Autori: Hebibulla Ablimit
Ötmüsh adilliq nüri bilen yorutulmighan jayda nürane kelgüsining bolishi mumkin emes. (Abdishükur Memtimén)
Türk tilidiki terjimisi “Gün olur asra bedel” , uyghurchidiki“Esirdin halqighan bir Kün” namliq bu roman, Qirghiz xelqining pexirlik yazghuchisi Chingiz Aytmatovning wekil xarektirlik esrliridin biri bolup hésaplinidu. Men Türk tilidiki neshirni oqughandin kiyin, shundaq bir hésqa keldimki, Yazghuchi bu esiride parche-parche weqelikler, meseller we efsanilarni, ajayip sap ashiq hékayilirini, mahirliq bilen bir-birige baghlap, yuquri bedihi maharet we muxteshem bir edebiy tepekkurning küchi bilen insanning öz ustidin oylinishqa mejbur qilidighan tragidiyelik weqelerni teswirleydu. Bu arqiliq Aptor umutsiz bir jan talisih emes, belki Qulluq idiyege qarshi bir meydan jeng ilan qilidu.
Romanning bash qehrimani Yedigey Jangeldin,urush meydanidin qaytqandin kéyin, Kazaq yéziliridiki bir kichik Poyuz istansiyonda ishleshke bashlaydu.
Bu yerde öz közi bilen körgen we anglighanliri, shuningdek uzaq ötmushke munasiwetlik bolghan weqeler, heqiqeten bir Siyasi tuzumning gümmurlep öruliwatqanlighining bisharitini biridu. Aytmatov qichip qutulghuni bolmaydighan bu yémirlishni, öz eserliri arqiliq tézlandurghan awangart yazghuchilarning biridur. Eserning bash qehrimani Yedigey bolsa pinsiyege chiqqan , uzun yillar birge ishligen sepdishi Qazangapning wapat bolghanlighidin qattiq qayghuridu we Qazangapning jinazisini Qazaqlarning Nayman qebilisining qebristanlighigha qoyush mexsitide yolgha chiqidu . mana mushu seperde özi we millitining ötmushini, achchiq-tatliq oylargha salidighan weqelerni, etrapidikiler bilen qoshup, bir-birlep köz aldigha kelturidu. Mana mashu kün “Esirdin halqighan bir kün bolidu” .
Yedigey öz yiqini Qazabgapning jinazisini öz yiridin 30 km yiraq bolghan Naymanlar qewristanlighigha qoyushni qarar qilghanda. Wapat bolghuchi Qazangapning öz oghli Sabitjan sheherdin San-özek poyuz istansigha kilidu. U huddi dadisining ölum jinazisige emes belki dadisini, derhal udul kelgen bir azgalgha kömbitimla, bu ishtin derhal qutulush we bu yerdin darhal kitishni oylighandek söz –herkette bolidu.
Yedigeyning pilanigha qarshi chiqip: “ nime üchün u shunche uzaq yerdiki Ana Beyit mazarlighigha barimiz?. Mushu San Özek békitide bir ölukni kömgidek yermu yoqmu? bikettiki Tömur yolning boyidiki bir dönglukke kömuwetsekla bolmidimu. Mushundaq bolghanda bu qiri, bir ömur ishligen bu yerde, Poyuzlarning taraqlighan awazlirini anglap, hözurlunip yatmamdu. Insan öludu, derhal kömulidughu” deydu. We nime üchün waqit israp qilidighanlighini, kömulidighan yerning, muhimlighining nime ehmiyiti barlighini we derhal kitishining lazimlighini izharlaydu.
Bu sheherdin kelgen bala üchün, ömurboyi özini chong sheherlerde oqutush üchün, kéche-künduz mashu boranliq istasionda ishligen dadisining ölumining hichqandaq bir ehmiyiti yoqti . Uning üchün Naymanlar mazarlighiningmu hechqandaq bir ehmiyiti yoqti. Derhal ishni pütturup, bu ishtin qutulushnila oylayti. Mana mushu ishlarni körup turghan Yedigey öz ichide bundaq oylayti:
„ Nime hallargha kilip qaldi bu nesil? Pütün nersiler etiwarliq, emma ölumla undaq emesma? Eger ölumning yéngi ewlatlar üchün héchqandaq bir ehmiyiti bolmisa, Yashashningmu shundaq ehmiyiti yoqtur, undaqta bu insanlar nime üchün we qandaq yashaydu?“.
