Batur Rozi

Miladi 870 – yili kechki quyashning eng axirqi qizghuch nurliri sir deryasining shimalidiki balasaghun’gha qarashliq farab qel’esining xang bilen qangdalghan égiz – égiz sépillirini sus yorutup turatti. Ghur – ghur shamal sheher etrapidiki bostanliqlarning arambexsh nem hawasini uchurup kelmekte idi. Kündüzi quyash teptide tonurdek qizip ketken sheher kochiliri gugum chüshüp, hawa tedrijiy sowushqa bashlishi bilenla uyaqtin – buyaqqa mokidek ötüshüp turghan ademler bilen qaytidin janlinishqa bashlidi…

Sépil üstidiki leshkerler etraptiki shepilerge sezgürlük bilen qulaq sélip, qilich we aypaltilirini ching quchaqlighan halda sürlük qiyapette turushmaqta. Sépil etrapidiki liq su toshquzuwétilgen xendekler kümüsh yilandek sozulup sépilni yögep aylinip, etrapqa wehime tarqitip turatti. Adette sépil astidiki xendeklerge artildurup qoyulidighan asma köwrüklerning hemmisi dégüdek yighiwélin’ghanidi. Sheher qowuqlirimu him étiwétilgenidi. Bular sheherning yéqindin buyanqi mudapi’e ehwalining qattiq küchiyip ketkenlikidin bésharet bérip turatti.

Ay neyze boyi örligen mehel. Sheherning künchiqish tereptiki qowuqi qiya échilip,étini bolushigha chapturghiniche uchqandek yétip kelgen bir közetchi leshker kirip ketkendin kéyin, yene juwazdek ghichildap awaz chiqirip yépilip qaldi…

Muhemmet tarxan kéngeshtin qaytip chilantoruq étigha sekrep mindi – de, uni uchqandek chapturup hesh – pesh dégüche qel’ening künchiqish teripige jaylashqan qoru – jayigha yétip kélip attin chüshti.

Téxiche uxlimay xojayinini saqlap turghan atbaqar yügürüp chiqip atning chulwurini qolidin aldi.

Muhemmet tarxan ayali yulduz’ayimning hujrisigha kirip bexiraman uyqugha ketken töt yashliq oghli ebunesirning péshanisige chokkide birni söyüp qoyup chiqip kétey dep turushigha, bala oyghinip «dada» dep chaqirdi. Muhemmet tarxan balini yotqandin sughurup élip birhaza erkiletti.

– Séni oyghitiwettim – he, börem?

– Méning uyqu bilen xoshum yoq. Apam pepilep yürüp uxlitip qoyuptu. Esli siz kelgende andin uxlimaqchi idim.

– Boptu, bala chéghingda qénip uxliwal, börem. Chong bolghanséri ghem – endisheng köpiyidu, oylaydighan, bash qaturidighan ishliring awup kétidu. U chaghda dadanggha oxshash uxlaymen désengmu uxliyalmay, tanglarni kirpik qaqmay atquzisen.

Kichik ebunesir uning geplirining tégige yételmey hangwéqip qarap qaldi.

– Kichik baligha nediki chüshenmeydighan geplerni qilip … –Dep kayidi yulduz’ayim.

– Toghra, balilar bilen ular qobul qilalighudek derijide sözlishish kérek idi. Men bu shakichik böremni xuddi chopchong bolup qalghan ademdek hés qilip qaptimen emesmu?Biraq uningmu kichik turup «uyqu bilen xoshum yoq» dégini qaltis gep boldi – de.

Muhemmet tarxan balining mengzige axirqi qétim birni söyüp qoyup öz hujrisigha chiqip ketti.

2

Kichik ebunesir hesh – pesh dégüche yette yashqa kirip qaldi. Bu chaghlarda u öz zamanisidiki xéli melumatliq, köpni körgen kishilerdin hésablinidighan atisi muhemmet tarxandin öz yurtining we qoshna ellerning tarixi, örp – aditi we medeniyitige a’it nurghun qisse we riwayetlerni anglap «qulaq mollisi» bolup qalghanidi. Eyni chaghlarda qaraxaniylar tewelikidiki yuqiri tebiqe aqsöngekliri arisida öz ismining keynige özi tughulghan yurtning namini qoshup atash moda bolup qalghanidi. Bundaq moda boluwatqan ishlargha kelgende nahayiti sezgür muhemmet tarxan öz oghli ebunesirning ismining keynigimu u tughulghan kichik sheherning namini qoshup, uni «ebunesir farabi» dep atashqa bashlidi. Uzaqqa barmay bu nam kichik ebunesirning démetlikliri arisida tézla omumliship ketti.

Qaraxaniylar xandanliqi resmiy islam dinigha kirgüche bolghan ariliqta ilgiri – kéyin bolup 300 yildin artuq waqit ötken bolsimu, biraq ereb tili we ereb örp – adetlirining tesiri qaraxaniylar tewesidiki puqralar arisida burunla bashlan’ghanidi. Kichik ebunesirning bowisi uzluq sépi özidin farabliq türklerdin idi. Uning uzluq dégen ismimu tipik qarluqche isim idi. U «güzel, chirayliq» dégen menini bildüretti. Uzluq bowaydin kéyinki zamanlargha kelgende qaraxaniylar tewesidiki yuqiri qatlam kishiliri arisida erebche isim qoyush aditi shekillendi. Shunga ebunesirning dadisigha uzluq boway «muhemmet» dep isim qoyghanidi. Islam dinining tarqilishigha egiship erebche isim qoyush aditining emdila shekilliniwatqan mezgilige toghra kelgen bir zamanda tughulghan muhemmet tarxanmu öz oghligha yenila erebche «ebunesir» dep isim qoyghanidi.

70 Ming qoshun jaylashqan farabni anche kichik sheher dégili bolmaytti. Herbiy qel’e we rabat, soda bazarliridin terkib tapqan bu sheher otrar bostanliqigha jaylashqan talas, balasaghun, qeshqerni tutashturghan qedimki karwan yolining muhim bir tügüni bolup qalghanidi.

Chu, talas we sir derya wadisida sheher hayatini merkez qilghan güllinish weziyiti barliqqa kelgen eyni yillarda farab shehiri qeshqerge yéqin balasaghun’gha qarashliq sheher bolsimu, lékin özige yarisha chirayliq idi. 9 – Esirdiki farab shehiri mani dinidiki uyghur qarluqlirining islamiyettin mudapi’elinish liniyisining aldinqi qarawulida turghachqa, «qarachuq» depmu atilatti. Sultan bilgeköl bahadir qidirxan bilen samanlar xani noh ibni es’et arisida ispijapni talishish urushi yüz bergende, ebunesir farabining bowisi uzluq bilgeköl bahadir qidirxanning qol astidiki herbiy emeldar idi. U urushta xizmet körsetkenliki üchün baj – séliqtin xaliy qilin’ghan kishige bérilidighan «tarxan» dégen shereplik namgha ige bolghanidi.

Samaniylar xani isma’il ibni exmet öz qérindishi nasir ibni exmettin zorluq bilen hakimiyetni tartiwalghandin kéyin, qaraxaniylar hakimiyitidin mudapi’e körüsh üchün sépil soqturup, kéyin qaraxaniylargha qarshi ghazat qilishni bashlidi. Isma’il samani 893 – yili baharda talas, balasaghunlargha keng kölemde hujum qozghidi. Netijide oghulchaq qidirxan balasaghundin «ordu kent» (qeshqer)ge chékinishke mejbur boldi. Isma’il samani sir deryasining ottura éqimidiki istratégiyilik jay talastin taki gherbtiki chu deryasining ayagh éqimighiche bolghan ariliqni, jümlidin muhasiride qalghan taraz shehirini qolgha aldi. Mushu urushta muhemmet tarxan qatarliq herbiy emeldarlarning jan tikip élishqinigha qarimay farab shehiri we uning etrapidiki otrar bostanliqi samaniylar qoligha ötüp ketti. Bu jaylardiki 15 ming kishi esirge chüshüp islam dinigha bey’et qilishqa mejbur boldi. Otrardiki mani chérkawlirining ornigha arqa – arqidin meschitler berpa qilindi. Burutliri xet tartip qiran bir yigitke aylinip qalghan ebunesir farabimu pütün a’ilisi bilen samaniylarning qoligha chüshüp qaldi. 100 Yil dawam qilghan düshmenlik we yollarning étilip qélishi farabliqlar we köpligen toqquz uyghur ahalisini özlirining siyasiy we medeniyet merkizi bolghan qeshqerdiki xaqaniye ahalisidin ayriwetkenidi.Ebunesir baliliq we ösmürlük waq tida qedimki qarluq – uyghur yéziqi we muzikisini öginishke pütün ishtiyaqi bilen bérildi. Eyni yillarda uyghur tili toqquz oghuz tili süpitide pütün türkiy til – edebiyat we ma’aripining ul téshi bolup qalghanidi. U memuriy – siyasiy hayattimu, ilmiy pa’aliyettimu asasiy til idi. Farabi samaniylar sulalisi medeniyitining tesiride mawara’unnehr we xarezimdiki türkiy xelqlerning en’eniwi medeniyitini öginish bilen bille tajik – pars tilini tézla öginiwaldi.

Farabi öz dewridiki edebiyat we matématika penlirini zor qiziqish bilen ögendi. U ottura esir xristi’an dunyasida «üch bilim» dep atalghan grammatika(nehwi), istilistika(ilmiy pasahet), exlaq dersliklirini we töt «bilim» dep atalghan hésab, muzika, gé’ométiriye(hendise), astronomiye(ilmiy nujum) penlirini puxta igilidi. U balaghet yéshigha yéter – yetmey turupla «hirat – merwi ilmi guruhi» dep atalghan tebi’et ilmi guruhining hemme nersini tejribidin ötküzüsh we eqidini emes, eqilni mizan qilish toghrisidiki chonglargha xas soghuqqanliqni telep qilidighan ilghar pelsepiwi qarashlirining qizghin qollighuchisi bolup qalghanidi. Merwi ilmi guruhi bolsa missupotamiyidiki herran, besre tebi’et ilmi guruhining, hindistan we uyghur ilim medeniyet közqarashlirining, jümlidin ottura asiya tebi’et közqarashlirining tesiride shekillen’gen ilmiy izdinish guruhi bolup, grék baktériye medeniyitining en’enisige warisliq qilatti.

Farabi Türkistanda 30 yashlargha kirgüche yashidi. Bu chaghda u özining rohiy jehettin téximu mol bilimge teshna bolup échirqap turghan börige oxshap qalghanliqini hés qildi. Yéngiyache islam dinigha kirip kelgenliki tüpeyli en’eniwi milliy medeniyet bilen yéngi diniy étiqad otturisida peyda bolghan ghayet kélengsiz bir hangning girwikide téngirqap, deldügünüp turghan ottura asiya türkiy xelqlirining béshigha basturup kéliwatqan yoshurun apet birinchi bolup farabini süt uyqudin chöchötüp oyghatti. Ottura asiya tewelikide igiligen bilim we izdinishliri bilen téxi bu qiyin mesilige jawab bergili bolmaytti. Medeniyet jehette bir qétimliq topan balasigha düch kéliwatqan xelqige bu topandin saq – salamet qutulup chiqalaydighan «nohning kémisi»ni yasap bérishni özining bash tartip bolmas burchi dep tonughan farabi bu qiyin tépishmaqning jawabini yéshish üchün öz wetinidin ayrilip, islam dini tarqalghan we tereqqiy qilghan ereb, pars ellirige barmisa bolmaydighanliqini chongqur hés qildi. Mutleq köp sandiki musulmanlarning eksiche tuyghu we héssiyatni emes, belki eqil we tejribini hemmidin üstün orun’gha qoyup adetlen’gen bu ghelite musulman ereb we pars ellirini özliri tarqatqan islam idé’ologiyisini tejribidin ötküzidighan eng yaxshi tejribixana dep qaridi. Chünki islam medeniyiti we islam idé’ologiyisini chüshenmey turup islam étiqadi bilen en’eniwi türk medeniyiti otturisida birdinla peyda bolghan qorqunchluq hanggha mezmut köwrük sélip yol achqili bolmaytti. Islam medeniyiti we idé’ologiyisini chüshinish üchün elwette ereb, pars ellirige bérip medeniyet jehettiki keng kölemlik qédirip tekshürüshni zadila bashtin kechürmey bolmaytti. Bu eyni yillardiki ghayet müshkül bir mesile idi.

Ebunesir farabi öz yurtidin ayrilish aldida yashan’ghan ata – anisi uninggha atap bir top jama’etni qorusigha yighip dashqazan ésip zaraxetme qilip berdi. Muhemmet tarxan herbiy emeldarlargha xas soghuqqanliq bilen ichide oylighanlirini anche bilindürmey uzatqan bolsimu, emma yulduz’ayim ebunesirning boynigha ésilip yighlap haza achmay turalmidi. Bir top jama’etmu yulduz’ayimgha jor bolup bélini potida baghlap, qoligha hasa élip, hasa bilen yerni urup qoshaq toqup haza échiship berdi. Farabi bu qiziqarliq hazini körüp uyghur qarluqlirining ziyade héssiyatchan tebi’itini axirqi qétim tejribe qilip körüwatqandek boldi – de, özining ana wetinidin ayrilish aldida turghanliqini oylap köngli buzulup bi’aram bolushning ornigha eksiche soghuqqanliq bilen külümsirep qoydi. Uning külümsirep turghan soghuqqan chirayigha qarap ana derhal yighidin toxtap hangwéqip qaldi. Muhemmet tarxan bolsa öz oghlining néme üchün külümsirewatqanliqini chüshenmey ejeblinip qaldi. Farabining mengzidiki ashu bir qétimliq soghuqqan külümsiresh yashan’ghan ata – ana üchün ömrining axirighiche yeshkili bolmaydighan tépishmaq bolup qaldi.

3

Farabi shu yürüp ketkenche semerqent we buxaralardin ötüp, ispihan, hemedan sheherliride bir mezgil turup qaldi. U pars zéminida turghan qisqighina birnechche yilliq hayatida islam medeniyitining jénigha jan qoshqan pars medeniyitini zor tirishchanliq bilen qédirip tekshürgendin kéyin toptoghra pütkül islam medeniytining apiridegahliridin biri bolghan baghdatqa qarap yol aldi

Farabi baghdatqa kélip uzaq ötmeyla xelipe muqtedir islam xelipilikining textige olturdi. Bu chaghdiki baghdat gerche özining xelipe me’mun dewridiki güllen’gen hösnini yoqatqan bolsimu, yenila ereb yéziqi we islamiyet medeniyitining merkiziy ochiqi, dunyaning hemme terepliri bilen iqtisadiy we medeniyet alaqiliri üzülmey dawam qilip turghan xelq’ara sheher idi. Baghdatqa yenila herqaysi eller, rayonlardin kelgen her xil diniy étiqad we pelsepiwi közqarashtiki her millet medeniyet erbabliri, alimlar we edibler toplashqanidi. Ular gahida ochuq ilmiy muhakime yaki bes – munazire sheklide, gahida yoshurun halda özlirining tebi’et yaki ijtima’iy hayat toghrisidiki közqarashlirini ipadileytti.

Farabi baghdatqa barghanda ereb tilini bilmeytti. U bu tilni ebubekri ibni sirajiddindin tézla öginiwaldi. U yene baghdatta yashaydighan meshhur xristi’an alimi ebubesher mette ibni yunustin grék tili, logika we tébabetchilik penlirini zoq bilen ögendi. Baghdatqa kélip uzaq ötmeyla u ereb yéziqida murekkep pelsepiwi eserlerni we güzel shé’irlarni yézishqa bashlidi. Ereb pelsepisining bir yürüsh atalghulirigha mexsus lughet tüzüp chiqip, ereb tili xezinisini béyitti. Farabi til we logika jehette öz ustazidin téz éship ketti. Farabining til we logika jehettiki ustazi bolghan ebubesher mette ibni yunus ulugh yunan peylasopi aristotil telimatlirining hamiysi bolup, u aristotil eserlirining ereb tilidiki deslepki terjimisi we sherhisini ishligenidi.

