalmaydu.” didi. Men “u adem bek bilimlik adem,nadan emes.amma tijaretni bilmeydighanlighi ras. Türkiyede qalimen,dimidi. Sayahet qilip qaytip kilishi mumkin.” didim.
Men,ailemni élip béyjing -nowi sibiriski,nowiysibiriski- almata tömür yoli bilen orta asiyagha keldim we tuqqanlarning rijasi bilen 3 ay gherbiy türkistan diyarida qaldim. Istanbulgha kilipla qurban baratni sürüshte qildim. Men kilishtin 20 kün burun qaytip ketken iken körüshelmiduq. Istanbulda qurban baratqa yardemchi bolghan atushluq bir yigittin ügünishimche,qurban barat istanbulda tarixi muzilarni,meshhur jamilarni,menzirilik jaylarni ziyaret qiliptu. Uyghur jama’iti bilen,yaki siyasi paaliyetchiler bilen bek körüshmeptu.
Men ,qurban baratning ailisini élip weten’ge qaytip ketkenligidin süyündüm.türkiyede qalghan bolsa éghir ixtisadi yük astida izilip qélip,ijadiyet qilish pursiti bolmaslighi mumkin idi. Uning üstige nadan ademlerning kemsitishi we mesxirisi ichide muhtaj halda yashash, bu giganit talant igisining pisxologiyesige éghir derijide selbiy tesir körsitishi mumkin idi. Kéyin anglisam ghujaxun bilen munasiwiti buzulup kitip,bu ziddiyettin her ikkeylen éghir ziyan tartqan imish.her ikkeylen ortaq halda xelqige tarixta qalghudek xizmetlerni qilghan.
Anglap köp epsuslandim. Bu ikki dostning munasiwitini kimler,nime mexset bilen buzghan? Buni bilmeymen Qurban baratning tiragidiye ichide ötken yashliq a’iliwi hayati,küresh we siqinti ichide ötken kiyinki hayati,süyümlük uyghur millitining bir pütün hayatining bir qismidin ibarettur.milletning hayati tiradigiye ichide bolghan muddet ichide, milletni söygenlerning hayati tiradigiyedisiz ötishi mumkin emes. Qurban barat asaret astidiki ziminda tughulup,bulghan’ghan siyasi muhit ichide yashap,asaret chembiri ichidin büsüp chiqalmay alemdin ötken bolsimu,unutulmas munewwer eserlirini öz xelqige miras qaldurup ketti.u,peqetla talantliq bir sha’irla emes,belki bir erkinlik jengchisidur.chünki,uning shi’ir misralirining astida öz xelqining erkinlik arzuliri,kilechek istiqbalgha bolghan ümit we ishench tolup yatmaqtadur.
Qurban barat kéyinki yillarda köpligen munewwer eser yazghanlighini torlardin oqudum. Dunyada peqetla,uyghur yazghuchi-sha’irlar arisida eserlirini torda ilan qilip turush aditi shekillenmigenliki üchün, qurban baratning eserlirinimu oqush pursitim bolmidi.sha’irning “yoqalmas pelestin” esirini “yuqalmas sherqi türkistan” dep oqush sha’irning muddiasigha uyghun bolishi mumkin dep qaraymen.
Uyghur milliti,qurban baratning qanchilik ulughwar roh igisi bir sha’ir ikenligini téxi his qilip yetkini yoq.dunya shiriyet xezinisimu,uning shi’irlirining uyghurlarning ming yilliq shiriyet semerisining bügünki parlaq namayendisi ikenligidin tamamen xewersiz.uyghur millitining azap-uqubetlirini ömür boyi möriside kötürüp yürüshtin charchimighan bu pidakar weten oghlanining almastek qimmetlik misralar bilen tolghan shi’irlirini dunya tillirigha terjime qilip neshir qilish,uning terbiylishi bilen shiriyet sépigha kirgen we yitishken yash bir ewlat uyghur sha’ir we heweskarlirining tarixi wezipisidur.
Uzun’gha suzulghan qarangghuluq bir dewirde, her bir shi’irini birer mesh’el qilish arqiliq uyghur xelqining yolini yurutush üchün ömrini pida qilghan merhum sha’irimiz qurban baratni millitimiz ebidi yad étidu.
Uyghur shiriyet asminidiki eng parlaq cholpan yultuz öchti. Merhum qurban baratning wapat küni,uyghur edibiyat sahesining matem künidur.uyghur milli eqli bu künni xatirleydighan künler uzaqta emes. Merhumning yatqan yéri jennete bolsun.amin!
Merhumning ayali tunusayim we perzentlirige qayghuluq teziyemni bildürimen…
06.03.2016 Türkiye
Tengritagh Akademiyesi 