Yedigey miyitni yuyup-tarap, yerlikke teyarliq qilip, ertisi tang seherdila Naymanlar qebristanlighigha yolgha chéqish üchün jiddilishiwatsa, miyitning oghli Sabitjan addiy bir dua qilip, musibet ichide olturushning ornigha, bir xoshnisining öyide Haraq ichip, héch ishtin xewiri yoqtek, behozur sorun qurup olturidu. Buni körgen Yedigey qattiq epsuslanghan halda „ Atmish yilliq Sovet itipaqining bashqurishida qilip, bu yéngi ewlatlar dua qilishning ornigha haraq ichishni ügendi, Allahning barlighighimu ishenmes boldi“ deydu.
Yedigey yene mundaq chushenchilerde bolidu: „ Insan qelbide, bashlinish bilen axirlishishtiki, hayat bilen ölum arisidiki qarmu-qarshiliqni bir-birige maslashturidighan, peqet we peqetla bizge körunmeydighan Allah idi. Dualar mana mushuning üchün oqulidu. Buningdin bashqiche bolghanda Tengrining awazini anglighini bolmaydu. Tengrining barlighini hés qilalmaysen. Nime üchün yaritip, nime üchün ölturidighanlighini soralmaysenki! Dünyagha insanlar keldi, kelgendikin mushundaq yashaydu, bek razi bolmisimu öz qedrige shukre qilip, Tengridin medet alidu. Dualar barliqqa kelgendin biri héch özgermidi, dawamliq oxshash sözlerni tekralaydu, bu dualarning shuning üchün, yuz yillardin biri altun nokchilardek palildap kiliwatidu. Dawamliq öluklerning , qewrilerning bashlirida turup, oqulushi bir örpe-adet bolup kiliwatidu. Adet dawamliq mashundaq qalidu. Insan dawamliq bishigha bir bala-qaza kelgendila Allahni aghzigha alidu. Allahtin yardem soraydu. Allahqa ishenmigen insanlarning bishigha bala-qaza kelmigiche Allahni oylimaydu. Lékinze yéngi bir nesilning wekili bolghan Sabitjan bolsa, öz dadisining ölumigimu ökunmeywatidu, dadisidin menggüluk ayrilghanlighi üchün yash tökmeywatidu”
Yedigey öz yiqinining jinazisini Naymanlarning muqedes qewristanligha élip kétip barghanda, u yerlerde bir Rakita bazisining qurulghanlighini köridu we bu yerlerge jinazini qoyushqa ruxset qilmaydu.
Yedigey Öz ana tilinimu bilmeydighan esker qarawulgha ökungen halda mundaq deydu: “ Bu yerler bizning ziminimiz, bu yer bizning mazarlighimiz. Bizning özimizning mazarlighi bu yerler. Biz Sari-Özek insanlirining jinazisini bu yerlerge qoyush heqqimiz bar. Burundin-burinisida Nayman Ana mana mushu yerlerge kömulgen. U zamanlarda héchkimmu oylap baqmighan idi, shundaq bir künler kélip, bu yerge bashqilarning ,cheklengen herbi rayun qurup, igenliwilishini”. Yedigey, Sebitjanning qarshi chiqmay jim turghanlighini körup “ Mankurt sen, sen bir Mankurt! heqiqeten Mankurt sen! Bu ishni körup turup, qabul körmeyting, bu naheqchiliqqa köz yummayting, boyun egmeyting” deydu. We uzaq ötmushtiki Nayman anining riwayetlirini eske élip “Markurt” liqning zadi nime ikenligini shehirleydu.