Farabi baghdatta igiligen bilimliri bilen yene qana’et hasil qilalmidi. Shunga u dawamliq öginish niyitide herran shehirige keldi. Herran eyni yillarda missupotamiyidiki muhim bir medeniyet ochiqi idi. U yer matématika we astronomiye qatarliq tebi’iy penlerning tereqqiyatida baghdat shehiridin jiq ilgirilep ketkenidi. Farabi herranda xristi’an dinidiki ataqliq peylasop, doxtur we alim besher mette ibni yunusning ustazi yohenna binni heylandin pelsepe ögendi. U farabigha asasen logika we aristotil pelsepisidin, yene matématika, nezeriyiwi tébabetchilik we pifagor muzika telimatidin telim berdi. Farabi baghdattiki waqtida etrapigha döwe – döwe kitablarni yighiwélip jan – jehli bilen bérilip ögen’genidi. Ashu kitab döwiliri ichide uninggha aristotilning kitablirimu uchrighanidi. Bu hadise farabining aristotilchiliq éqimining ottura esirdiki yéngi bir pelle yaratqan namayendisi bolup qélishigha deslepki seweb bolup qalghanidi.

Farabining ilim yolidiki izlinishlirining chongqurlishishi uningda tebi’iiy halda aristotilgha bolghan qiziqishni peyda qilip qoyghanidi. Özide turghuzulghan tebi’etshunasliq közqarishi we insanperwerlik közqarashlirining türtkisi, shundaqla tuyuqsiz uchrighan aristotil eserliri qelbide qozghighan yéngi intilishler farabini tebi’iiy yosunda u özi merwidiki chéghidila dangqini anglighan ulugh alim – yohenna binni heylan huzurigha bashlap keldi.

Farabi herranda aliksandiriye ilmi guruhidiki xristi’an terjimanlar terjime qilghan aristotil eserliri bilen aristotilning grék yéziqidiki esli eserlirini pütün wujudi bilen bérilip ögendi. U aristotilning «roh toghrisida» dégen kitabini 100 qétim, «mitafizika» dégen esirini 40 qétim, «ritorika» dégen esirini 20 qétim oqup, bu eserlerning tégi – tektige yoshurun’ghan chongqur mahiyetni chüshen’gendin kiyin andin toxtidi. Farabi her bir eserni qayta oqughanda özige téximu yuqiriraq telep qoyatti. Uning mahiyiti, muweppeqiyiti we nuqsanlirini toluq igileshke tirishatti.

4

Farabi baghdatqa ikkinchi qétim miladi 921 – yilliri kelgenidi. U shu qétim kelgenche baghdatta toptoghra yigirme yil turup qaldi. Bu jeryanda u asasen kitab körüp dawamliq ilim öginish, ilmiy tetqiqat bilen shughullinish, her xil ilmiy pa’aliyetlerge qatnishish, ders we léksiyiler oqush, shagirt terbiyilesh, kitab yézish bilen melike bolup ötti. Farabining asasliq eserlirining mutleq köp qismi baghdatta yézildi.

Farabi 941 – yili siyasiy parakendichiliktin bizar bolup baghdattin chiqip ketti. U helep(sham) shehirige bérip, u yerdimu uzun turmayla udul öz yurti ottura asiyagha qarap at saldi. U ana yurtini qewet séghin’ghanidi. Mute’essip rohaniylarning küchi künsanap shiddet bilen ulghiyip, mez’hep majiraliri we siyasiy parakendichilik patqiqigha bashchilap pétip qalghan ereb ellirini uning körer közi yoq bolup ketkenidi. U mushu qaytip kelgenche öz yurtida ta ömrining axirighiche turup qalmaqchi we islam étiqadi bilen en’eniwi milliy medeniyet otturisida peyda bolghan hanggha köwrük sélishtin ibaret ömürlük ishini emelge ashurmaqchi idi. Farabi bashtin – axir öz yurtigha qaytip kétish meqsitide bolghachqa, ta ottura yashtin halqip, qériliq mezgilige qedem qoyghuche ereb elliride öylük – ochaqliqmu bolmay, öz yurtigha qaytip kelgendin kéyin andin öylinishke ishtey saqlap kéliwatqanidi. U gerche ereb elliride yashawatqan bolsimu, öz yurtigha bolghan choghdek méhri – muhebbetning türtkiside türkche kiyinip, bélige qarluqlarche pota baghlap yürüshni qet’iy tashlimidi. Öz ana tili, uyghur muzikisi we örp – aditini qet’iy untumidi.

U ana yurti farab shehirige yétip kelgüche ottura asiya elliride yol boyi léksiye sözlep mangdi. U deslipide mensur ibni noh hökümranliqidiki samaniylar dölitige kélip bir toxtidi. U bu yerde padishahning teklipi bilen «ikkinchi telimat» dégen kitabini yézip, mensur ibni nohqa teqdim qildi. Padishah uning kitabini oqup chiqip, uning danishmenlikige chongqur qayilliq bildürdi we uninggha «aristotildin kéyinki ikkinchi ustaz» dégen shöhretlik namni ata qildi. Farabi yazghan bu kitab ispihan shehiridiki «siwanul hékme» kutupxanisigha qoyuldi.

Farabi öz yurti farab shehirige yétip kelgende uning ata – anisi alliburun alemdin ötkenidi. Gerche farabining dangqi bu yerge alliburun yétip kélip öz igisini saqlap turghan bolsimu, lékin u özi tonushluq bermigüche öz yurtida uni tonuydighan adem chiqmidi. Kichik chaghlirida özi bilen bille oynap chong bolghan birnechche buradirini izlep körüwidi, ularning beziliri ereb istélachilirigha qarshi urushta ölüp ketken yaki urush parakendichiliki ichide qalghan farab shehiridin a’ilisi bilen bille bashqa bir yurtlargha köchüp ketken bolup chiqti. Farab shehiri özining ilgiriki jenggiwar qiyapitini pütünley yoqatqanidi, bazarlardimu göristan jimliqi höküm süretti. Awat restiler chölderep, özining ilgiriki qaynaq halitini pütünley yoqatqanidi, sépillarning uyer – buyerliri chüshüp ala – pasaq bolup qalghan bolup, sépil derwaziliri konirap, ülgüchekliridin chiqip kétey dep qalghanidi. Bu échinishliq menzirilerni körüp farabining közliride ixtiyarsiz yigha qaynidi.

Farabi ottura asiyadiki ijtima’iy parakendichilik tüpeyli öz yurtida uzaq turalmidi. Bu chaghlar qaraxaniylar bilen samaniylar öz’ara zitlishiwatqan, buxarada yan’ghin kötürülgen chaghlar idi.

Farabi öz wetinidin ayrilish aldida özining qelb chongqurluqidiki qayghuluq héssiyatini ipadilep mundaq nezme toqudi:

Cheksimu zexmet – malamet siz tereptin tende jan,

Sine – qelbim siz terepke telpünüp sheyda haman;

Olturalmasmen izimda qozghitip turghach méni,

Zoq, ümid – ikki seweb del siz terepke da’iman.

Qozghilip chiqsam seperge sizdin özge yoq weten,

Ya izimgha qoyghili yoq bir bedel men oxshighan!

Sizdin ewzelrek diyar – el ger te’erriz qilsimu,

Ilkige qelbimni almaq ishqa ashmas héchqachan.

Éghir azabqa patqan halda farab shehiridin yolgha chiqqan ebunesir farabi öz yurtidin qaytip kélip siyasiy parakendichilik ichide qalghan baghdatqa qayta bérishni xalimay, toptoghra demeshiqqe yétip keldi.

5

Farabi demeshq sirtidiki baghlarning biride qarawulluq qilip nahayiti sadda turmush köchürüshke bashlidi. U bu ay – bu künlerde namratliship ketkechke qarawulluq chirighi astidiki yoruqluqtin paydilinip kéchilep yéziqchiliq qilip, özining baghdatta bashlighan ilmiy emgiini qet’iy dawamlashturdi.

Shimaliy süriye hökümrani seypul dewle 934 – yili demeshq shehirini paytext qilip, öz aldigha seltenet tikligendin kéyin seypul dewlening meripetperwerlikte dangqini anglighan farabi anchikim bir qiziqsinish tüpeyli uning huzurigha bérip kelmekchi bolidu. Bir küni farabi eski – tüski türkche kiyimlerni kiygen, üstiwashliri topa – changgha kömülgen halda seypul dewlening yasidaq ordisigha kirip keldi.

Bu chaghda yash padishahning huzurigha toplan’ghan bir top alim – ölima we mötiwer zatlar herxil ilmiy mesililer üstide qizghin söhbetlishiwatatti. Ghérib – ghurwane chiray farabi ordigha kirip kélishi bilenla söhbet qaynawatqan qazan’gha su quyghandek birdinla jimip qaldi. Hemmeylen béshini burap, ordigha bimehel peyda bolup shahane ilmiy söhbetning peyzini uchuruwetken bu «méhman»gha soghuq nur tökülüp turghan közlirini mixtek qadidi. Ularning arisidin héchkimmu farabini tonumidi, shundaqla farabimu ular arisidiki héchkimni tonumidi. Özini daldigha élip xilwet bir baghda qarawulluq qilip, derwishtek xupiyane hayat kechürüwatqan bu «méhman»ning islam ellirige dangqi pur ketken ulugh alim ebunesir farabi ikenlikini kimmu xiyaligha keltürsun?!

Sorun ehlige oxshashla keypi uchqan padishah aldida uninggha zörüriyet yüzisidinla qiya égilip qolini köksige qoyup türkche salam bérip, qilche qorunush hés qilmastin tikilip turghan bu natonush kishini türk elliridin kelgen adettiki bir méhman qatarida biliner – bilinmes bash ling***ip kütüwaldi we soghuqqanliq bilen olturushqa teklip qildi.

– Xalighan jaydimu yaki belgilen’gen jaydimu?– Dep so’al qoydi farabi padishahqa.

Sorundiki hemmeylen téximu heyran bolushti.

– Xalighan jayda,– dep jawab berdi padishah qisqighina jimliqtin kéyin méhmanning rayigha béqishni ewzel körüp.

Farabi kishiler topi arisidin «güs – güs» dessep ötüp toptoghra seypul dewle yénidiki bosh orun’gha kélip olturdi. Bu dörem sorun ehli chöchüp dang qétip qélishti.

Seypul dewlemu bu tep tartishni bilmeydighan qap yürek méhman’gha demalliq qandaq mu’amile qilishni bilelmey temtirep qaldi.

Seypul dewle shu zamanda demeshq ordisida moda bolup qalghan yerlik til bilen pichirlidi:

– Bu yalangtösh sheyx edepsizlik qildi. Men uninggha birqanche so’al qoyup körey. Jawab bérelmise heydep chiqirayli.

– Emir, özingizni tutuwéling. Herqandaq ishqa peqet uning netijisige qarap andin baha bérish kérek,– dédi farabi seypul dewlege shu xil til bilen xitab qilip.

Farabining sözining orunluq ikenlikini ten élishqa mejbur bolghan seypul dewle teleppuzini bir’az yum***ip, farabidin yandurup soridi:

– Siz türk turup bizning tilimizdimu rawan sözleydikensiz. Qarighanda bashqa tillarnimu bilidighan oxshimamsiz?

– Bilimen,– dep jawab berdi farabi qisqila qilip.

Seypul dewle farabining uchisigha kiygen kiyimlirige wekillik qilidighan qara türk ademlerdin emeslikini pemlep ülgürdi we uninggha bashqiche qiziqip qaldi.

Söhbet yene yéngiwashtin eslige keldi. Her xil ilmiy témidiki mesililer otturigha qoyuldi. Köprek seypul dewle teripidin otturigha qoyulghan mesililerge sorundiki alimlar tüzükrek jawab bérelmey kékechlep qélishti. Peqet eski chapanliq farabila bu mesililerge roshen izahat bérip, del jayida jawab bérelidi.

– Insanning qedir – qimmiti eqil we exlaqqa baghliq. Lékin bularning hemmisi insanning bext – sa’aditini eng aliy nishan qilishi lazim,– dédi farabi so’allargha birer qur jawab bérip bolghandin kiyin, özining exlaq we jem’iyet heqqidiki qarashlirini bayan qilip,– yaxshi exlaq bilen eqliy iqtidar insanning qedir – qimmiti bolup hésabliniduki, her bir nersining peziliti uning özidiki ewzellik we érishilgen kamalette, shuningdek uning pa’aliyitide gewdilinidu. Bilim, pelsepe we exlaq bext we güzellikning sherti hésablinidu. Exlaqiy süpetlerge küchlük tesir körsitidighan nerse shexsning bilimi we eqliy bilish derijisidur. Dölet igiliridin taki a’ile bashliqlirighiche telim – terbiye tori hasil qilishi zörür. Telim – terbiye ishida hem mulayim, hem qattiq usul qollinish, chüshinip bilishni yadlap bilishning ornigha dessitish lazim. Insan tebi’etning bir qismi. Jem’iyet mesililiri tebi’et qanuniyetlirige oxshash, uni tebi’et qanuniyetliri bilen hemjehette bolghan qanuniyetler asasida, emeliy pelsepe, exlaq we ilim – pen asasida hel qilish lazim. Jem’iyet kishilerning ortaq yashash zörüriyiti we xahishi boyiche meydan’gha kelgen hemkarliq uyushmisi. Sheher(yaki dölet)ler jahaletlik sheher we peziletlik sheher dep ikkige bölünidu. Yémek – ichmek mesilisini hel qilalmighan sheherler, pul tépish xahishigha gherq bolghan saxtipez sheherler, keyp – sapagha bérilgen, chüshkünleshken sheherler, peziletliridin aynip ketken sheherlerning hemmisi jahaletlik sheherge kiridu. Jahaletlik sheherlerning xelqi heqiqiy bextni bilmeydu, bashliqliri heqiqiy bext üchün xizmet qilmaydu, ularning hayat meqsetliri jismaniy qawulluq, shöhret, keyp – sapa, öz ishtiyaqliridin xalighanche yüz örüsh bolup, buni bext dep bilidu. Öz’ara yardemliship bextke érishishni meqset qilip birleshken kishilerning sheherliri peziletlik sheher hésablinidu. Öz’ara yardemliship bextke érishishni meqset qilghan kishilerning jem’iyetliri peziletlik jem’iyet hésablinidu. Öz’ara yardemliship bextke érishishni meqset qilghan barliq sheher xelqliri peziletlik xelq hésablinidu. Eger barliq xelqler bextke érishish meqsitide öz’ara yardemlishishni yolgha qoysa pütün zéminda ortaq pezilet tiklinidu.

Seypul dewle farabining eqilni lal qilidighan danishmenlikige we qeyerdin sorisa shu yerdin temtirimey jawab béreleydighan hazirjawabliqigha adettin tashqiri qayil bolup, qattiq hayajan’gha chömülgenidi. Shunga u özining farabigha bolghan hörmet we teshekkürini iz’har qilish üchün ordigha yighilghan pütkül jama’etke shahane ziyapet berdi.

Ziyapette farabi seypul dewleni téximu heyran qaldurup, bashtin – axir bir témim ichimlikmu ichmey, shundaqla bir loqma ta’ammu yémey olturdi. Farabining könglini échish üchün qilghili qiliq tapalmay qalghan seypul dewle axirida: «emise muzika anglashni xalamsiz?» Dep soriwidi, farabi derhal bash ling***ip maqulluq bildürdi.

