Autori: Perhat tursun
Ikki üzük tawush we bir sozuq tawushning qoshulishidin peyda bolghan tash dégen birsöz bilen yerde tashlinip turghan bir tal soghuq we qattiq madda halitidiki tash otturisidiki dawamliq özgirishchan we menggü qurup chiqilish halitide turidighan munasiwet bizge shuni uqturiduki tilning özi emeliyette shé’ir. Tildiki herqandaq bir ipadilesh mahiyet jehette shé’iriy ipadileshtin ibarettur.undaqta bir jümlining shé’ir yaki shé’ir emeslikige qandaq höküm qilish mumkin?
Herqandaq bir ipadilesh usuli yéngidin peyda bolghanda özining qolgha keltürgen ünümi arqiliq jem’iyet teripidin omumiy yüzlük qobul qilinidu. Shuning bilen dawamliq tekrarliniwérish netijiside yéngiliqini yoqitip adettiki nersige’aylinip qalidu. U jem’iyet teripidin omumliship kétishtin ilgiri shé’ir,jemiyet teripidin omumliship bolghandin kéyin bolsa shé’ir emes adettiki gep.biz bir jümlining shé’ir yaki shé’ir emeslikige mushundaq höküm qilsaq tamamen toghra bolidu. Shé’ir tilning eng radikal shekli bolup, u qapiye, wezin dégende kishiler bilen emes, aldi bilen ipadilesh usuli jehettin adettiki til hadisiliridin perqlinip turidu.
U külse kök asmanmu kületti,
U yighlisa kök asmanmu yighlayitti.
Bu jümlilerde wezin we qapiye dégenler yoq, lékin u ipadilesh usuli jehettin choqum shé’ir.
Köyüp qaldim özüngge,
Shérin shéker sözüngge.
……
Adem misalda bolsimu toluq tilgha élishtin bi’aram bolidighan bu kéyinki ikki jümle bolsa wezin bar, toq qapiye bar ikki jümle bolsimu, lékin késip éytishqa boliduki, u shé’ir emes peqet adettiki gep. Uning shé’ir emesliki hazirqi gep. Belkim sansiz esirler ilgiri umu eslide shé’ir bolishi mumkin, lékin ipadileshtiki teqlidchilik we ténimsiz tekrarliq bu sözlerni kishilerge yéngiliq tuyghusi bérelmes qilip qoyghachqa ular shé’iriy tuyghu bérish rolidin mehrum ghan. Chünki biz bundaq jümlilerni kochilardila kishiler aghzidin angliyalaymiz:
− sen uninggha köyüp qapsen de?
− he’e, uning gepliri bek tatliq.
Mana bu kochida kétiwatqan ikki ademning paringidiki ikki jümle. Buni kallisida eypi bolmisila herqandaq adem qapiye we wezin’ge chüshireleydu, qapiye we wezinni üginishke eng döt ademmu bir heptidin uzaq waqt serp qilmaydu. Lékin
U külse kök asmanmu kületti,
U yighlisa kök asmanmu yighlayitti.
Bundaq jümlini qapiye bilen wezinnila üginiwalghan adem bir heptide igiligen gumpisigha tayinip ijad qilalmaydu. Bu ikki jümlige bizning xatirimizdin ghayip bolghan milletning rohiy ténditsiyisi, bizning éngimiz özide mewjutliqini hés qilalmaydighan tepekkür aditi we yoshurun instinkitke aylinip qalghan istétik pirinsipliri mujessemleshken. Eger bu xil ipadilesh hazirghiche bizning kishilirimiz arisida tekrarliniwergen, teqlid qiliniwergen we kishilerge omumliship ketken jümliler bolsa idi, kochida kétiwatqan bayatinqi misaldiki ikkisi:
− u külse kök asmanmu külemdiken?
− he’e, u yighlisa kök asmanmu yighlaydiken digine.
Déyiship mangghan bolatti, we buni bir qapiyichi:
U külse kök tengri kületti herdem,
Yighlisa yighlayitti kök tengrimu hem.
Dep özgertip qoyghinigha shé’ir bolup qalmayitti. Hemme adem yene shu kona gepmu dep bizar bolatti. Uning eksiche adem bilen adem otturisidiki munasiwetni maddilarning qiziq hararetke duch kelgende yanidighanliqidek xususiyetke birleshtürüp tesewur qilghan héliqi ikki misra eger tola tekrarlinip ebjiqi chiqip ketmigen bolsa kishilerni hang tang qaldurghan shé’ir bolatti.