Nayman Ana riwayiti:
Ana Béyit mazarlighida Nayman anining mubarek jesidi we uning parlaq muqedes ruhi bar idi. Bu mundaq bir riwayettin kelgen idi. Burunning burinisida San-Özek kentning etrapi ketken yap-yéshil yaylaq bolup, bu güzel makanda Qazaq xelqi charwachiliq bilen shughullunip, öz hayatlirini dawamlashturatti. Xoshna rayunda Juan-Juan digen bir millet bolup, bular dawamliq Qazaq xelqi bilen urush-jidel qilip, Qazaq charwuchilirining mal-waranlirini bulap, urush qozghayti. Bu urushlarda birde Qazaqlar ghelbe qilsa, birde Juan-Juanlar ghelbe qilatti. Kiyin yillarning ötushi bilen bu yap-yéshil otlaqlar, höl-yighinning azlighi, her- hil tebiy apetler tupeylidin qurup, chöllishishke bashlighan idi. Buning bilen Juan-Juanlar terp-terpke köchup ketti. Bularning bir qismi Volga derya boylirigha köchup kitip, u yerdiki xeliqler bilen atsimilasiye bolup, yoqulup ketken idi. Likin Qazaqlar dawamliq bu yerlerdin héch ayrilmay, quduq qizip, su chiqirip, ta hazirghiche yashap kiliwatati.
U zamanlarda Juan-Juanlar Qazaqlardin alghan esirlerge wehshilerche zulum qilattiken. Qazaqlardin esir alghan qawul yégitlerge yurguzidighan jaza shunchilik wehshi boludiken. Ularning kallisidiki pütün xatirlirini yuywitidiken. andin nime qil dise shuni qilidighan Mankurtqa aylandurwitidiken.
Ular alghan esirning, bishidiki chachlirini bir-birlep, tup yiltizidin yulup alidiken we Tögini soyup, uning boyun qismining tirisini ilip, esirning qip-qizil qangha boyalghan bishigha yipishturidiken. Bu issiq töge tirisi esirning bishigha shunchilik yipishidiki buni ajirtish mumkin emesken. Ular esirning bishigha tiririni yimishturghandin kiyin esernining put-qolini ching baghlap, boynigha taqaq taqap, chölluk yerge apirip 5-6 kün tashlap qoyudiken. issiq quyashning nüri astida esirning bishidiki tire qurup kawchuktek bolup kitidiken.
Tire qurghansiri bashni shunchilik qattiq siqidiken we beshidin unup chiqqan chach yuqurgha öselmey, bashning ich qismigha ösup insanning mighisigha sanchilip, shunchilik aghriydikenki bu aghriqqa chidimighan esirlerning köpliri ölup kitidiken. Saq qalghanliri bolsa ötmushidiki xatirlirining hemmisini yoqutidiken. Peqet hojayinining diginini qilidighan bir Mankurtqa aylinidiken. Bu Mankurtlar Juan-Juanlar üchün chunchilik qimmetlik hisaplinidiken.
Birliri bire Mankurtni ölturup qoysa, bir insan ölturgen heqning 3 hessisini töleydiken. Bir Mankurt özining kim ikenligini, qaysi soydin, qaysi qebilidin kelgenligini, anisining, dadisining , yash-ösmurlik dewrilirini héch bilmeydiken hetta özining insan ikenliginimu tuymaydiken. Peqet bilish iqtidari bolmighanlighi üchün, xojayini nime dise shuni qilip, xojayinining pütün arzu-isteklirini orunlashnila bilidiken. Aghzi bar tili yoq, itaetlik bir haywandin héch bir perqi yoq, qichip qutulushnimu bilmeydighan, xojayini héch ensirmeydighan bir Qulgha aylinidiken.
Quldar üchün eng chong xeter Qulning xojayinigha qarshi chiqishi bolup hésaplansimu, emma Mankurt isyanni, itaetsizlikni héch bilmeydighan, oylapmu qoymaydighan bir barliq hésaplinidiken. Xojayinigha Ishttinmu beter sadiq, uning sözidin zinhar chiqmaydighan, xojayinidin bashqilarning gépini zinhar anglimaydighan, peqetla qosiqi achsa, qosiqini toyghizishnila bilidighan bir mewjutluq bolup hésaplinidiken.