Alimning könglidikini tépiwalghinigha xush bolghan seypul dewle hesh – pesh dégüche öz sariyidiki ataqliq sazendilerni chaqirip kélip neghme qildurushqa bashlidi. Bashqilar sazendilerning chalghan sazliridin mest bolup közliri xumarliship, jayida olturalmay qaldi. Lékin farabi ularning orundash maharitide saqliniwatqan eng nazuk nuqsanlarni bayqap, achchiqigha paylimay ornidin des turup ularni saz chélishni derhal toxtitishqa buyrudi. Seypul dewle bashliq hemmeylen heyran bolup turup qélishti. Sazendiler saz chélishtin chippide toxtighandin kéyin, farabi ulargha sewrchanliq bilen eyb – nuqsanlirini bir – birlep chüshendürüp, muzika heqqide birhaza telim berdi:

– Muzika alemshumul hemjehetlikning muhim bir terkibiy qismidur,– dédi u özining muzika heqqidiki qarashlirini bayan qilip,–men shundaq hésablaymenki, esli zat heriketke ige bolghinigha oxshashla, awazghimu igidur. Anglash sezgüsi barliq insaniy sezgülerge oxshash tebi’iy we gheyriy tebi’iy bolidu. Tebi’iy awaz eng axiri kishige huzur béghishlisa, gheyriy tebi’iy awaz kishige gheshlik we bi’aramliq tuyghusi élip kélidu. Muzikiliq awaz bilish jeryanliridin tashqiri bolghan adettiki awaz bolmastin, belki u muzikiliq telep we ölchem boyiche tapqa kirgüzülüp retlen’gen awazdur. Muzikining meydan’gha kélishi insanning bilish we perq étish, huzurlinish we bizar bolush iqtidari bilen munasiwetlik. Insan özining tughma iqtidari tüpeyli muzikiliq istédatqa ige bolup, muzikiliq istédat tüpeyli muzikiliq awazni perq ételeydu we uningdin tesirlineleydu. Uninggha meniwi mezmun we héssiyat béghishliyalaydu. U muzikiliq tuyghu tüpeylidin shé’iriy héssiyat we ijadiyet bilen shughullinalaydu. Muzika tughma istédat we tughma iqtidar shara’itidin paydilinip bir ilimge aylan’ghan bolup, muzika awazi mu’eyyen qizghinliq, mu’eyyen héssiyatning netijisi bolidu. Muzika emeliy we nezeriyiwi muzikidin ibaret ikki qisimgha bölünidu. Ular bir – birini toluqlap, öz’ara birliship muzika ilmini teshkil qilidu. Ahang ijadchisi choqum chalghu muzikisini pishshiq igiligen bolushi lazim. Nezeriyiwi muzika ritim, mélodiye we ipadileshtin ibaret üch asasqa bölünidu. Ritim shunga hasil bolghanki, u awazlarni eqliy uqumgha layiq roshen nisbetleshtürüshke élip kélidu. Mélodiye shunga hasil bolghanki, u yuqiri – töwen awazlarni roshen nisbetleshtürüshke élip kélidu. Bu ikkisi anglash sezgüsige yölen’gen bolidu. Ipadilesh bolsa anglash we körüshtin ibaret ikki muhim sezgüge yölen’gen bolidu. Bezi muzika küyliri xushalliq peyda qilidu, bezi muzika küyliri muhebbet we qizghinliq iz’har qilidu. Yene bezi muzika küyliri kishilerning tesewwurini oyghitidu. Bu sen’et salametlikke shu menide menpe’etlikki, bedendiki aghriq bezide rohni ajizlashturidu. U chaghda beden bi’aramliq hés qilidu, rohmu bi’aramliq hés qilidu. Chünki uning quwwiti esli zatqa masliship ajizlashqan bolidu. Bedenni dawalashni ishqa ashurush üchün rohni dawalashqa toghra kélidu. Muzikiliq awaz tüpeylidin uningda pa’aliyet hasil bolidu.

– Qarighanda, siz saz we muzikilarni yaxshi bilidighan oxshimamsiz?– Dep soridi seypul dewle farabidin.

Farabi qilche ikkilenmeyla: «he’e» dep jawab berdi. Arqidinla belwéghigha oralghan qutichidin bir tal tarni élip sazendiler qosh qollap sun’ghan udni qoligha élip, tarini almashturup rawrus tengshep pütün wujudi bilen bérilip chélishqa bashlidi. U deslipide baya sazendiler chalghan ereb küylirige qaytilap chaldi. Bu adette köngül échish éhtiyaji üchün ordilarda chélinidighan shox neghmiler idi. Sorundikiler farabining neghmisini anglap rohlinip jayida olturalmay qélishti. Farabi arqidinla özi ijadiy retlep ishligen muqamlarni arqa – arqidin ulap birhaza chéliwidi, olturghanlar deslipide ichide, kéyin ün sélip yighlap kétishti. Néme üchündur uning chalghan neghmisi baya bir top sazendiler öz’ara tengkesh qilip chalghan neghmilerdin nechche hesse artuq tesir qilish küchige ige idi. Farabining ich – ichidin mung qaynaytti. U ömride tartqan pütkül riyazetlirini we ayrilghili nechche on yillar bolup ketken wetinige bolghan séghinish héssiyatini barmaqlirining uchigha yighip turup pütün wujudi bilen bérilip chaldi. Qarighanlargha uning bedini érip, muzikigha aylinip kétiwatqandek bilinmekte idi. Hemmeylen tégi yoq mung deryasigha gherq bolup kétiwatatti. Ularning bedinimu momyadek yumshap érip kétiwatqandek idi…

Alahezel yérim kéche bolghanidi. Farabi özining qanche sa’etlep neghme qilghanliqini özimu bilmeytti. Bir chaghda u saz chélishtin toxtighanda, hemmeylenning öz orunlirida qimirlimay olturushqan péti biraw epsun oqup qaturup qoyghandekla teptekshi uyqugha ketkenlikini kördi. Farabi bir parche baghaqchige xet yézip uxlap ketken seypul dewlening texti payesige qisturup qoyup, putining uchida dessigen péti tikendek yalghuz chiqip ketti.

Seypul dewle tang süzülgende andin oyghandi. U oyghinip texti payesige qisturulghan baghaqchini körgendin kéyinla andin héliqi eski kiyim kiygen sheyxning dangqi alemge pur ketken ulugh alim farabi ikenlikini bildi. Chünki «méning hetta kichik bala chéghimdimu uyqu bilen xoshum yoq idi»…

«Iltipatlirigha teshekkur» dep xet yézilghan baghaqchining keynige «ebunesir farabi» dep chirayliq imza qoyulghanidi. Seypul dewle ochuq chiray, sözmen, melumatliq, tedbirlik, ilim we sen’etni söyidighan, herbiy we siyasiy mahariti üstün adem idi. Seypul dewle sariyigha toplan’ghan sha’ir – edibler, alim – ölimalar ilgiri ötken herqandaq bir xelipiliktin jiq idi. Seypul dewle sariyida mahir yazghuchi sahip ibni ebbed wezirlik qilatti. Etisi farabini ordigha teklip qilip ekélish teklipini birinchi bolup ene shu wezir berdi. Bu teklip seypul dewlening oylighini bilen bir yerdin chiqti. Seypul dewle bir top chaparmenlerni farabini qeyerdin bolsun derhal tépip kélish üchün yolgha saldi.

Chaparmenler farabini etigendin ta namaz esirgiche izlep sheher sirtidiki baghda qarawulluq qiliwatqan yéridin aran tépiwaldi. Farabi orda hayatigha könelmeydighanliqini éytip xelipining teklipini chirayliqche ret qildi.

Etisi namaz bamdattin kéyinla seypul dewle farabi qarawulluq qiliwatqan baghqa atayiten özi kélip uni ordigha teklip qildi.

U birhaza oylan’ghandin kéyin axir ordigha bérishqa maqul boldi. Baghning igisi köz aldida yüz bériwatqan ishlargha ishenmey közlirini uwulighan péti farabini tezim qilip uzitip qaldi.

Farabi seypul dewlening ordisigha kelgendin kéyin, seypul dewle hepte on kün’giche alimning sheripige kün atlimay ziyapet bérip turdi we jama’et aldida uni «dölet ustazi» dep jakarlidi. Farabi shuningdin kéyin dölet ustazi süpitide xelipilikning ilmiy, medeniy pa’aliyetlirige bash bolush bilen birge, bu yerde künlirini her yer – her yerdin kelgen alim – ölima we sha’ir – edibler bilem qizghin hemsöhbette ötküzdi. Seypul dewle waqit tapsila uningdin döletshunasliq we hoquqshunasliq ilimliri boyiche sawaq élip turdi.

– Insaniyet tebi’et tereqqiyatining bir qismi we rawaji. Ijtima’iy hayat hemjehetliki pütkül alemshumul hemjehetlikning bir qismi we rawaji. Insaniyet jem’iyiti alemning takamullishish shekilliridiki asasliq bir halqa,– deytti farabi özining jem’iyet heqqidiki qarashlirini seypul dewlege bayan qilip,– peqet alem tüzülmisi we tereqqiyatining qanuniyitige asaslan’ghandila insaniyet jem’iyitidiki tereqqiyatni, peziletni we adaletni ilgiri sürgili bolidu. Birdeklik tüzülmiside kichik ka’inatqa insan wekillik qilghinidek, chong ka’inatqa alem wekillik qilidu. Insaniyetning bext – sa’aditi pütün pa’al eqil, ilim – penning eng aliy meqsiti hésablinidu. Eqil barliq yaxshiliqning asasidur. Eger kishiler nezeriyiwi bilimler bilen cheklinip, omum qobul qilghan güzellik chüshenchilirini öz pa’aliyitige tetbiq qilmisa, bundaq adet omum qobul qilghan güzellik chüshenchisi boyiche pa’aliyet élip bérishqa tosqunluq qilidu. Awam xelq pelsepisi ikki türge bölünidu: buning biri, exlaq sen’iti bolup, bu tüpeyli yaxshi pa’aliyet we exlaq toghrisidiki bilim hasil qilinidu. Yaxshi pa’aliyet we iqtidar(qa’ide – nizamlar) shular sewebidin kélip chiqidu. Uning sharapitidin güzellik bizning süpetlirimiz bolup qalidu; Yene biri, qa’idilerge da’ir bilim bolup, uning sharapitidin sheher ahalisi güzellikke muyesser bolidu we bu güzellikni saqlashqa iqtidarliq bolidu. Insaniyet jem’iyetlirining peziletlik yaki jahaletlik süpetlirimu bu jem’iyetlerning alemshumul hemjehetlik toghrisidiki pa’al eqilni nezeriye jehette bilip yetken – yetmigenliki we emeliy jehette izchillashturghan – izchillashturmighanliqigha baghliq. Öz tebi’iti boyiche herqandaq kishi shundaq tüzülgenki, u yashash we yüksek kamaletke érishish üchün nurghun nersilerge éhtiyajliq bolsimu, éhtiyajliq bu nersilerni yalghuz özila hel qilip kételmeydu. U bulargha érishish üchün herqandaq nersini teq qilalaydighan ademler birleshmisige uyushushqa mohtajdur. Shu seweblik, peqetla bir – birige hemkarlashquchi nurghun kishilerning birleshmisi arqiliqla her bir kishi bashqilarning yashishi üchün zörür bolghan nersini yaritishqa mu’eyyen derijide hesse qoshidu. Shundaq qilip öz tebi’iti boyiche insaniyet közligen kamaletke érisheleydighan bolidu. Her bir kishi özining ijtima’iy tebi’iti boyiche jem’iyetning bir ezasi süpitide barawerdur. Uning jem’iyet bolup uyushush zörüriyetliri, maddiy – meniwi éhtiyajliri, öz’ara yardimi we pütkül jem’iyetning hemjehetlikidiki orni we hessisi barawer bolidu. Hakimliq we mehkumluq munasiwiti insanning ijtima’iy mahiyiti, jem’iyetning tebi’iy prinsiplirigha, jümlidin eqil we insanperwerlik rohigha zit hadise. Saghlam, peziletlik dölet qulluqtin xaliy, emma bash organ we dölet xadimlirigha ige bolghan bolushi, dölet xadimliri xelqni bextke érishtürüsh iqtidarigha we sen’itige ige bolushi, qisqisi, insanning ijtima’iy we tebi’iy mahiyitige uyghun bolushi lazim. Barliq sheherler bext – sa’adetke érishish üchün xizmet qilishi mumkin. Pezilet eqilning netijisi bolup, nadanliqtin pezilet kütkili bolmaydu. Démek, eqilliq adem peziletlik ademdur. Peziletning eqil – parasetni shert qilishining sewebi shuki, eqil – paraset bilish, perq étish, tallash we ret qilish iqtidarigha ige. Xahish ene shundaq iqtidar arqiliq angliqliqqa kötürülidu. Tallash peqet insan’ghila xastur. Chünki tallash eqliy bilishke tayinidighan muhakime hésablinidu. Yaxshiliq bilen yamanliq iradige asaslan’ghan. Wahalenki, yaxshi yaki yaman heriket peqet insan’ghila xastur. Ijtima’iy barawersizlik we uning ipadiliri alemshumul hemjehetlikke, tebi’et bilen jem’iyetning birdeklikige, insaniyetning tebi’itige zit bolghan illet we késelliktur. Peziletlik jem’iyet mukemmel we hemjehetlikke ige bolghan bir pütün gewde bolup, uning bashqurush sistémisi bolidu.

Seypul dewle farabining sözlirini anglap éghir xiyallargha patti. Uning farabigha bolghan ixlasi hessilep éship barmaqta idi.

Farabi ordigha kélip uzaq ötmey dangqi ereb dunyasigha pur ketken meshhur sha’ir ebuteyib el mutenebbi bilen qedinas dostlardin bolup qaldi.

Seypul dewle farabini ustaz tutqandin kéyin, uninggha orda xezinisining hemmisini échip körsitip xalighanche teminlinishni tewsiye qildi. Farabi bu teklipni qet’iy ret qildi. Seypul dewle uninggha yuqiri ma’ash belgilep bermekchi boluwidi, farabi yene unimidi.

– Ma’ash alsam alay, emma alidighan ma’ashning miqdarini özüm belgilep ete jawabini bérey,- dédi farabi seypul dewlening teklipige kütülmigen jawabni bérip. Farabi etisi etigendila udul demeshq shehirining merkizidiki ayagh tikküchilerning arisigha bérip, ularning ichidiki yashraq birsidin künige nechche derhem kirim qilidighanliqini soriwidi, héliqi mozduz künige ikki derhem kirim qilidighanliqini éytip berdi. Farabi bazardin qaytip kélipla seypul dewlege özining töt derhem ma’ash alidighanliqini éytti. Seypul dewle pewqul’adde töwen bu sanni anglap heyran boldi, emma ret qilishqa pétinalmidi. Chünki u alimning qilghan gépidin peqet yan’ghili unimaydighan jahil mijezini obdan bilip qalghanidi. Bu pul farabi üchün tolimu erzimes bolsimu, u piyade yol méngip we sadda yashap öz pa’aliyitini dawamlashturdi. Seypul dewlening weziri sahip ibni ebbed farabigha bezi teleplerni qoyush bilen bille, uning aldigha qimmetlik sowghilarni qoyghanidi, farabi uning telepliri we sowghilirini biraqla ret qildi.

Farabi seypul dewle huzurida bir yildek turup qaldi. Farabi bu dewrde gerche seypul dewlening hamiyliqigha ige bolghan bolsimu, emma u özini siyasiy ishlar we xususiy paraghettin yiraq tutup, waqitni qedirlep jiddiy ishlidi.

6

Farabi 849 – yili demeshqtin chiqip isma’ilizim pikir éqimi téz sür’ette kéngiyip kétiwatqan misirgha kélip toxtidi. Farabi misirda nurghun alimlar bilen tonushti, ilmiy léksiyiler oqudi we bir qatar ilmiy bes – munazirilerde üstünlük élip, zor hörmet we shöhretke muyesser boldi. Farabi misirdimu uzaq turmay yene demeshqqe qaytip keldi.

Farabi 80 yashqa kirip qalghinigha qarimay xélila tembel we saghlam idi. Qérip qalghan bolushigha qarimay seypul dewle sowgha qilghan perghane arghimiqigha bashqilarni yöligili salmay mineleytti. 80 Yashliq farabi yenila yash waqtidikige oxshashla wezmin, ötkür, tétik bolup, este qaldurush qabiliyitining pewqul’adde yuqiriliqi, tesewwurining tézliki, aldin bayqap bilish iqtidarining üstünlüki, muhakime we nutqining mentiqiliqliqi we obrazliqliqi bilen herqandaq kishini heyran qalduratti. U ömrining axirighiche özining ilghar közqarashliridin zadila yaltaymidi we heqiqet yolidiki japaliq kürishini birer minutmu toxtatmidi.