Buningdin shuni körüwélish qiyin emeski, ijadiy shé’ir emeliyette tilda yaritilghan yéngiliqtur. Lékin kishilerni qattiq hayajan’gha salghan bir jümle hemme éghizda tekrarliniwerse u shé’ir boluwermeydu. Tilning eng deslepki haliti shé’irbolup, u qélipliship kishilerge omumlashqandin kéyin shé’iriy xususiyitini yoqitidu. Démek qélip bilen shé’ir bir birige küshende. Kishiler teripidin qarshi élin’ghan shé’ir qélipni shekillendüridu, shuning bilen birge qéliplishish shé’irni shé’iriy xususiyettin mehrum qilidu.
Menggü asasiy éqimgha aylanmaydighan nersiler menggülük hayati küchke ige.
Aldinqi esirning seksininchi yillirida yüz bergen shé’iriyettiki yéngiliqlarning shu chaghning özide shuqeder qarshi élishqa érishishining birdin bir ehmiyiti shuyerdiki, u uyghur xelqining bir kolléktip bolush süpiti bilen hergizmu jahaletperes emeslikini, yéngiliqni chetke qaqmaydighanliqini ipadileydu. Bu xil yéngiliqni kéyin bashqilar süyistimal qilip, uni emgek qilmay halawet körüshning wastisi qiliwalghachqila, u kishilerning alqishidin ayrilip qaldi. Exmetjan osman bashlighan eng deslepki til ishlitish usulliri, imaglar hetta métaforlarbashqilar teripidin tekrarliniwergendin kéyin, u tildiki yéngiliq emes adettiki nersige aylinip qaldi.
Emeliyette bir xil uslubning asasiy éqimgha aylanmasliqi sha’irning bexti.chünki uning asasiy éqimgha aylinishi waqti ötkenlikining jakasidur. Yene birjehettin élip éytqanda, bezi sha’irlarning uslubining dawamliq yeklinish halitide turushi, uning tilining shé’iriy funkitsiyisini yoqatmasliqi ashusha’irning ulugh sha’ir ikenlikini ispatlaydu.
Qedimki tesewupchilar mistik tuyghularni awam bilen ortaqlishish muwapiq emes dep qarighan we buni «sirini namehremlerge ashkarilash» dep atighan. Démek ularsap yéngiliqchilar bolup, özlirining iddiyisining jemi’yette asasiy éqimgha aylinish bilen tengla waqti ötüp kétidighanliqini hés qilghan. Lékin kéyinki dewrlerde ewj alghan iddiyini bashqilargha téngish we tesewupni pütkül insaniyetke kéngeytish xahishi tesewupni bir xil jahaletke aylandurup qoydi.kéyinki dewrlerdiki kolléktip sopilishish, pütkül uyghur élidiki kishilerning murasimlashqan siyasiy ishanchiliqqa gherq bolushi, mistisik telimatlarning omumlishishi emeliyette jem’iyette peyda bolghan yalghan körünüshtin ibaret.chünki heqiqiy menidiki mistik tuyghuni uqumlashturghili we omumlashturghili bolmaydu. Uning cheksizliki we dawamliq yéngilinish we cheksiz chongqurlishish halitide turghanliqining özila uni omumlashturushning mumkin emeslikini ispatlayitti.chünki jem’iyetning funkitsiyisidiki turaqlashturush xahishi bilen tesewupchilarning chongqur tepekkür qilish xahishi bir birini chetke qaqatti.
Omumlashturush mumkin emes mistik tejribilerning saxta halette omumlishishi,bizning kéyinki dewrlerdiki bir qatar siyasiydiki ijtima’iylishish we shé’iriyetni omumlashturush wastisining bir xili dep qarishimiz, shexsiyyetke we xasliqqa bolghan düshmenlikimiz bilen birliship, netijide shé’iriyitimiz hayat toghridiki qup quruq shu’ar we hökümler bilen tolidighan bolup qaldi. Bundaq eserlerdiki saxtiliq we quruq debdebiler bilen tolghan jümliler peqet kishilerning tilda saxtilishipketkenlikinila emes belki ularning pisxikisidimu mesile chiqqanliqini ipadileydu.
Uyghur edebiyatida sho’arwazliqqa qarshi turushmu bir xil sho’argha aylinip,éniqsizliq yaki eneniwiy atalghu bilen éytqanda «gunggaliq»tek tepekkürge birxil erkinlik béridighan shekillermu xata oqup bérish we kitabxanlarni iddiyide birtutash qiliwétish sewebidin téximu zorawan qiyapetke kirgende, biz dékartning mundaq sözini ésimizge alimiz: yéngi küreshler yenila kona sistémilarning ramkisida shekillense idiye heqiqi azadliqqa érishelmeydu.