Bu Mankurtlar Xojayinliri üchün eng éghir, eng rezil we sewri telep qilidighan ishlarni bija kelturidiken. Sari-Özek chöllirining issiqida, bu yerlerdiki oymanliqlarda baqidighan tögilerni peqetla Mankurtlarla biqip, höddisidin chiqalaydiken. Bu Mankurtlargha yeydighan-ichidighan, kiyim-kéchigini bersila issiqni issiq dimey, boranni boran dimey pada maqidiken. Bular üchün muhim bolghan nerse peqetla xojayinni razi qilishla iken.
Dimek Juan-Juanlar mana mushundaq insaniyet alemidiki eng wehshi usullar arqiliq, esirlerni Mankurtqa aylandurup, insaniyet dunyasidiki eng rezil jinayetni ishligen iken.
Mana mashu Ana Béyit mazarlighida yatqan Nayman anining oghli, bir qitimliq jengde bexitke qarshi Juan-Juanmlargha esirge chushup qalidu we ularning rezil ziyankeshligige uchrap bir Mankurtqa aylinip qalidu. Bir küni bir top Uyghur sodigerler ashu chölluktin ötup kitiwitip, bir pada biqiwatqan Mankurtni uchritidu we bu weqeni Nayman anigha sözlep biridu. Nayman Ana yillardin biri öz yurek parisining iz-dirigini alalmay, kiche-künduz öz oghlining weslige yitish üchün Allagha dua qilip kiliwatqan idi. Bu Mankurtning xewirini alghandin kiyin belki u mining oghlum bolushi mumkin dep oylap, öz oghlini Juan-Juanlarning changgilidin qutuldurush üchün tang seherde bishigha ap-paq romalni artip, öz tögisige yeydigha-ichidighanni yuklep yolgha chiqidu. Ikki kün yol yurgendin kiyin, yéraqtin birsining Töge biqiwatqanlighini körudu we u mining oghlum bolushi mumkin dep shu terepke tögisini chapturidu.
Nayman ana bishigha shepkisini bashturup kiywalghan padichini körupla öz oghli ikenligini jezimleshturidu. Uning yinigha kilip, hör-hör yighlap turup, “oghlum! Oghlum. Balam men keldim! Her yerde yilardin biri sini izdidim, men sining anang !” deydu. Padichi Mankurt öz anisigha paqirap, hang wiqip qarapla turidu. Nayman ana oghluning yuzlirini tétrep turghan alqanliri bilen silayti we “Atingni xatirla! Kim oldughungni xatirla! Sining ating Jolaman, Dadangning ati Dönenbay! Dönenbay!” dep öz oghluning xatirisini eslige kelturush üchün charpishatti. Emma Mankurt hechnimini angliyalmighan idi.
“Vah oghlum, nime qildi sanga!” dep, Ananing kalpukliri achchiq ökunish we hesrettin titretti; özini tutalmay hör-hör yighlayti.
“Bir insanning qol ilkidiki mal-mölukini, pütün baylighini hetta hayatinimu alsa bolidighu, emma insanning eqlini élishtek bir jinayetni qandaqmu qilidu?
Ey risqini bergen Tengri! Eger sen bar bolsang, insanlarning eqlige mundaq bir rezil ishni qandaqmu salisen! Yer yüzide bundin bashqa zulum, eskilik azmiti kashki!” mushu sözlerni digen Nayman ana yashliq közlirini öz yurek-parisining ustidin héch ayrimayti.
Nayman ana oghluning xatirisin eslige kelturushtin héch waz kechmeyti, u oghlugha qayta –qayta sözlesh arqiliq unumge irishmekchi boldi.
“sining ating Jolamandir, Dadangning ismi Dönenbay idi. Xatirlawatamsen? Kichigingde oqya itishni, u sanga ügetken idi. Men bolsam sining anang.sen mining oghlum. Sen bolsang Naymanlar qebilisidin, chüshuniwatamsen? Sen bir Naymansen!”.