Farabi intayin kemter idi. Kishiler uningdin da’im: «siz ulugh alimmu yaki aristotilmu?» Dep sorighanda, farabi izchil halda: «eger men aristotil zamanida yashighan bolsam, uning eng aldinqi qatardiki shagirtliridin bolghan bolattim» dep jawab béretti.

Farabi taki ömrining axirighiche ögen’gen bilimlirige qana’etlenmidi, öginish we izlinishni zadila toxtatmidi. Farabi ilim bilenla bolup kétip, ömrining axirighiche öylenmey ötüp ketti.

Ebunesir farabi öz dewrining meshhur ustazi süpitide köpligen shagirtlarni terbiyilep qatargha qoshti. Uning yalghuz shamdila on ming oqughuchisi bar idi. Farabining shagirtliri ichidin islamiyet sherqige tonulghan meshhur alimlardin nurghunliri yétiship chiqti. Uning herrandiki oqughuchiliri arisida eng meshhuri ebu zekeriye yehya ibni edi idi. Yehya ibni edining shagirtliri ichidinmu birmunche meshhur alimlar yétiship chiqqanidi.

Farabi sheherlerni arilap, hetta yiraq – yiraq memliketlerge bérip seyyare nutuq sözleshni peqet qoldin bermigenidi. Yurt – yurt we sheher – sheherlerde ilmiy söhbet we ilmiy munazirilerge qatniship, öz telimatlirini dewr teqezzasigha muwapiqlashturup bayan qilip kelgenidi. Biraq uning barghanla jayda körgini hakimiyettin narazi bolghan xelqning qozghilangliri, hakimiyettiki chiriklik, ichki nizalar idi. Farabi ottura asiyadimu, baghdattimu, süriyedimu, misirdimu adaletsizlik we zulmetning hemme dehshetlik türlirini közdin kechürdi. Shunga u körgenliridin xulase chiqirip mundaq shé’ir yazghanidi:

Her chékin’gen demde tetür bu zaman – dewranigha,

Sen qilip söhbet yételmeysen köngül armanigha;

Barche el bashliqlirining bashliri qatqan tügel,

Hemme bashqa derd yétip aylandimu sewdayigha?

Farabi tinimsiz ilmiy emgiki bilen ottura esir pelsepisi we ilim – penning hemme saheside ghayet zor ilmiy miras qaldurup ötti. Farabi öz ömride 160 parchidin artuq kitab yazdi. U bezi eserliride aristotil we qedimki grék ilmiy miraslirini ijadiy sherhlep jari qildurghan bolsa, yene köpligen eserliride köp tereplimilik musteqil ilmiy we pelsepiwi qarashlirini chongqur mulahiziler bilen bayan qilip chiqti. Farabining aristotil, éwkilid, pitolimi qatarliq grék peylasop we alimlirining eserlirige qarita yazghan sherhliri ularning eserlirini qayta ishlesh, qayta izahlash, éniqsizliqlarni roshenleshtürüp, nuqsanlarni tüzitish arqiliq pütünley yéngi hayatiy küchke ige qildi. Farabi bu xil sherhi eserliride qedimki grék ilghar közqarashlirining nopuzini tiklep, uni yéngi pikir we pakitlar bilen rawajlandurdi. Farabining qarishiche, aristotil we qedimki grék ilmiy miraslirini bundaq ijadiy sherhlesh uni jama’etchilikke tonushturush ishining peqet bashlinishila idi. Farabining meqsiti aristotilning ilghar ilmiy, pelsepiwi közqarashlirini ottura esir islamiyet dunyasigha tetbiq qilish, sherq xelqlirining islamiyettin ilgiriki we kéyinki barliq munewwer ilmiy muweppeqiyetlirini pelsepiwi jehettin yekünlesh, öz zamanisida otturigha qoyulghan bir qatar tarixiy xaraktérlik ilmiy we pelsepiwi mesililerge imkanqeder toghra jawab bérip, insaniyetning algha ilgirilesh yolini yorutup bérish üchün ilmiy pa’aliyet élip bérishtin ibaret idi. Farabi bu tarixiy wezipini özining bir qatar musteqil idiyilerni algha sürgen eserliri bilen orunlap, öz pelsepiwi sistémisini yaratti. Farabining ilghar pelsepiwi sistémisi islamiyet sherqide tebi’etshunasliq we insanperwerlik pikir éqimining rawajlinishigha yéngi yol achti.

Ereb ilghar ijtima’iy pelsepiwi pikirliri we uning öz tereqqiyatidiki zor mesililerning hemmisi farabidin bashlan’ghanidi. U insaniyet medeniyet tarixini qaysi millet we qaysi memlikette apiride bolsun, uni insaniyetning bir pütün medeniyet tarixining ayrilmas bir qismi dep qaraytti.

Farabi öz dewrini, jümlidin öz bilimlirini tarix we bilish tereqqiyatining axirqi pellisi dep jakarlimay, tolimu iptida’iy bir baldaq, hetta alem sirlirini achalmighan bir baldaq dep hésablighanidi. U özining bir ruba’iyside tolimu chinliq we kemterlik bilen bu heqte mundaq dep yazghanidi:

Mewjutluq sirliri xam – pishmay qaldi,

Bu qimmet dur yipqa tizilmay qaldi;

Herkim öz eqliche bir söz dédiyu,

Emma esli sir héch échilmay qaldi.

Farabining qarishiche, téxi alemdiki mewjudiyetlerning sir we qanuniyetliri yéshilmigen, kishiler alem sirlirini bilish yolida köp izlen’gen bolsimu, bilish téxi axirqi pellige yetmigenidi.

Ulugh mutepekkur we medeniyet pehliwani ebunesir farabi miladi 950 – yili mahi rejep(dékabir éyi)ning bir küni demeshqtin belxke kétiwatqanda, demeshqqe yéqin bir jayda mute’essip rohaniylar we ularning hamiylirining zor mal – dunya wede qilip küshkürtüshi bilen özini paylap yürgen qoralliq banditlar teripidin waqitsiz öltürüwétildi.

Alimning jesitini birinchi bolup yene esqalandin demeshqqe qaytip kéliwatqan seypul dewle bayqidi we bu ulugh ustazning jesitige özini étip qan – yamghur yighlidi.

Shu küni seypul dewle resmiy matem libasi kiyip, alimning jesitini tégishlik debdebe bilen depne qildi. Farabining qebrisi demeshq sheher sépilining «bebes seghir» derwazisi yénidin orun aldi.

Sherq xelqlirining ulugh mutepekkuri, iniskilopidik alim ebunesir farabi insaniyetning pütkül bilish tarixida, pen – medeniyet we pelsepe tarixida öchmes töhpe yaritip alemdin ötti! sherqning eng aliy peylasopi we aristotilchisi ebunesir farabi ottura asiya we türkiy xelqler medeniyet tarixining dewr bölgüch wekili bolupla qalmay, belki bir pütün dunya tarixidiki meshhur namayendilerning biri bolup qaldi. «Sherq aristotili», «ikkinchi ustaz» dep shöhret qazan’ghan farabi sherq dunyasi pelsepe tetqiqatining heqiqiy asaschisi. U pelsepige ul saldi we pelsepidiki herqaysi ilimlerning asasini tiklidi. Uningdin kéyin otturigha chiqqan sherq peylasopliri idiyisi ichide uni chiqish nuqta qilmighan idiye yoq déyerlik. Siyasiy, ijtima’iy mesililerde uning shöhriti hergiz pelsepe sahesidiki ornidin töwen emes. Pelsepe soqrat, eplaton we aristotilning qolida dunyagha kélip, ta farabi dewrige kelgüche siyasiy, ijtima’iy mesililer pelsepe oylishidighan eng muhim mesililerning biri bolup kelgenidi. Farabi ghayet zor emgek singdürüp bu ishni peziletlik sheher heqqidiki qarashlirida dunya tarixida tunji bolup utuqluq tamamlighan birdinbir adem bolup qaldi. Farabining shanliq idiyisi ilghar idiyilerning ottura esirdiki yarqin nemunisi süpitide ibin sina, ömer heyyam qatarliq ulugh alimlarning warisliq qilishi arqiliq yawropa medeniyet oyghinishigha we yawropa pantizmigha küchlük tesir körsetti. Shunga farabini hazirqi zaman tetqiqatchiliri «idiye azadliq mutepekkuri», «ilim – pen qehrimani», «rohiy erkinlik, tereqqiyperwerlik we gumanizm üchün küreshküchi jengchi» dep aghzi – aghzigha tegmey teripleshmekte!

Tügidi…

Muhakemetul Lugheteyin

Bismillahir rehmanir rehim

Elhemdulillahi emtazel insane ele ma’iril mexluqati bisherefin nutqi wellisan we ez’here min uzubeti lisanihi we helaweti beyanihi sukkeresh shükri we shehidesh shuhudi wel’imtinan.
Ruba’i
Ey söz bile qilghan aferinish aghaz
Insanni arada eylegen mehremi raz
Chün kun feykun sefhesighe boldi tiraz
Qilghan ani nutq ile baridin mumtaz
Subhanallah ni qudreti kamiledurkim, insanni «xemmertutiynete ademin biyedi erbe’ine sebahan» kerimesi mezmuni birle «elemul esma’ kullehe» qabiliyyeti berdi we ani «elmutekellim» ismi mez’heri qildi ta ol bu mez’heriyyet sherefidin jemi’ mexluqatqa serefraz boldi we bu teshrif bile barsidin imtiyaz tapti.
Ruba’i
Ye’inki chu alemni yaratti me’bud
Alem élige qudret ile berdi wujud
Insan érdi meqsud ki boldi mewjud
Insandin hem hebibi érdi meqsud
Mutekellimki ereb fusehasi belaghet gulbangin sipihr gülshenidin ashurghanda…» dep hezreti mir elishir newa’iyning metnini menki munberge yetküzgüchi erkman buni zamanimiz tili birle qoydum!
Nahayiti shefqetlik we méhriban allahning ismi bilen bashlaymen!
Insanni barche mexluqattin til sherifi bilen üstün we sözlishish lezzeti bilen yüksek qilghan allata’alagha sansiz teshekkür we tügimes hemdusenalar bolsun!
Ruba’i
Ey söz bile qilghan aferinish aghaz,
Insanni arada eylegen mehremi raz.
Chün kun feyekun sefhesighe boldi tiraz,
Qilghan ani nutqile baridin mumtaz.①
Subhani allah, bu néme dégen ulugh qudret: u insan’gha «ademning léyini qiriq seher öz qolum bilen yughurdum» sözining mezmuni boyiche «hemme sözni öginiwélish» qabiliyetini berdi we uni «sözligüchi» namigha ige qildi. Insan bu utuq sharafetidin barche mexluqattin üstün turdi we shu munasiwet bilen hemmidin imtiyazliq boldi.
Ruba’i
Ye’inki chu alemni yaratti me’bud,
Alem élige qudret ile bérdi wujud.
Insan idi meqsud boldi mewjud,
Insandin hem hebibi érdi meqsud.②
Shundaq bir sözligüchi bolghanki, ereb xush tilliri③ yétiklik sadasini dunya gülshenidin ashurghanda, uning bulbulwar tili «men hemminglardin xush til» dégen küyni yangritip ularni tildin qaldurup, warang-churungini basti.
Ruba’i
Ol weqtki ni alem idi ni adem,
Qilmaydur idi bularni suni’ ilki reqem.
Chün ol özining xilqetidin urdi dem,
Mentuqi idi «küntu nebiyyen» fefhem④
Allah bu yaxshilarning yaxshisi, paklarning dostigha bext ata qilsun, uni aman-ésen qilsun, uninggha cheksiz salam we éhtiram.
Söz ehli ormisining bash tergüchisi, söz ünchiliri xezinisining ishenchlik qoghdighuchisi, nezm gülistanining xushnawa bulbuli yeni newa’iy texellusluq elishir (allah uning gunahlirini kechürsun yétishsizliklirini toluqlisun) mundaq deydu:
Söz ünchedur, aning déngizi köngüldur. Köngül pütün menalarni özide mujessem qilghuchidur. Gewher déngizdin ghewwas wasitisi bilen chiqip öz jilwisini namayish qilidu gewhershunaslar ichide öz qimmetini tapidu. Xuddi shuninggha oxshash, köngüldiki söz ünchilirimu nutuq sherifige shu ishning mahirliri wasitisi bilen ériship öz körkini tapidu we öz qimmeti hem mertiwisige qarap yéyilidu we shöhret qazinidu. Gewherning qimmet derijisi bek köptur, hetta bir tenggidin yüz tümen tenggigiche désimu bolidu.
Qit’e
Injuni alseler muferrih üchün,
Ming bolur bir derhemge bir misqal.
Bir bolur hemki shah qulaqqa salur,
Qimmeti mülk ebresi emwal⑤
Izahat
① ey tili bilen yarilishqa bashlighan insanni bir-birige sirdash qilghan allah, u shuning üchün yaralmishning zinniti boldiki, sen uni nutqi bilen hemmisidin serxil qilding!
② allah bu alemni yaratqanda öz qudriti bilen hemmige gewde berdi, közlen’gini insan idi, u peyda boldi. Insandin hem peyghemberi kütülgen idi.
③ bu yerdiki «xush til» atalghusi «söz ustisi» dégen menada ereb tilidiki «fuseha» sözige tengkesh qilindi.
④ u chaghda alemmu, ademmu yoq idi, qudret qoli ularni téxi barliqqa keltürmigen idi. U özining yaralghanliqini jakarlap «men peyghembermen» dédi, buni chüshen.
⑤ ünchini doriliq üchün alsa, misqali bir derhemdin minglap bolidu. Eger uni shah qulaqqa assa birla boliduki, uning qimmeti memliket mülki bilen barawer bolidu.