Démek seksininchi yillarning otturisida edebiyatta körülgen yéngiliq ilgiriki medeniyet zor inqilabidin qalghan waqti ötken idi’ologiyening ramkisida shekillen’gechke, kishilerde tepekkürdiki erkinlikni qobul qilidighan jasaretning shekillenmigenlikini hés qilmay qalmaymiz. Démek medeniyet zor inqilabidiki iddiyiwiy mustebitlik bir xil siyasi süpitide bizning turmushimizda suslashturulghan bilen, bir xil pikir qilish endizisi süpitide yenila bizni iskenjide tutup keldi. Shé’iriyette islahat qilish peqet bir xil yüzeki istiratigiye bolup qéliwérip, kona idi’ologiye sheklini özgertken halda qupquruq debdebilik chong gepler, chüshendürüsh xaraktérlik simwollar, eng addiy uqumlar, hemme adem bilidighan dawlilarni chüshendürüshler arqiliq yenila özini ipadilep keldi. Hetta kona idi’ologiye kitabxanlarda shekillinip qalghan tekrarliqqa bolghan normalsiz tayiniwélish pisxikisidin paydilinip zorawanliq yürgüzdi. Kitabxanlar échiwétilgen tékstlerni xata oqup yépiq tékst halitide turaqlashturup, gongga shé’irlarni medeniyet zor inqilabidiki shu’arwaz ediplerwe pendi nesihetchi ediplerning eserliridinmu bekraq qéliplashturdi. Shuning bilen biz özimizmu tuymastin kitabxanlarning iddiyiwiy zorawanliqi dewrige kiripqalghanliqimizni hés qilduq. Heqiqiy ochuq tékstlerning kishilerni sarasimige sélishi bolsa kéyinki ishlardur. Yéngi shé’iriyetning tékstlerdiki menalarni turaqsizlashturush istragidiyesi kitabxanlarning uni kolléktip turaqlashturishibilen saxta teswir, saxta hayajan we saxta debdebe bilen tolghan eserlerge aylandi.
Postmodérnizm dewri tilning cheksiz imkaniyetliri ashkarilan’ghan, shundaqla tildiki zorawanliq yaki merkezchilik axirlashqan dewrdur. Bundaq dewrde birsha’irning iqtidari tilni kontrol qilish iqtidarigha asasen bahalinidu. Bezilersözlerni tallimaydu yaki kontrol qilmaydu, belki til teripidin kontrol qilinidu. Mesilen birawgha illet tüzelmise, dégen gepni chiqirinshingizgha, millettüzelmes dep toluqlaydu. Bu yerde illet tüzelmigiche millet tüzelmes dégen jümle sansiz qétim tekrarlinish we omumiy xorgha aylinish jeryanida, ademlerteripidin kontrol qilinidighan emes, belki ademlerni kontrol qilidighan uqumgha aylan’ghan. Bu xil kontrolluq kishilerning iddiyisini turaqlashturup, ularni nahayiti xatirijem qilghan. Mesilen biraw «illet tüzelmise», dégen gepni’aghzidin chiqirishigha, siz «saq kishi derexqe yülenmes» désingiz, gépingizni anglighuchining chirayida peyda bolghan sarasime we ghezepke qarap béqing.emeliyette, millet tüzeymen depla tüziwétidighan birer derexning shéxi emes.shunga eqliy tepekkür qilishni xalaydighan we mesililer heqqide chongqur oylinishni xalaydighan kishi, sözler, jümliler we métaforlarni békitilgen we omumxorgha aylan’ghan halitide ishlitishtin özini tartidu, we tilgha arilishish iqtidarini ipadileydu.
Tilning tereqqiyatida mitaforlar uzaq mezgil tekrarlinish jeryanida özining istétik qiyapitini yoqutup köchme menilik sözlerge aylinip kétidu. Uyghurshé’iriyitidiki tekrarliq sewebidin bundaq imaglarning menisi turaqliship héchqandaq bedi’iyliki bolmighan adettiki sözlerdin perqi qalmighan. Mesilen,senem. Bu sözning eslidiki menisi but bolup, uyghur shé’iriyitidiki asasiy témabolghan yarni rehimsiz qilip teswirlesh aditining tesiridin güzel ayallar baghritashliqta dawamliq budqa oxshitilghan. Kéyin bu xil métafor tekrarliniwérish tüpeylidin hemme ademge yada bolup ketkechke oxshitilish jeryani qisqartiwétilip, güzel ayallar biwastila senem dep atilidighan bolghan. Kéyin senem dégen söz biwaste güzel dégen menidiki sözge aylinip, uning eslidiki butni bildüridighan menisi pütünley ghayip bolghan.