“Sen bu yerlerge kelmestin burun nime ishlar boldi?”
Mankurt: “Héch ish bolmidi.”
Ana: „Kéchemiti, künduzmiti?“
Mankurt: „héchnime emes.“
Ana: „kimler bilen sözlishishni xalayting?“
Mankurt asmangha qarap turup bundaq didi :”men Ay bilen sözlishishni xalaymen., men her küni Aygha qaraymen, Aymu manga qaraydu, bir-birimizni angliyalmaymiz, emma shuni bilimenki, u yerde olturghan birsi bar”
Ana hayajanlanghan halda:“ yene bashqa nimini xalaysen?“
Mankurt:“ Xojayimningkidek chéchimning bolushini oylaymen“.
Nayman ana qolini asta Manmkurtning béshigha uzutup:” ular sining béshinggha nime qilghanlighini körup baqay” didi. Mankurt wurkigen halda derhal bishini tartti we shepkisini qoli bilen ching basurup turup, yuzini tetur qiliwaldi. Nayman ana shu chaghda uning béshi toghruluq héch gep qilmasliqning lazimlighini chüshendi. Del mashu chaghda uzaqtin bir ademning tögige minip kiliwatqanlighi körundi. Nayman ana derhal „kim bu kiliwatqan ?“ dep soridi. Mankurt: „Manga tamaq ekiliwatidu“. Nayman ana bir az hoduqti. Bundaq bir chaghda tuyuqsiz peyda bolghan Juan-Juangha körulmeslik üchün derhal tögisige minip bu yerdin uzaqlashmaqchi boldi we „Sen uninggha bir nime dime, men yene kilimen oghlum“ dep tögisini minip mangdi. Oghli héch jawap bermidi, héch bir ish bolmighandek, bu bolup ötkenler uning xéyalighimu kirip chiqmidi. Emma Juan-Juan bolsa Nayman anini körup qalghan idi. Shunga u derhal Nayman anining arqisidin qoghlighan bolsimu Nayman ana alla qachan közdin ghayip bolghan idi. Juan-Juan Mankurttin, kelgen kishining kim ikenligini sorighan bolsimu likin Mankurttin qanaetlengidek jawap alalmidi.
Juan-Juan Mankurtning qoligha bir oqyani tutquzup:“eger yene kelse uni öltur“ didi we ekelgen tamaqlarni tashlap qoyup kitip qaldi. Ertisi küni tang suzulush bilenla Nayman ana öz oghlini bu yerdi derhal qutuldurup, ilip kitish üchün yene keldi. Likin yiraqatin kiliwatqan Anini körgen Mankurt bir top tögilerning arisingha mukunup, Aning del köksini nishangha ilip olturdi.
Ana oghli terepke kiliwitip, uyqusiz, charchighan közliri bilen oghlini etraptin izdidi we „Oghlum, jinim oghlum! Men anang yene keldim, sini ilip ketkini keldim, hergiz qurqma! Men sini qutuldurimen, men sini bu qulluqtin azat qilimen! Sini öz yurtinggha ilip kitimen“ likin ming epsusu Anining nime dewatqanlighi Mankurtning xiyalighimu kirip chiqmayti, es- xiyali uni bir oq bilen itip ölturup, xojayinining buyruqini ijra qilishla idi. Shunga u öz anisini nishangha ilip oqyaning kérechini bar küchi bilen tartip, öz mehriwan Anisini nishangha ilip, peytni kötup, tögiler topining ichide yukunup ölturatti. Naman ana bolsa ensizlik ichide oghlini izdewatqan idi. Ana axiri öz oghlini kördi, oghlining közlirige quyashning nurliri chushup turatti, bu seweptin toghra nishangha ilish üchün, yaxshi bir pursetni kutup turatti.