Buningdin kéyin turidighan üch xil muhim til bar, bularning shaxliri we tarmaqliri intayin köp.Asasliq tillarning menbesi mushu üch xil til yeni türk, fars we hindi tilliridur. Bu tillarning menbesi noh eleyhisselamning oghulliridin bolmish yafes, sam we hamlargha bérip taqilidu, buning qisqiche bayani mundaq:
Noh eleyhisselam topan apitidin nijat tépip quruqluqqa chiqqanda, bu alemde insan jinsidin eser qalmighan idi. Noh eleyhisselam tarixchilar teripidin «ebuttürk» dep atalghan yafesni xeta memlikitige ewetti, «ebulfars» dep atalghan samni iran we turan memliketlirining otturisigha hakim qildi, «ebulhind» dep atalghan hamni bolsa hind yurtigha ewetti. Bu üch peyghemberzadening baliliri we newriliri shu yerlerde aynip köpeydi. Yafesning oghli türklerning bowisidur, uni tarixchilarning hemmisi peyghemberlik taji bilen hemmidin yüksek boldi, risalet mensebi bilen qérindashliridin üstün turdi, deydu. Démek türk, fars we hindi tilliri yafesning, samning we hamning baliliri, newriliri we newrilirining newriliri arisida mana shu yosunda yéyildi… Bu yerde ereb tili bek yuqiri sheref we aliy mertiwige ige bolghanliqi, hindi tili bolsa tolimu töwen derijilik bolghanliqi seweblik aridin chiqirilip, peqet türkiy til bilen fars tilila muhakimige qoyulidu.
Shu nerse melumki, türkler sartlargha① qarighanda ötkür we idrakliq, yaritilish jehettin sap xelqtur. Sartlar bolsa, chüshenche, ilim we pikir qilishta türklerge qarighanda mupessel we chongqurdur. Bu hal türklerning türklerning toghriliqi we tüz köngüllükidin, sartlarning ilim we hünerliridin éniq körünidu. Emma tillirida üstünlük we öksüklük jehettin perq bek chong. Söz-ibare yaritishta türkler sartlardin ilgiri turidu, ular öz tilida menalarni perqlendürüdighan sözler jehettin shu qeder üstünlükke ige bolghanki, xuda xahlisa, öz möritide bayan qilinidu. Türklerning uyghunlishish iqtidarining sartlarningkidin artuqluqigha delil-ispat buningdin layiq bolmayduki, türkler bilen sartlarda yashlarning, qérilarning, chonglarning, kichiklerning öz’ara munasiwiti oxshash derijide bolup, ular öz’ara alaqilishidu, geplishidu, yene kélip sartlarda bilim we zéhin ehli köprek, türklerde bolsa bilimsiz we sadda kishiler sartlargha qarighanda köprek. Shundaq bolushigha qarimay türklerning chongidin kichikigiche, puqrasidin bégigiche dégüdek fars tilidin behrimen bolalaydu, hemmisi öz ehwaligha yarisha sözliyeleydu, beziliri intayin kélishtürüp sözleydu, hetta türk sha’irliri fars tilida güzel shé’ir we shérin maqalilernimu yazalaydu. Lékin sart ulusining eng töwinidin eng yuqirisighiche, ammisidin danishminigiche héchqaysisi türkche sözliyelmeydu hem türkche sözni chüshinelmeydu. Yüzdin belki mingdin biri türkche öginip sözlisimu anglighan adem uning sart ikenlikini biliwalidu, netijide, sözligüchi öz sözi bilen özini mesxire qilghandek bolidu. Türklerning sartlargha qarighanda maslishishchan ikenlikige buningdin küchlük delil yoqki, sartlarning héchqaysisi buni inkar qilishqa pétinalmaydu. Türkiy tilda pikirni mubalighe yoli bilen ipadilesh üchün qollinilidighan birmunche nazuk uqumluq sözler yaritilghanki, buni shu tilning alimliri chüshendürüp bermigüche bashqilar uning tégige yételmeydu. Mesilen:
Esliy teleppuzi hazirqi teleppuzi we menasi [ erkman ]
Qoruqshamaq (qurushmaq)
Öngdeymek (onglanmaq)
Chékrimek (uyqusizlanmaq)
Domsaymaq
Umunmaq (ümtelmek, teme qilmaq)
Osanmaq (bezmek)
Igirmek
Igermek
Öxrenmek (batur boluwalmaq)
Tariqmaq (siqilmaq)
Aldamaq
Arghadamaq (hiyle bilen yengmek)
Ishenmek
Iglenmek (yaralanmaq)
Aylanmaq
Igrenmek (ingrimaq)
Awunmaq
Qistamaq (qistimaq)
Qiynamaq (eyiblimek)
Qozghalmaq
Sawrulmaq (sorulmaq)
Chayqalmaq
Qizghanmaq
Nikemek (tenglimek)
Siylanmaq (izzetlenmek)
Tanlamaq (tallimaq)
Qimirdamaq (qimirlimaq)
Sérpmek (sepmek, chachmaq)
Sirmemek (syrip almaq, yulup almaq)
Sighriqmaq (sighmaq)
Sighinmaq (panah qilmaq)
Qilimaq (qilmaq)
Yalinmaq (yélinmaq, yélinjimaq)
Munglanmaq
Indemek (ündimek)
Térgemek (tergimek, sürüshtürmek)
Téwremek (sanjimaq, tikmek)
Qingghaymaq
Singremek (yumuldap yighlimaq)
Yashqamaq (yashimaq)
Ésqarmaq (xiyal qilmaq)
Köngrenmek (öziche ghezeblinip sözlimek)
Sipamaq (sipimaq)
Qaralamaq (qarilimaq)
Sürkenmek
Köymenmek (bahane qilmaq)
Ingranmaq (ingrimaq)
Töshelmek (yéyilmaq)
Mun’ghaymaq (munglanmaq)
Körüksemek (körgüsi kelmek, séghinmaq)
Bushurghanmaq (ichi pushmaq, azablanmaq)
Buxsamaq (nale qilmaq, boghulmaq)
Kirkinmek (chayqalmaq, pulanglimaq)
Busmaq (mökmek)
Bürmek (pürmek)
Türmek
Tamshimaq
Sipqarmaq (shorimaq, sümürmek)
Chörkenmek (köymek)
Örtenmek
Sizghurmaq (sizdurmaq, sizghuzmaq)
Choprutmaq (tüzlimek)
Jirghamaq (zoqlanmaq)
Bichimaq (pichmaq, kesmek)
Singürmek (singirmek)
Köndeletmek (egmek)
Kömürmek (ghajimaq)
Békirmek (chingitmaq)
Göngürdemek (gudunglimaq, kusuldimaq, pes awazda sözlimek)
Kénergemek (kéngeymek, yéyilmaq)
Gézermek (öngmek)
Doptolmaq (toplanmaq)
Chidamaq (chidimaq)
Tüzmek
Qazghanmaq (qazanmaq)
Qichighlamaq (qichighlimaq)
Kengiremek (kéngeymek)
Yadamaq (yadimaq, jüdimek, oruqlimaq)
Qadamaq (qadimaq)
Chiqanmaq (yanmaq, chapchimaq, shoxshimaq)
Köndürmek
Söndürmek (öchürmek)
Suqlatmaq (sheyda qilmaq)
Bu yüz sözning② héchqaysisigha fars tilidin layiq söz tépilmaydu. Sartlar hetta bu sözlerning köpchilikining menasini chüshinelmeydu. Ular bu uqumlarning bezilirini ipadilimekchi bolsa birnechche sözdin terkib tapqan ibarilerni tüzüshke mejbur bolidu, shuningdimu erebche sözlerning yardimige tayinidu. Türkiy tilda bu xildiki sözler nahayiti köp, biz qarishi pikirde bolghuchilarni qayil qilish üchün yuqirida éytilghan yüz skzdin birnechchisining qandaq ishlinishini misal teriqiside körsitip öteyli:
Katta sha’irlarning mey teswiride mubalighe qilishini bir adetke aylinip qalghan désimu bolidu. Ularning shé’irlirida mey ichishning usulini nazuk jehetlerdin perqlendürüp ipadileydighan sözler intayin köp qollinilghan. Bu sözlerning biri «sipqarmaq» bolup, buningdin artuq mubalighini tépish tes. Türkiy shé’irda mundaq bir bashlanma béyit bar:
Béyit
Saqiya tut bade kim birlehze özümdin baray,
Shert bukim, her néche tutsang lebaleb sipqaray③.
Bu «sipqaray» sözi ipadiligen uqumni farsche shé’irda ipadileshke toghra kelse, néme ilaj qilghili bolsun? Türkiy tildiki shu xil sözlerning yene biri «tamshimaq» bolup, bu söz meyni biraqla ichiwetmey az-azdin ichip lezzetlinish menasini bildürüdu. Bu nazuk uqumning türkiy shé’irda qandaq ipadilen’genlikini munu bashlanma béyittin körüshke bolidu:
Béyit
Saqi chu ichip manga tutar qosh,
Tamshi-tamshi ani qilay nosh④.

① bu eserde türkiy tilliq xelqler «türk», farsiy tilliq xelqler «sart» dep atalghan.
② biz asaslan’ghan metnde toqsan sekkiz söz bérilgen. Buning ichidiki bir qisim sözlerni hazirche éniqlap chiqalmighanliqimiz üchün bu yerge kirgüzmiduq.
③ ey saqi, manga mey tut, men uni ichip birdem öz xudumni yoqitay.Shuni shert qilimenki, herqanche toldurup quysangmu biraqla sümürmeymen.
④ saqi özi ichip, manga qosh qedeh tutti, men uni tamship-tamship ichimen.
(dawami bar)

«buxsamaq» sözi bir türkiy shé’irning bashlanma béytida mundaq qollinilghan:

Béyit

Hijr enduhide buxsabmén bile alman nétey,

Mey ilajimdur qopup deyrifenaghe ezm itey①.

Farsiyguy türk begler we begzadiler «buxsamaq» uqumini fars tili bilen ipadilimekchi bolsa, qaysi sözni qollinar?

Shé’irning asasi we merkizi ishqqa baghlinidu. Ashqliqta yighlashtin tolaraq yüz bérip turidighan halet yoq, lékin yighlash her xil bolidu. «yighlamsinmaq» sözi türkiy shé’irda mana mundaq qollinilghan:

Béyit

Zahid ishqin déseki qilghay fash,

Yighlamsinuru közige kélmes yash②.

«ingramaq» bilen «singremek» derd bilen yoshurunche asta yighlash menasida bolup, ikkisining otturisida chong perq yoq. Türkchide mana mundaq bir bashlanma béyit bar:

Béyit

Istesem dewr ehlidin ishqingni pinhan eylemek,

Kécheler gah ingramaqdur adetim gah singremek ③.

Fars tilida bu sözlerge layiq söz yoq. U halda sha’ir néme qilalisun? «siqtamaq» sözi «yighlamaq»ning mubalighe bilen éytilishi bolup, türkiy shé’irda mundaq qollinilghan:

Béyit

Ol ayki küle-küle qiraghlatti méni,

Yighlatti méni démeyki siqtatti méni④.

Ün sélip yighlash menasini bildürüdighan «ökürmek» sözi bir türkiy shé’irning bashlanma béytida mundaq qollinilghan:

Béyit

Ishim tagh özre heryan eshik seylabini sürmekdur,

Firaq ashubidin herdem bulut yangligh ökürmekdur⑤.

Fars tilida «ökürmek» bilen barawer kélidighan söz bolmighanliqi üchün, farsiyguy sha’ir mana mushundaq bir nazuk uqumni ipadilesh imkaniyitidin mehrum qalidu. Yene «yighlamaq» ning «ökürmek» türi bilen qatardash «inchikirmek» türimu bolup, inchike awazda yighlashqa qaritilidu. Bu söz türkiy tilda mana mundaq qurulmining terkibide kelgen:

Béyit

Cherx zulmidakim boghzumni qirip yighlarmén,

Igirur cherx urur inchikirip yighlarmén⑥.

«yighlamaq» ning yene bir xilini bildüridighan «hay-hay» sözini ishlitishte farsiyguylar özlirini türkiyguylargha shérik qilidu. Biraq bu sözmu türkiydur. Peqirning munu chüshürge béyiti hemmige melum:

Béyit

Newa’iy ol gül üchün hay-hay yighlama köp,

Ki hey dégünche ni gülbun, ni ghunche, ni gül bar⑦.

① judaliq derdide tunjuqup néme qilarimni bilelmidim, qopup meyxanigha mangmaqtin bashqa néme ilajim bolsun?

② zahid ishqini ashkara qilmaqchi bolsa, közidin yash chiqarmay yighlamsiraydu.

③ ishqingni xeqtin yoshurmaqchi bolsam, aditim kéchiche gahi ingrap, gahi öksüp yighlashtur.

④ u güzel küle-küle méni chetletti, méni mundaqla yighlatmidi, belki zar-zar yighlatti.

⑤ méning ishim taghlarda köz yéshimni heryan’gha seldek aqquzush, piraq derdidin herda’im buluttek hönggirep yighlash bolup qaldi.

⑥ pelek zulmidin boghuzumni qirip yighlaymen, igirilgen chaq awazidek chirqiraq ün bilen yighlaymen.

⑦ ey newa’iy, u gül üchün anche bek yighlap ketme, chünki, hedégüche gül tüpi bolsun, gülning özi bolsun, hemmisi tügeydu.

Türkiy tilda nazuk menaliq sözlerdin «qimsanmaq» bilen «qizghanmaq» töwendiki béytta mundaq qollinilghan:
Béyit
Izaringni achargha qimsanurmén,
Weli él körmekige qizghanurmén①.
Farsiyguy sha’irlar mundaq nazuk menalarni ipadilesh imkaniyitidin mehrumdur.
Ashq ayighigha tiken sanjilmaqni ipadileshte farsiyguylar«xar» sözi bilen aware bolushidu. Janni bek qaq***idighan «chökür» sözige layiq kélidighan söz ularda yoq. Bu söz türkiy shé’irda mundaq qollinilghan:
Béyit
Chökürlerkim séning yolungda tüyürülmish ayaghimgha,
Chékip ol koy gerdin sürme tartarmén qaraghimgha②.
Ishq yolida öz mehbubini körüshke muyesser bolghan ashqning uning yüzige ümid bilen telmürüshi nahayiti tebi’iy bir ehwal. Lékin sartlarda bu uqumni ipadileydighan söz yoq, hetta shuninggha yéqin kélidighan sözmu yoq. Bu söz türkiy tilda mundaq qollinilghan:
Béyit
Tökedur qanimni herdem közlering baqip turup,
Kim néche yüzümge baqqaysén yiraqtin telmürüp③.
Türkiy tildiki «yasanmaq» sözi fars tilida «areste» yaki arayish» sözi bilen ipadilinidu, lékin lékin «yasanmaq» sözining mubalighe türi bolsan «bézenmek» sözi üchün ularda söz yoq. Bu söz türkiy tilda mundaq kélidu:
Béyit
Érur bes chu husnu melahet sanga,
Yasanmaq, bézenmek né hajet sanga④.
Türkiy tilda köz bilen qashning ariliqi «qabagh» déyilidu. Lékin sartlarda bu ezaning nami yoq. Güzeller teswirlen’gen bir mesnewide bu söz mundaq qollinilghan:
Béyit
Mengizleri gül, gül, muzheleri xar⑤,
Qabaghlari kéng-kéng aghizlari tar.
Ashqlarning yighlap yash töküshliri ah urush we ulugh-kichik tinish asasida roy béridu. Türkiy sha’irlar ulugh-kichik tinishni chéqin’gha, ah urushni ildirim (güldürmama) gha ox***idu:
Béyit
Firaqing ichide ulus örtemekke ey mahim,
Chaqindurur demimu ildirimdurur ahim⑥.
Fars tilida chéqin we ildirimdek éniq we gewdilik ikki nersige at qoyulmighan bolup, bu uqumlar «berq» we «sa’iqe» dégen erebche sözler bilen ipadilinidu.
Güzellerning hösni teswirlen’gende, türkiy sha’irlar chongraq xalni «méng» dep ataydu, emma fars tilida buning éti yoq. Bu söz türkiy shé’irda mundaq qollinilghan:
Béyit
Aningkim al énginde méng yaratti,
Boyi birle sachini téng yaratti⑦.
Fars tilida söz yétishmeslik ehwali nahayiti köp bolup, bularni bir-birdin éytishqa toghra kelse, gep bek uzirap kétidu.

① yüzüngni échishni bekmu arzu qilimen, lékin bashqilarning körüp qélishidin qizghinimen.
② séning yolungda putumgha sanjilghan chéqir tikenlerni chiqirip, uninggha shu yerning topisini yéqip, közümge sürme qilip sürimen.
③ «qachan’ghiche manga yiraqtin telmürisen» dep tikilgen közliring méning qénimni töküdu.
④ güzelliking yéterlik tursa sanga yasinish, bézinishning néme hajiti?
⑤ muzheleri xar kirpikliri xuddi tiken.
⑥ piraq oti bilen kishilerni köydürüshte, dimim chéqin, ahim güldürmamidur.
⑦ uning qizil mengzide meng yaratti, uning boyi bilen chéchini teng yaratti.
«tejnis»① we «iyham»②din paydilinish sha’ir-edibler ichide nahayiti omumiy bir ehwal. Shé’irge alahide reng béridighan bu xil söz sen’iti üchün fars tiligha qarighanda türkiy tilda imkaniyet téxxmu köp. Mesilen, «at» sözini birinchidin «nam» menasida, ikkinchidin «minidighan at» menasida, üchinchidin tashni yaki oqni étishqa buyrughandiki «at» menasida qollinishqa bolidu. Bu söz shé’irda mana mundaq qollinilghan:
Nezm
Chün periyu hürdur ating bégim,
Sür’et ichre diw érur ating bégim.
Her xeden’gikim ulus andin qachar,
Natewan janim sari ating bégim③.
Bu ikki béyit toluq tejnis bolup, buni peqet türkiy sha’irlarla yazalayduki, sartlar yazalmaydu. Bu xil shé’ir shekli «tuyugh» dep atilidu. Bu heqte aruz toghrisidiki «mizanul ewzan» namliq kitabta chüshenche bérilgen.
Jümlidin «it» sözimu mushuninggha oxshash üch xxl menada kélidu, mesilen:
Ey reqib, özni anga tutsang hem it,
Bizge rehim eylep aning koyidin it.
Gerche bar dewzexche ishqning sholisi,
Bizni öz ilking bile ol sari it④.
«tüsh», «yan», «yaq» sözlirinimu shundaq üch xil menada qollan’ghili bolidu. Üch xil menada qollan’ghili bolidighan mundaq sözler tolimu köp. Birmunche sözlerni töt xil menada qollan’ghili bolidu, mesilen: «bar» sözini birinchidin mewjudluq menasida, ikkinchidin barmaqqa (bérishqa) qilin’ghan buyruq menasida, üchinchidin «yük» menasida, tötinchidin «méwe» menasida qollan’ghili bolidu. Bezi sözler hetta besh xil menada qollinilishimu mumkin. Mesilen, «saghin» sözi bir yerde yad qilmaqqa (etmekke) qilin’ghan buyruqni bildürse, bir yerde «sütlük qoy» menasini bildüridu, shuningdek bu sözni ishq yolidiki mes, mejnun we bimar sözlirining herbiri ornida qollinishqa bolidu. Bezi sözlerge uningdin köp menalarni yükleshkimu bolidu. Mesilen: «tüz» sözi bilen oq yaki neyzige oxshash tüz nersilerni ipadileshkimu, tüptüz dala menasini ipadileshkimu, «tüz kishi» diki «tüz»ni ipadileshkimu, sazni tüzmekke «tengsheshke) qilin’ghan buyruqni ipadileshkimu, ikki kishini yarashturush menasini ipadileshkimu, bir olturushning lazimetliklirini orunlashturush menasini ipadileshkimu bolidu. «kök» sözimu shundaq köp menada istémal qilinidighan sözlerdin bolup, «asman» menasida, «ahang» menasida, tikken ösümlükning köklishi menasida, «qadaq» menasida, «kök ot» menasida qollinilishimu mumkin. Mundaq üch xil, töt xil we uningdinmu artuq menalarda qollinishqa bolidighan sözler intayin köp bolup, bundaq ehwalni fars tilida uchratqili bolmaydu.
«waw» guruppisidiki tawushlarni⑤, «ya» guruppisidiki tawushlarni⑥ bir-birige qapiye qilish farsche shé’irlardimu körülidu, lékin ikki xildin ashmaydu, «waw» guruppisidiki tawushlar «xod» «dud», «zor» «nur» sheklide, «ya» guruppisidiki tawushlar «bir» «shir» sheklide qapiyelishidu. Türkiy shé’irlarda buxil qapiye töt xilgha yétip baridu. Mesilen:
«ot» köyidighan ot.
«öt» ötmekning buyruq shekli.
«ut» utmaq (yengmek) ning buyruq shekli.
«üt» teleppuzi hemmidin tar bolup, ütlimek (quyqilimaq) tiki «üt» menasini bildüridu.
Yene mesilen:
«tor» «torgha chüshmek» tiki tor.
«tur» teleppuzi yuqiriqi sözdin tarraq bolup, qush öltüridighan yaghachni bildüridu.
«tör» teleppuzi yuqiriqi sözdin tarraq bolup, öyning töri, dégen uqumni bildüridu.
«tür» teleppuzi hemmidin tar bolup, türmekning buyruq sheklidur.
«ya» guruppisidiki tawushlarning qapiyelishishige kelsek, bular üch xildin ashmaydu, mesilen:
«béz» buni sartlar «qudud» (bez göshning bézi) deydu.
«biz» «ma» yaki «nehnu» (birinchi shexs köplük almash) menasida.
«biz» «derefish» (bigiz) menasida.
Yene mesilen:
«tér» termekning buyruq shekli.
«tér» teleppuzi yuqiriqi sözdin tarraq bolup, sartlar uni «ereq» yaki «xoy» (ter) deydu.
«tir» teleppuzi hemmidin tar bolup, oq menasini bildüridu.
Söz tallashqa keng imkaniyet yaritish we qapiyege asanliq tughdurush üchün birqanche herpni bir-birige jorlashturushqa yol qoyulidu. Jümlidin elf («a» élip) bilen ha (h) bir-birige qapiye bolalaydu. Mesilen: «era» sözini «sera» we «dera» bilen qapiye qilishqa bolidu. «sere», «dere» bilen qapiye qilishqimu bolidu. «yeda» sözini «seda» bilen qapiye qilishqa bolidu, «bade» bilen qapiye qilishqimu bolidu. Waw(w) bilen zemme ( ___ ning üstining del otturisigha bir , (pesh) kelgen herpning teleppuzi yeni oqulushi) bir-birige jor bolalaydu. Mesilen, «irur» sözini «hür», «dur» sözliri bilen qapiye qilishqa bolidu. «ghurur», «zörür» sözliri bilen qapiye qilsimu bolidu. Ya(y) bilen kesre(zir belgisi) mu bir-birige jor bolalaydu. Mesilen, «aghir», «baghir» sözlirini «sadir», «qadir» sözliri bilen qapiye qilishqa bolidu. «te’xir», «teghyir» sözliri bilen qapiye qilishqimu bolidu. Halbuki, fars tilida buninggha imkaniyet yoq.
Bu tilning (türkiy tilning) yasighuchiliri köp nersilerde ushshaq tereplerni nezerde tutup, nazuk mezmun we menalar üchün sözlerni yasighanki, buning ispatliri birmunche misallarda körsitildi.

① tejnis ahangdash sözlerdin paydilinish sen’iti.
② iyham ikki bisliq sözlerdin paydilinish sen’iti.
③ xénim, séning éting hür-peridur, séning éting sür’ette diwige oxshaydu, sen kishiler özini qachuridighan oqliringni méning ze’ib jénimgha qaritip atiwergin.
④ hey reqib, sen özüngni uning éti hésablisangmu, manga rehim qilip uning kochisidin it (yit , yoqal), ishq oti dewzex otidek bolsimu méni öz qolung bilen shu terepke it (itter).
⑤ «waw» guruppisidiki tawushlar «w» herpi bilen ipadilen’gen tawushlar.
⑥ «ya» guruppisidiki tawushlar «y» herpi bilen ipadilen’gen tawushlar.
Türkler ghiza we yégili bolidighan her xil nersilerni «yégülük» deydu, sartlarning köpchiliki hetta hemmisi yémeknimu, ichmeknimu «xordeni» sözi bilenla ipadileydu. Sartlar chong qérindishi bilen kichik qérindishining ikkilisini «berader» deydu, türkler bolsa chongini «agha». Kichikini «ini» deydu. Sartlar chong-kichik qiz qérindashlirini oxshashla «xaher» deydu. Türkler bolsa chongini «igiche», kichikini «singil» deydu. Türkler atisining agha-inilirini «apagha» deydu, anisining agha-inilirini «taghayi» deydu. Sartlar bularning héchqaysisigha at qoymighan bolup, erebche «emm» we «xal» sözlirini ishlitidu, shuningdek «kükültash», «eteke», «inige» lerni türkche söz bilen éytidu. Ular hemmige ayan bolghan «aq öy» ge «xergah» dep at qoyghan bolsimu lékin aq öyning herqaysi qisimlirining köpchilikini,

mesilen, «tünlük», «üzük», «torluq», «basruq», «chigh», «qanat», «köznek», ugh», «baghish», «busagha», «érkéne» qatarliqlarni türkche söz bilen ataydu. «aw» bilen «qush»ning padshahlar resm-yosuni boyiche ayrim-ayrim ish ikenlikige qarimay ikkilisini «shikar» deydu. Owda asasiy közlen’gen nerse kiyik bolup, türkler uning erkikini «hüne», chishisini «qulchaqchi» deydu, suyqunning erkikini «bughu», chishisini «maral» deydu, sartlarda bolsa «ahu» we «gewezen» din bashqa nam yoq. Ghewgheliq we japaliq owlarning biri tongguz owi bolup, türkler uning erkikini «qaban», chishisini «mikijin», küchükini «chürpe» deydu. Sartlar bolsa hemmisini «xok» yaki «goraz» sözi bilen ataydu. Emdi qushqa kelsek, uningda asasliqi ilbasun yeni ördektur. Sartlar «ilbasun»ni bilmeydu. Türkler ördekning xorizini «süne», mikiyinini «burchin» deydu. Sartlar bolsa buningghimu at qoymighan bolup, ikkilisini «murghabi» deydu. Ördekning her xil türini bilidighan qushchilar ularni «chörke», «irkesoqtur», «almebash», «chaqirqanat», «témurqanat», «aleledghe», «alepeke», «baghchal» qatarliq yetmish xilgha yetküzidu, sartlar bolsa hemmisini «murghabi» depla tügishidu, eger ayrish zörür bolsa türkche éti bilen ataydu. Atning türini bildüridighan «tobuchaq», «arghumaq», «yeke», «yabu», «tatu» qatarliqlarnimu türkche deydu. Atning yéshini bildüridighan sözlerning köpchilikinimu türkche éytidu, bulardin birla «qulun»ni «kurre» deydu, qalghan «tay», «ghonan», «dönen», «tolan», «chirgha», «lan’ghe» qatarliqlarni sözge ustaraqliri türkche deydu, köpchiliki bolsa bularnimu bilmeydu. Atning igirini «zin» désimu, lékin uning «jibilker», «hena», «toqum», «jarligh», «ularchagh», «ghanjughe», «chilbur», «qushqun», «qantar», «töfek», «toqa» qatarliq qisimlirining köpchilikini türkche éytidu. Qamchini «tazyane» désimu, lékin böldürge», «chopchurghe»lirini türkche deydu. «jébe», «jewshen», «köhe», «qalqanduruq», «qarbichi», «kijim», «ahe» qatarliq urush qorallirinimu türk tili bilen éytidu. Adettiki kiyim-kécheklerdin «destar», «qalpaq», «newruzi», «töpi», «shirdagh», «dekle», «yilek», «yaghligh», «térlik», «qur» qatarliqlarning hemmisini türkche éytidu. Yémekliklerdin qoyning bezi ezalirigha at qoyghan bolsimu lékin «arqe», «ashughluq ilik», «yan söngek», «qaburgha», «igik», «orta ilik», «boghuzlaghu» qatarliq ezalirini türkche ataydu. Shuningdek «qaymagh», «qatlame», «bulamagh», «qurut», «olabe», «mantu», «quymagh», «örkemech», «qimiz», «sürme», «baxsum», «boze», «tutmach», «umach», «kömech», «talqan» qatarliq yémek-ichmek namlirinimu türkche ataydu. Mundaq ushshaq-chüshshek tereplerni körsetkili tursaq bek köp, gep uzirap kétidu.
Yene türkiy tilda bezi sözlerning axirigha bir «ch» tawushi qoshulup «yetkech», «étkech», «barghach», «yarghach», «tapqach», «satqach» qatarliq shekiller hasil qilinip sür’et tipidiki bir xxl mena ipadilinidu. Bezi sözlerning axirigha bir «r» tawushi qoshulup «bilekör», «qilakör», «kétekör», «yétekör» qatarliq shekiller hasil qilinip mubalighe we tirishish menasi ipadilinidu①. Yene reng we süpetning derijisini ashurush üchün uning aldinqi tawushigha bir «p» yaki «m» tawushi qoshulup «ap’aq», «qap-qara», «qip-qizil», «sap-sarigh», yop-yomulaq», «yep-yesi», «ap-achugh», «chop-choqur», «kom-kok», «yam-yéshil», «bomboz» qatarliq shekiller hasil qilinidu. Yene bezi sözlerning axirigha «wul» qoshumchisi qoshulup padshahliqning herbiy yaki bezm ishlirigha bashliq bolghanlarning xas süpiti ipadilinidu. Mesilen: «hirawul», «sozawul», «patawul», «kitpawul», «yasawul», «bekawul», «shighawul», «daqawul» dégen’ge oxshash. Lékin sartlar buningdin mehrum. Türkiy tilda yene bezi sözlerning axirigha bir «l» tawushi qoshulup, shey’ining melum süpette turaqlishishini bildüridighan «qahal», «yasal», «qabal», «tonqal», «bu qal», «tosqal», «süyürghal» qatarliq sözler yasilidu.
Shu qeder mol, nazuk uqumlarni ipadileydighan bu söz-ibareler birer kishi terepidin mulahize qilinip, ularning heqiqiy haliti körsitip bérilmigenliktin, hazirghiche yoshurun halette turup keldi. Bilimsiz hem béli bosh türk yigitliri asan, dep fars tili bilen shé’ir yézishqa bérilip ketti. Wehalenki, eger ular yaxshi mulahize qilip körgen bolsa, öz tilidiki shu qeder keng imkaniyetni tapqan we bu tilda her xil pikirni ipadilesh, xush sözlük, sha’iraniliq we dastanchiliq sen’etlirini körsitish téximu asan bolidighanliqini chüshen’gen bolatti we emeliyettimu asan idi. Yuqirida türkiy tilning omumiyiti shunche deliller bilen ispatlap körsitildi. Roshenki, bu xelq ichidin chiqqan talant igiliri özlirining salahiyet we talantlirini öz tili turghan yerde bashqa til bilen namayan qilmasliqi kérek idi we mundaq ishqa kirishmesliki kérek idi. Eger her ikki tilda yézish qabiliyiti bolsa, öz tilida köprek yézip bashqa tilda azraq yézish kérek idi. Bek éship ketkendimu ikki til bilen oxshash yézish kérek idi. Shu éhtimalgha hergiz yol qoyghili bolmayduki, türkiy xelqlerning talant igiliri pütünley fars tili bilen shé’ir yazsun-de, türkiy til bilen yazmisun, belki köpchiliki yazalmisun, yazsimu xuddi sartlar türkiy til bilen yazghan shé’irdek xush söz türkler qéshida oquyalmisun we ötküzelmisun, oqusimu her sözidin yüz eyib tépilip, her jümlisi yüz étrazgha uchrisun.

_______________________________

① bu yerde azraq éniqsizliq bar.

Tügidi

Ataqliq uyghur sha`iri we tarixchisi Molla Shakir Uyghur kilassik edebiyat we tarix sehipiside közge körün’gen töhpisi bar shairlardin bolup hésablinidu. 
Molla shakir 1802- yili tughulghan bolup, wapati toghriliq éniq melumat yoq, “ zepername “ aptorning yirik emgeklirining biri bolup, bu eserning birnechche xil qolyazma nusxisi saqlanmaqta. Bu dastanda aqsu xelqining manju istibdatlirining zulmigha qarshi körishi we baturlarche élip barghan urushliri teswirlen’gen bolup, biz bu qétim bu eserning “ aqsu edebiyati “ jurnilining 1981- we 1982- yilliq sanlirida tonushturulghan nusxisi asasida tor bétimizge yolliduq. Bu nusxida esli eserning tiligha sadiq bolush asasida burunqi uyghur élipbesige kirgüzülmigen “ ö, ü “ herpliri hazirqi imla qaydisi boyiche qoshuldi. Uningdin bashqa söz ibariler özgertilmey eyni boyiche bérildi. 

Zepername 

Mubarek ati ati xuja Seyid Jama,

Oler qutbi eqtap sahip kamal.

Ulugh kishi meniside

Besharet bérip erdi xeyri besher,

ademning yaxshisi

Didi chini machin’gha eyleng seper.

Bar ermish bu machinda shehri kétek,

Qiriq sheher dédi beziler qiriq yek.

Dua bilen eyleng ularni halak,

Hemme qewmi bed qaghusi ziri xak. Topa astida

Barursiz mazar tagh bile erdewil, aqsuning burunqi nami

Öter ömringiz dewri on ikki yil.

Ki abad étip eylengiz xaniqah,

………………………………………..

Bolur ol zemin menzili tekyegah.

………………………………………….

Ata eylimigey heq sanga bir oghul,

Köngül bolmaghay shadliqtin mulul.

Mubarek ati mewlewi ershidin,

Özi qutpdur murshidi rahidin. Din yoligha bashlighuchi

Musulman bolur taghda tughluq tömür,

Bolup ehli islamda etkey ömür.

Ile shehrini dini islam achip,

Jehan sephesighe jawahir sachip.

Ilening ati erdiki bolghusun,

Bayan eyleyin mexpi söz qalmasun.

Ular menzili boldi boldi shehiri küsend,

Bolup mexpi sözlerdin agahsen.

Küsendning ati boldi andin kucha,

Kuchada bolur menzili tekyegah.

Kucha shehrining chöresi tashdur,

Xojam menzili kim chahar baghdur.