Ana öz oghlugha waqirdi: “Jolaman, sen oghlum sen! Oghlum, ating Jolaman, sen Nayman sen! Men anang!! Jolaman oghlum!” mana mushu peytte oghluning özini top-toghra nishangha iliwatqanlighini iniq kördi, oghli bar küchi bilen kérechni tartip turatti:” Toxta! Atma!” peqet mashunila diyelidide, oq kilip anining yurikige gach qilip sanjildi. Nayman ana oqning zerbisidin Tögining ustidin yerge yéqildi, bishidiki aq romal asta leylep hawa kötörulup aq aqqugha aylinip ketti. Bu aq aqqu kökte turup, Nayman anining eng axirqi qitim aghzidin itishqa ölgurelmigen sözlirini tekrarlidi:” Ismingni xatirla! Kim ikenligingni xatirla! Dadangning iti Dönenbay! Dönenbay! Dönenbay!…” mana bügünki Dönenbay qushi shu zamanlardiki riwayetlerdin qalghan imish. Bu San-özek chölidiki mazaliqta ashu öz oghlini quluqtin qutuldurush yolida, öz oghli teripidin shéyit qilinghan ,Nayman anining mubarek tini yatarmish. Nayman ana mingen töge Aqmayanning neslidin bugunki Aq tögiler kelgen imish.
Aptor Chingiz Aytmatov Nayman ana riwayiti arqiliq “Insanlarni Mankurt bolushtin qutuldurayli!” digen uluwar bir mexsetni otturgha qoyudu we Mankurtluqning nime ikenligige jawap biridu.
Yedigey öz yiqinini Naymanlar mazarlighi etrapigha Musulmanlar usuli boyiche awaylap kömup, özi wapat bolghandin kiyin özini mana mushu yerge kömushni etrapidikilerge nesihet qilidu. We bundaq oylaydu: “Eger insanlar ölgendin kiyin, rohi bashqa bir janliqning bedenige kiridighan bolsa, men bir chumule bolushning ornigha, aq quyruqluq kökuyun bolushni oylaymen, u waqitta ashu ustimizde perwaz qiliwatqan kökuyundek, ta eng yuqarlarghiche uchup, bu wetenning tupraqlirini qanghiche körimen, közlerimni pütün ana wetenning ziminining ustidin héch ayrimaymen.mana bu mining arzuyum “ deydu. Yene u mundaq deydu :“Bedinim bolsa chirip, qurup tupraqqa arliship kitidu, chünki biz tupraqtin kelgen, axirda yene tupraqqa arshiship kitimiz”.
Hayatta tarixi weqeler, tarixi eslimiler köp, peqet bularning qandaq bolghanlighi, nimiler bolghanlighi muhim emes, muhim bolghini ötmushni yazma shekilde, bugunki künde bizge esqatidighan halda shehirlep birish eng muhimdur. Mundaq weqelerni yazma shekilde emes belki héchqandaq paydisi bolmaydighandekla sözlep qoyush, kiyinki ewlatlar üchün qilinghan bir düshmenliktur.
Yer yuzide bir kün kilidu, heqiqet öz yirini tapidu. Héchkimning qilghan eskiligi jazasiz qalmaydu. Heq we adalet bar we bu dunya yoq bolup ketgenge qeder bu choqum shundaq bolidu. Yer yüzide eskiliklerning, éghir heqsizliklerning dawamliq sir bolup qalmaydighanlighini, adaletning , heqiqetning yoq bolup ketmeydighanlighini oylisam rahatlinip qalimen we bu haytatta xoshal yashashqa medet bolidu. Heqiqet we adaletning yene bir qitim ghalip kilishi üchün waqit kitidu. Supbisizki bu ghelbilerning qolgha kilishi üchün japaliq bir jeryanni bésip ötushke toghra kilidu, emma haman heqiqet ghelbe qilidu, bu Dunya mewjutla bolidiken bu mushundaq bolidu.
Bir nerse isimizde bolushi lazimki, küch peqetla adalet bilen toghruluqtin kilidu we bizni netijige irishturidu. Chünki Adalet küchlukler bilen birge bolmastin belki toghra heqqani yolda mangghanlar bilen birgidur
13.06.2015 Germany(München)
Tengritagh Akademiyesi 