Kucha shehride shahi aliy janap,

Toluq qildi meshriqda ol aptap.

Gehi eytur erdi xalayiqqa ders,

Murid terbiyet eyledi elgherez. Sözning qisqisi

Bügür, korla wu shehri turpan, qumul,

Qilip janu dil bey’etini qobul.

Kucha shehrini eyledi paytext.

Qilip padishahliqni olning bext.

Yana kashigher, yarkendu, xoten,

Tutup yarliqni hemme janu ten.

Yana shehri ber -ber bilen erdewil,

Turup xizmetide hemme janu dil.

Kel i weizguy bir suxen saz qil,

Qilip qisse köte sözüng az qil. Qisqa

Ki yüz yetmish üch yil sekkiz sheher,

Xelq üstide tapti menching zeper.

Bu muddette menchinglar, qalmaq sorap,

Reiyetni qildi ular bek xarap. Puqra, xelq

Kétip ilgidin shunche muddet ötüp,

Xojamlargha keldi pelek chörgülüp.

Kétip atmish beshte qalmaq tamam,

Ki yüz sekkizide bu menching modam.

Jahan’gir kélip eyledi jenggi ***t, qattiq jeng

Bul kashigherde qaldi hemme taghu – text.

Yana qildurup kalla bilen munar,

Bu kashigher zéminigha kélip üch qatar.

Qachip kettiler yaydagh atqa ménip,

Bu altun, kümüshni menchinggha bérip.

Péqirgha dédi birnechche yari xas,

Neche ehli bezmi jawahir shunas.

Qilinsa bu jengnamini bir kitab,

Oqughan ishtkenler tapqay sawap.

Ömürde baqi yoq, bu pani jahan,

Qalur dehrde ushbu nam – nishan. Dunya

Özüm hem qéri, ajizu – bi qobul,

Mizajim zeip erdi tebiim molul.

Bu söz nezim qilghunche yoqtur jamal,

Bu zéhnim paramush özüm ken’g lal.

Paramush = untutqaq. Ken’g = gacha. Lal = tili kalwalashmaq

Sözümde ger bolsa sehwu, xata,

Boluptu kerem birle qilghil ata.

Kitabimgha qoydum “ zeper “ name at,

Tizim nezmige sözni baishqat.

Kel i weiziguy eyligil rawiyan,

nesihet qilghuchi. Riwayet qilghuchi

Qilip aqsudin bir dastan.

Buzulmish bir waqtida shehyar, kucha,

Kuchardin xuruj eyledi bir xoja. Qarshi chiqmaq

Bu amban i***ti bir yengligh xeber,-

shu chaghdiki menchingning bir ambili

Ichige toshti uning bir shuri sher. Teshwish

Hékim begni qichqir, dédi shul zaman,

Qarangghu közige bu roshen jahan.

Didi, i sayid beg ilajini qil,
Bayan eyle bizlerge roshen delil.

Chiqiptu shu künlerde bir shiri ner, –

erkek shir, batur meniside

Baraber bolurgha qéni yaxshi er.

Mabada chiqip bay we sayramigha,

Kélur aqsugha sübhidin shamigha.

Yighildi hemme ehli serdari chin,

Kéngesh – meslihetler qildiler anchunin.

Ki darin ghalday daluyesi,

Fiye, chingsha yün, zungya wu shoyesi.

Hékim ishik’agha, ghezinichi, shang bégi,

Bu ishghulu diwan, mirab ming bégi.

Kélip bir tereptin chérik ambani,

Bu söz chin mudur, barmudur yalghani.

Bu amban daluye chérrik xumes,

Bu tashlang boluptu héli nan yimes.

Kélip bay sayramda chérik yighar,

Ular pasha erdi bolup emdi mar.

Bu onbash bilen qoshtay yanjidin,

Bu neyput, dabanchi, shaxtura kanchidin. –

-Yuqarqilar bay nahyisidiki yer namliri ــــ tayyarlighuchidin

Dédi xunrizler kelse leshker yighip,

Baraber bolur aldigha kim chiqip.

Dédi sayid beg ilaji nedur?

Bu eyghan sözüngning jawabi nedur?

Bu qurban bilen eybawang – eyyup qéni?

Bu ziwaziler yoq qiliptur éni.

Bu tun’gan bilen chentu boldi shérik,

Ular emdi qoymaydu bizni tirik.

Eger aqsuda bolsa eywang hayat,

Qilur erdi bizni ghemdin nejat …….

Bu nenlu we bachingda jungwang idi,

jenuptiki alte sheher. Sekkiz sheher

Bilishlik ejep turpe dana idi. Ajayip

Béjin’ge bérip xanni körgen özi,

Ki tupraqqa aghushte aydek yüzi. Bulghanmaq

Ulugh xanning aldida köp iitibar,

Ki chin köngli birle idi bizge yar.

Béjinde bolup jungshi xan qildi yad,

Ki duwang aka eylegen iltipat.

Ki shangyung eni tutqan erdi erz,

Idi sahibul eqil sahip temiz.

-Sahibul eqil = eqil igisi sahip temiz = perq qilghuchi dana

Ki xandin kélip xalte sawghesi,

Kélip yanbudin ottuz altisi.

Kiyimlik kilur xan’gha kuchung tawar,

Ki chong wanglighi pisse wu tajidar.

Bu tungchi uning qeddeni bilmedi,

Bu chantu dédi, közige ilmadi.

Ki xan qashida erdi dana wezir,

Bu mensep bégige idi destigir.

Bu kelgen xetni oqup ashkar,

Bular hemmisi yighlaship zar- zar.

Bolup jem’iy ular bardi butxanege,

Sirin eytmamadi belki hemxanege.

Hemme ushbu matemde tutti aza,

Bu ghem – qayghu endishe boldi ghiza.

Hemme buz igin bilen matem tutup,

Sama saldi goyaki ittek hulup.

Bu ölgenler heqqide pojang atip,

Bu darinlerning emdi bashi qatip.

Eziz xan bilen changlung janin qéni,

Bu duwang bile shangxung, tungchi qéni.

Bu ötkenlerni yighlaship qildi yad,

Misali bu kohne jahandur rabat.

Ezeldin dédi bu jahan biwapa,

Bu ömrümde dölette yoqtur wapa.

Nedur yighlamaqtin bizlerge sod, payda

Jahanda hemme boldiyu hem nebud. Bolmidi

Ki eywanggha qilip erdi adem séni,

Tapip tajliq aldingiz textini.

Bolup erdi kashigherge qutluq hekim,

Bu yengligh bolalighan emes hichkim.

Bu döletni eywanggha xizmet qilip,

Dédi taptingiz manga izzet qilip.

Ulughlargha xizmetni qilghan kishi,

Bu yengligh boluptur ining kaj ishi.

Bu amban hékim bekke qildi soal,

Soraymen dédi eytingiz bimalal.

Dédi i hékim beg atang kim idi,

Ne yerdin bu mensepni tapqan idi.

Hékim beg atasin qilalmay bayan,

Jawabin bérelmey baqip her qayan.

Bashin irghatip qashin tewretip,

Bu amban külüp ul zaman söz qatip,

Dédi i sayid rastini angladim,

Hékimliqni bashtin sanga shangladim.

Dédi hékim beg xudaning ishi,

Hejep kajgundur pelek gerdishi.

Bu darin hékimni qilip imtihan,

Bilurmen dédi rastin qil ayan.

Kucharda atam erdi sheyxi mazar,

Qelenderchilikte yürüp xaru – zar.

We lékin seherlerde bidar idi,

Hemishe mazarlarda yighlar idi.

Hüner yoq, atam erdi bir namurad, bextsiz

Minerge tapalmay éshek birle at.

Térilghu qilurgha qéni yeru, su,

Kulani kiyip der idi hoyi ho.

Ki aram alalmas idi bir selim,

Qolida hasisi yénida chilim.

Ishi dayima beng, tamaku chékip,

Qolida rawabini naxun chékip. Tirnaq bilen chékip

Oqur erdiler ashiqane ghezel,

Bu yengligh yaratmishin ani lem yezel. Xuda

Bashida kulahi qolida sota,

Köngülde xudagha qilip ahu wah.

Bu darin’gha eyni atamgha yoq ish,

Ki méhnet bilen ötküzüp yazu – qish.

Sayid beg qilip sözining rastini,

Yoshurmay körüp erdi jan dostini.

Bu amban külüp barche turghan sipay,

Tizigha qaqip eydiler hay – hay.

Ki bizlerge qildi hékim rastliq,

Dédi rastliq merdi shahbazliq. Yüreklik, batur

Xudayim padishahni gada,

Gada gahida eyligey padisha.

Kel i noktedan bir suxen saz qil,

noktedan = zérek, eqilliq suxen = söz

Qilip destan qisse aghaz qil. Bashlimaq

Atasi sayidning idi toxti shah,

Memet taji bekke idi ol tagha.

Kulani qoyup keydiler mozani,

Körüngkim bu bed esli mey gozani.

Anasining ati bi bi rabiyedur,

Teleydin özi meqsidi keibedur.

Özi penchi waqit daima sewm idi,

penj waqit = besh waq, namazdin kinaye sewm = roza

Kéchilerde bidaru binewm idi. Newm = uyqu

Ataning duasini qildi qobul,

Xudayim ata qildi ikki oghul.

Qutluq beg, sayid beg bu ikki hékim,

Bolup shahliq textide musteqim.

Atasi bolup kashigherde wapat,

Anasi yürüp erdi ölmey hayat.

Ki hakim bolup aqsugha shah sayid,

Iudadin bolup bexebe shum pelide.

Ichip ker küni orda ichre araq,

Ki meyxadeliq birle tom – taraq. Haraqkeshlik

Zinawu zalaletde pisqu pujur,

zalalet = azghunluq pisqu pujur = exlaqsizliq, buzuqchiliq

Yétishti axiri dewletke putur. Ziyan

Tapip her küni orda ichre jalap,

Jalap bilen yeydu taamu kabap.

Namazu niyaz birle yoqtur ishi,

Bolup zulmi naheq ining qilimishi.

Qilip ashkare bu pisqu pasad,

Mataiy sherietni qildi kasad.

Bu sher’iy seribige boyun tolghadi,

Ezizane aqsu uni qoghladi.

Anasi nesihet qilip yighladi,

Digen sözlerini qobul tutmadi.

Yoq erdi hékim begde desturxan,

Rézadur eger nan üchün chiqsa jan.

Özi tünde xuy pasiqu hem béxil, xuyi yaman

Xuyi peyli manendi ebu jehil.

Manendi = oxshash, ebu jehil = yaman bilen nam chiqarghan adem

Nesihet qobul qilmadi shah sayid,

Bolup ali merwan ali yezd, –

qedimdiki zalim padishahlarning ismi

Eytip bi haya seg xojilargha oq, ish

Bu tehqiq bilingdin – imani yoq.

Kel i moktedan üge sözlerni qoy,

Kéngesh meslihetke qilip joste joy.

Didi jungshi boldi ilaji nedur,

Eger xoja kelse urushmaq kérek.

Bu janning bariche urushmaq kérek.

Hékim beg dédi özüm jengchimen,

Yéghi bolsa rustem weya tehimitidin. Düshmen

Qarap eydi amban’gha siz ghem yémeng,

Alur aqsuni ushbu ishingizdin démeng.

Bu shehyar, kucha kichik bir qel’edur,

Uningdin ne endishe ne wehimidur.

Bu az xelqiniki jughi qanchedur,

Kéledur bu yerge jani nechchedur.

Tagham kashigher textide hökümran,

Kzüm aqsugha padishahi zaman.

Tapip xujani men özüm jeng qilay,

Jawabin bérip men uni teng qilay.

Hemme kashigher, yarkendu, xoten,

Bu xan yarliqini tutar janu – ten.

Ular yarliship berse bizge chérik,

Bu düshmenlerning birsi qalmas térik.

Iledin yétip kelse qalmaq solun,

Su üstide bolghay ular bir quyun.

Béjin’ge yétip barsa ushbu xeber,

U yerdin yétip kelse chérik eger.

Eger chérik kelse bu lenju, shiju,

Dédiler yéghi bir terepke qachu.

Yéghilsa eger leshkiri bi garan, nahayiti köp

Qutulmas bulardin qachip héchqachan.

Bu turpan qara sheher, ürümchi manas,

Bu yerde chérik heddidin béqiyas. San – sanaqsiz

Xeber anglisa bizge leshker kélur,

Bu shehyar kuchaliq ne yerge barur.

Sayid beg dédi höddeni men alay,

Bu düshmenlerning janigha ot qalay.

Bu darin tizige soqup shul zaman,

Bolup manjular xudemu shadiman.

Dédi u hékim begke tutqil haraq,

Ichip bade mest boldi tomtum qaraq.

Bu matem ishin arqigha tashlidi,

Bular qayti bashidin oyun bashladi.

Bu amban qoligha alip badeni, haraq

Ki tanlap hékim beg digen sadeni.

Bu darin hékim begke tutti haraq,

Sayid beg dédi manga közü qaraq.

Séning bar iken munchilik himmeting,

Shijaet bilen bar iken gheyreting.

Özüng sen ulugh xan’gha layiq kishi,

Baraber bolalmas sanga héch kishi.

Bu amban qilip dembe dem iltipat,

Yétip xizmeting, xan’gha hem xanezat.

Hékim beg qopup anchinan mürkidi,

Ayghin quchup xosh bolup yighladi.

Hékim beg özi merdi shehbazdur,

Chérik neyisige kümüsh azdur.

Bu sanglarda ashliq qaliptur sasip,

Yéghi kelse bizni mubada basip.

Kökerdi bu ashliqqa, tüshdi méte,

Bu kelgen chériklerge qandaq yéte.

Sasip ardin chiqti ashliq eriq,

Yémek töhpe bolghay qiriqtin – qiriq.

Hékim beg dédi yurtda ashliq tola,

Toladur bu aqsuda qoy we kala.

Chérik jelbesi yambudin yek hazar, bir ming

Ining korlangi bolsun on ming taghar.

Bérey ikki ming at, besh ming kala,

Bu jungshi digen yurtqa kelgen bala.

Ki ming miltiqu yette yüz oq yana,

Töküp xanidanini ol bi haya.

Ki bir ming qilich, alte yüz neyzisi,

Peqirning ulugh xan’gha dur junglesi. Sadaqetlik.

Bu teypo bilen altimish zembirek, top – zembirek

Xezinemdedur herne bolsa kérek.

Bérey yette ming mal, besh yür shutur, töge

Ki bir ming éshek, tapqanim ubudur.

Chérikning eger bolsa her kem kusi,

Bérer sayid hékim dozex gundisi.

Hékim beg bu sözlerni éytqan haman,

Bu amban bolup xurremu shadman.

Xet eylep séni aqsugha wang qilay,

Yene beysewu tajiliq shang qilay.

Sanga aqsuning mülki bolsun jasaq,

Qilalmay ötüp erdi ehmed izaq.

Qisarsen leel jungsi marjanidin,

Ki keyshek taparsen ulugh xandin.

Qilishti bular anchinun koptiguy,

Hékim beg dédi aqsuning shehiri oy.

Sheher pestedur ushbu derya égiz,

Nichüktur bu ishni xiyal etsengiz.

Qoyarlar yéghi kelse suni achip,

Sheherde turup berse qilghay qebel, qamal

Chérikni alip men chiqay dermehel.

Chérik birle sayram, qizilda yatay,

Ki tangshin qilip yolarni baghlatay.

Yéqip xuyzani bay, sayramdin,

Tosup aldini shaldirang taghdin.

Yéghini alurmiz suni bermesek,

Ki tangshin qoyup arqidin eplesek.

Qilurmiz ani teshnelikte hilak,

Tomuz künliri bolghusi sine chak.

Hékim beg qilip sözlirini ada,

Bu teizim tawazuini qildi bija.

Bu amban turup irghitip bashini,

Töküp ebir baran köz yashini.

Séningdin kélur bizge köp yaxshiliq,

Dégen sözliring yaghu – süttin illiq.

Bu amban dédi barma mendin yiraq,

Judaliq otida chékip ishtiyaq.

Bu beglerde yoq sendiki étiqad,

Bu tun’gan xunrizi bi étimad.

Xunriz = qan tökküchi bi étimad = ishenchsiz

Chérikni alip barma sayram siyan,

We lékin aramizda tun’gan yaman.

Érursen méning ten ara quwwetim,

Ki ghem künliri munsim olpetim.

Irursen ténim ichre aram jan,

Buzuq külbem ichre yéngi méhman. Kichik öy

Jahan baghi ichre achilghan gülüm,

Qepes ichre sayrighan bulbulum.

Dédi siz baring emdi ishlenchi xam,

Turupdur qilur ishliring natamam.

Ikki yol toghamida yolda yatip,

Tosup aldini kelgenni atip.

Sayid beg urup anchunan lapo qap,

Bu amban qilip cheshmesini sirap. Bulaq

Bu amban dédi sheherde tun’gani bar,

Eger bolsa shoxeyze tun’gan’gha yar.

Buzulsa sheher bizge dishwar ***t, bek qiyin

Kétur ilkimizdin dédi taju – text.

Bular eylediler chérikni shumar, sanaq

Bu qalmaq, menching dused yekhazar. Ikki yüz ming

Musapir, mujawir idi yette yüz,

Bu xeyli sipah erdiler ikki yüz.

Miraxor, bakawul, burchi, öychisi, ashpez

Yene naghra, karnay – sunaychisi.

Kötertip bu künlük tugh we elem,

Chalip aldida naghra naqqara hem.

Bu perrash otunchi bilen chaychisi, körpichi

Hapizlar kélip bir toqquz neghmisi.

Hemme hörpeger xelqi ehli bazar, hünerwen

Bolup manju, yerlik bazi sehazar. Üch ming

Chériki aning mingdin oshuq,

Uning arqisidin toshubdur toshuq.

Bu sükü qimarbazni yighdi taman,

Kiyerge igin jabduqi erdi kam.

Tömürchige neyze qilich ettürüp,

Eger etmise bashigha teptürüp.

Höküm qildi bergil tömür ya kömür,

Dédi ustalar zaye etti ömür.

Qazanchigha quydurdi qirliq chomaq,

Hemme jabdughi pütti yoq at – ulaq.

Hékim beg dédi diwan’gha at chaping,

Eger bermese gerdenige yaping.

Ne yerdiki at bolsa aldi talap,

Yürüp doghilar öymu – öyni bulap.

Sheher ichre héchkimde at qoymadi,

Haramzade seg pul élip toymadi. It

Qimarbazlargha berdi atni alip,

Xalayiqlarni yighlatip qaxshatip.

Yamanlarni yighdurdi, ketti yaman,

Yamanlar kétip boldi aqsu aman.

Dédi aqsuni bermegeymen qoyup,

Turupmen bu waqitlarda jandin toyup.

Eger bu buluq kelsa shehyar kuchar,

Méning leshkirim bardur sedhazar. Yüzming

Bu amban dédi sheherde tunggan tola,

Bérikip yoq etsek moni ewwela.

Bu xuy – xuylarning her biri shiri ner,

Biri qanche xelqni qilur zir – zeber. Astin – üstün

Dédi sheher ichini biseremjan étip,

Chérik bilen jamgha yürüng ezim étip. Qest

Sayidbeg bu ishqa ne tedbirdur,

Bilalmam ne chare, ne teqdirdur.

Hékimgha dédi körseting meslihet,

Qayu ishta bolghay manga eminiyet. Tinchliq

Bu amban dédi aylanbidur bashim,

Xiyal eylesem közde turmas yashim.

Kéche bolsa emdi manga uyqu yoq,

Bu sinchay, tamaku bölek töhme yoq.

Kikirtektin ötmeydu emdi ghiza,

Tirik yürgenimge bolup nariza.

Köngül xoshluqi üch balam, tetiyim,

Ki bundaq kélibdur méning teleyim.

Bu darin bu sözni dédi yighladi,

Ölümge özining bélini baghladi.

Hékim beg dédi eyledim bir xiyal,

Bu xuyxuyni emdi yoq etmek mahal.

Bu waqtida chérik bizde bek azdur,

Bu tun’ganilar merdi shahbazdur.

Hékim beg dédi nechche kün sebir éting,

Jahan tinchliqtur sheherde yating.

Dédi eyligeymen bu ishqa ilaj,

Munga serp étey qanche bolsa xiraj.

Sanayli bu tungganlar qanche bar,

Bu menchinglini eyligeyler shumar. Sanimaq

Bulardin alip hiyle birle eded,

Ki bizler turup sizge qorqmaq nehed.

Bu shanglu imamigha qildi jaka,

Yashni ukam dep qérini aka.

Sanap ötküzüng xelqingiz nechche bar,

Ki bir – bir ani eylediler shumar,

Bu toqquz yüz ottuz yette erdi kubar. Chong er kishi

Hékim beg dédi amban’gha siz shük turung,

Ki himmet qilip boshumay bek turung.

Dédi bu sheherde urushmaq yaman,

Bolurmiz dédi ya uyan, ya buyan.

Chiqip yar bashigha heme dostur yar,

Qolida tutup yarini ketti yar.

Qilip elwida jayigha yandi yar,

Piraqida eytur idi yar- yar.

“ köngül üzmeyin yardin ketti yar,

Seperge barip kelmedi yar – yar.

Köngülde piraqu otung bar – bar,

Koyungda nétey yighlamay zar- zar“

Chiqip aqsudin yettilar jamgha,

Turushti oyun külke henggamgha.

Bir ishni bashlimaq, soqushmaq.

Bu jangpang qoyup chöresin qang soqup,

Jisekchi jisep jing bilen jang soqup.

Pu tüshkün qonalghu aning ghewghasi,

Bir ademni haydap ikki doghasi.

Yighip hörpegerlerni qildi bazar,

Ikki dawzaning aldida ikki dar.

Bu suku qimarwazyürüydu sulap,

Yürüydu öymu – öy keldi elni bulap.

Éghillap kalani, qotan birle qoy,

Qimarwaz jalaplargha her künde toy.

Ki tangshin qilip barghani her qayan,

Ki bashqunchiliq qilsa qizu – juwan.

Qoyup arpa – bughdaygha leshkerler at,

Aning erzige yetmey qilsa dat.

Sürük bile ilqini keldi sürüp,

Talashsa ani baghlatip öltürüp.

Ki dad eyligenni asip dargha,

Ani yem qilip qarghawu – sargha.

Boghum tutmighan maysilarni orup,

Atigha bérip atni baghlatturup.

Aning oynishi her kündur qimar,

Kéche – kündüz aldigha neghme- nigar.

Eger bar bolsa her jayda loli jalap,

Ani keltürüp ichti jami sharap.

Bu tangshin musulmanni kelse tutup,

Bu menchinggha baghlatip öltürüp.

Hem epyun chékip beng bilen bozeni,

Jalapni qoyup, tapti meyguzeni.

Bu betbext lein sher’ini tutmadi,

Chaqlighan töshük yer yutmadi,

Bu tangshin qilip ikki yolgha qarap,

Sayid beg bu jangpangda yatti marap.

Yili mar erdi mahi oshur, yilan yili hoshur éyi

Didi emdi peymane tolsa tashur.

Xojamgha besharet bolup ol zaman,

Bolup chong – kichik xurremu shadiman.

Ki yarligh tüshüp rashidin xandin,

Kuchardin chiqip seyd burhanidin.

Besharet xojamlargha meghrip sari,

Ulugh pishening shirliri her biri.

Bu shehyar, kuchardin yighilsun tamam,

Ghazatqa baradur hemme xasu – am.

Bu nöbet öyde kishi qalmasun,

Kishi nöbitige kishi barmasun.

Yighildi bu leshkerler hedidin puzun,

Hemme zewwqu – shewq bilen bile mestu junun.

Bu yerde küchke tolup meniside

Mazargha yighildi hemme chong – kichik,

Hésablap ani qildiler bir pitik.

Seyd rashidin xan’gha hem taju – text,

Kuchar shehiri boldi anga paytext.

Bular meshweret qildilar anchünin,

Ki pikir eylediler beseru yesin. Ong – sol

Qara sheher turpanda menching tola,

Bu aqsu terepte musulman tola.

Dédi aqsuni destigir eylisek, tayanch, panah, baza

Muzattin bu menchinggha yol bermisek.

Didi aqsuni biz alarmiz asan,

Didi özgiler barghusidur qayan.

Bu leshkerler bölundi bolup sulsigir, üchtin bir

Ikki kohna turpan, biri erdewil.

Hésabida leshkerni qildi eded,

Yana ming bash sed bashi pan sed.

Bu pinjah bilen onbéshi, qur bashi,

Miraxor, diwan, dorgha we top bashi.

Aning üstige dadxah xelpesi,

Jahanni alibdur aning ghelbesi.

Yene padi shep qoydi andin ture,

Seperge barip tale idin köre.

Bölündi kuchar leshkiri ikki top,

Bügür, korla we taki serhedi lop. Chégra

Alip bir tümen leshkeri bigaran,

Bahadur seyd ghazi is’haqxan,

Bu tahir xoja xajai wahidin,

Seyid walidin, xoja baha idin.

Bolup hem seer xuqai danial,

Uzatti hemexshu ehli ayal.

Bérip gheznedin nechche bayraq tugh,

Bu leshkerler öz ixlasidin qil quyrugh.

Bulargha bérip nechche türlük elem,

Yaragh jabdughi qalmidi hich kem.

Bérip gheznedin chipuwu zemberek,

Nechche tiwege oq dori ghem merg. Ölüm

Qélich, neyze birle miltiq – oqya,

Ulughlargha keydurup serupa.

Péqir namratlargha hem berdi at,

Aq öy chadiru barigah birle kat.

Bu leshker bolup misli bir kök tömür,

Ne dölet ghazat birle ötse ömür.

Ghojam aldida nechche xelpe töre,

Dobulgha kiyip olpaqu hem zire.

Chalip nechche jüp naghra neqqareni,

Sepid mohre karnay surnayini.

Bular yürdilar tebil shadi chalip,

Baruyadi heq birle alla salip.

Uzatti heme xishu qewmi qayash,

Mazar baghida berdiler abu- ash.

Qilip berdi beidaz xetme qur’an, kéyin

Seyd rashidin xan sahipqiran.

Bu leshker ishini qilip ja – beja,

Dua qildiler xan ghojam padisha.

Özi seyhe tartip munajat oqup,

Hemme yighlaship newhe peryad urup.

Yighi zar boldi chu ebri bahar, bahar yamghuri

Qiyamet bolup ol küni ashkar.

Atawu – anasi oghuldin juda,

Yana ayrilip méhriban ket xuda. Yéngi öylen’genler

Bu qowmi qérindash, igiche – singil,

Rizaliq alip bir – biridin behil.

Hemme yaru – dost qildilar elwida,

Didiler xuda yolida jan pida.

I axir ölermiz shehid, ölmesek,

Yigey qargha – quzghun eger kömmesek.

Eger tapsa imanini bakdurur,

Didi eslimiz xakdurur.

Shehidni didi murde emes hayat,

Bérilgey jawahirdin ikki qanat.

kel i weiziguy eylegil dawiyan,

Bu xatip xojamidinki bir dastan.

Hemme lawu – leshker bu xeyli sipah,

Kélip qutluq orda tikip barigah.

Chalip shadi tebli neqqareni,

Sepid muri, karnay, surnayini.

Chékip dumba – dumbanggha sewtu – sada,

Hemme chong – kichik didiler merhaba.

Mubarez erenler pighani taship, küreshchan erler

Bu leshkerlerning yatseyin tapshurup.

Bular kem – kusin rastlatip tapshurup.

Bulargha bérip nechche tughluq elem,

Bularni eded qildi sürdi qelem.

Bu leshkeri idi ikki ming yette yüz,

Özidin ishtip dédim ushbu söz.

Uzartip chiqip xan xojam padisha,

Baqip qiblige qildi andin dua.

Hemme chong – kichik yighlaship zar – zar,

Musibette bolghan kebi hazadar.

Ular qildi beidaz xetme dua,

Heme chong – kichik yighlaship elwida.

Dobulgha quyaq, jobbe hem oq yaraq,

Bular kök tömür boldi bashtin – ayaq.

Bu leshkerge mensebni teyinledi,

Ki her kün hésabini alghin dédi.

Bu leshkerge xatip jojamdur émir,

Ki sahqa osam axundur wezir.

Bu tali mirap boldilar dadxah,

Heme lawu – leshker qilip ezmi rah. Yol

Möhürni molla musa qari asip,

Bular arqadin keldi bir – bir basip.

Bolup pishi leshker bu rozi töre.

Turshawul qoshun, aldin yürgüchi qoshun

Shehid boldi ejrini andin köre.

Kiyip jubbe – jewshen bu rozi qimar, sawut, tömür kiyim

Bolup kök tömür yolda dingma bolar.

Bu sayramdin molla musa xatip,

Bérur yol xéti xelqni bajlatip.

Kélur arqadin xelqning awazesi,

Ki alla diban qichqirur barchasi.

Qatildi bu leshker xojamgha kélip,

Sorap hal – ehwal pursish qilip. Ésenleshmek

Bu shehyar, kucharning sehrasidin,

Kélimiz didi sidqi ixlasidin.

Bular ezim étip yürdiler shaldirang,

Yürüng yol özre téz bolup aldirang.

Bu sür’et bilen eyledi ezim rah.

Quyashqa bolup bu quyash rahber,

Quyash keynidin yürdi ehli seper.

Quyash boldi meürip sarigha nahan

Qizilgha yétip bardiler ol zaman.

Kün olturdi meghrip sarida qizil,

Qizilliq ichidin köründi qizil.

Dédiler bu yurtning atidur qizil,

Imaretning tupraghidur qizil.

Li derya aqadur, atidur qizil,

Yana abujari aqadur qizil.

Shawqun, dolqunlash

Bu qiz hem juwanlar salahi qizil, kiyim – kéchek

Bu qizlar qaradur, ichidur qizil.

Qizilning ichidin chiqibdur qizil,

Qizilning bu turghan yéridur qizil.

Ani yürgüdüm bir matai qizil,

Qizilgha bu waqitta köründi qizil.

Qizil ketdi alem közümge qizil,

Aning hijride közde yashim qizil.

Qizil aqti etrapi boldi qizil,

Qizilliq qizildur sereshkim qizil.

Qizilgha tüshüp tiktiler barigah,

Hemme lawu – leshker bu xeyli sipah.

Bu sayramgha anglandi awazesi,

Bu sayram irur aqsu derwazesi.

Qizilda yar erken ulugh bir buzrukwar,

Qilich bughraxan ghazi atliq mazar.

Qoshuldi qizil kentning jem’isi,

Bu sheyxu, imam bashlighan mehellisi.

Yana nan – toqach, süt – qétigh, ot, otun,

Bala – barqasi heme eru – xotun.

Elip keldi nezri kala birle qoy,

Ani dashqa saldi qilip yédi boy.

Salip sehnige zilche birle kigiz,

Alip keldi nezri yene nechche qiz.

Dua qildilar qizlargha baqmadi,

Seper üstide qizlar xosh yaqmadi.

Qirmis bulaq xelqi hem pish baz,

aldigha chiqmaq, qarshi almaq

Alip keldi haliche nezri – niyaz.

Yaylaqlargha nezri alip kelgen at,

Bu jabduq bile eylidi iltipat.

Xalayiqler qildi xojamni tawap,

Bolup bi gunah, tapti bolghay sawap.

Tawabidin kéyin beidaz xetmi qur’an,

Xojam ixtiyar etti sayram siyan.

Bar erdi sheher aldida len’geri, béket

Hékim beg ishige yurt serdarliri.

Bu axunu – eshrep, xelipe – imam,

Heme chong – kichik yurt xelqi tamam.

Kélur her tereptin bu nezri – niyaz,

Bashi at, kala, qoy, chamghur – piyaz.

Ziyaret qilip desti bey’et bérip,

ittipaqqa kirmek, tewelik bildürmek

Qilip hal pursish nesihet qilip.

Chalip naghre, neqqare shadyaneni,

Nechche dashlargha dümledi shadeni.

Heme chong – kichikke bérip abu – ash,

Wida qildi meghrip sarigha quyash.

*****

Tamamlandi