Bir mezgil ressamlar shinjang désila qatar kétiwatqan töge, qumluq we qéritoghraqlarni sizip yerlik puraq ipadilimekchi bolghanidi. Hazir kishilerning bundaq resimlerdin bizar bolushidiki seweb shu yerdiki, imaglardiki tekrarliq imaglarni imag emes belki shu’ar sheklige kirgüzüp qoyup, uning bedi’iy ünümini töwenlitiwétidu. Yéngiche shé’irlarda wezin, qapiye chörüp tashlan’ghan, logika chörüp tashlan’ghan, sözler erkin ishlitilgen bolsimu, lékin bu shé’irlardiki qebre,gugum, ümidler, chüsh… qatarliq imaglar qélipliship shu’argha aylinip ketti.beziler bu yash sha’irlarning qebre, gugum, ümidler, chüsh dégen sözlerdin bashqigha tili kelmemdu dep mesxire qilidighanlar boldi. Elbette bu yerdiki mesile sözdiki mesile emes belki imagdiki mesile, yeni bu sözlerning tildiki orni webashqa sözler bilen munasiwetliship kélish shekli oxshash. Qebre, gugum, ümidler,chüsh qatarliq sözler uyghur tiligha tewe sözler. Exmetjan osman uni shé’irlirida qandaq ishletken bolsa sizmu uning bilen oxshash ishletsingiz siz exmetjan’ osmanning imaglirini köchürgen bolisiz. Peqet uyghur tilidiki ashu sözlerni sizbashqilargha oxshimaydighan shekilde ishlitelisingiz andin u sözler sizge tewe bolidu. Shé’ir ijadiyiti emeliyette milliy tildiki sözlerni ilgiri yoqshekillerge ige qilip yene shu milletke qayturup bérish we bu arqiliq tilni béyitishtin ibaret.
Shé’ir bilen maqalining perqi shu yerdiki, maqalide sözlerning menisi turaqlashturilidu. Yeni maqale bashqilarning tepekkürini melum bir nuqtigha yighip,ulargha melum bir iddiyini yaki qarashni hés qilduridu. Shé’ir del uning eksiche melum sözler arqiliq kitabxanning tepekkürini ghidiqlap, uning tepekkürini chongqurlashturidu.
Uyghur edebiyatida cheksiz tekrarlinishlar netijiside perhat, shérin qatarliq obrazlarmu mitafordiki rolini tamamen yoqatqan. Mesilen, aldinqi esirning atmishinchi yillirida shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilin’ghan «tiyanshan naxshisi» namliq shé’irlar toplimidiki « yürügüm naxshisi» namliq shé’irda «perhad− shérin», «leyli − mejnun», «tahir − zöhre» qatarliq dastanlardiki perhad,leyli, tahir qatarliq sözler purolétariyat, maw jushi, gungchendang (aptor xensuche’alghan, men emes) qatarliq sözler bilen bille ishlitilgen. Eger bu yazmidikiperhat, leyli, tahir qatarliq sözlerning eyni chaghda cheklen’gen «perhat − shérin»qatarliq dastanlar bilen munasiwiti barliqi bashqilarning diqqitini tartqanbolsa, aptor choqum tartip chiqirilip, köreshken qilin’ghan bolatti, héch bolmighanda ashu shé’iri neshr qilinmighan bolatti. Démek bu yerdiki perhat, leyli, tahirqatarliq sözlerning métafor sheklidiki bedi’iy ishtilistik jeryani pütünley ghayip bolghan we kishiler teripidin untup kétilip, peqet batur, ezimet, güzel dégen köchme menilirila qalghan. Démek tekrarliq uni bedi’iyliktin ayrip, héchqandaqbedi’iy tüs üchün ishlitilmigen, menidash sözlerni bir birining ornighadessetkenchilik haletke chüshürüp qoyghan. Shunga uning ornigha batur yaki palwan dégen sözni ishletse héchqandaq perq bolmaydu.
Zalimlar dawamliq gumanxor bolghanliqi üchün menalarning turaqsizliqi ularni guman qoynigha gherq qilidu. Peqet turaqliq menalar ularni xatirijem qilidu.tilning alahide shekli bolghan shé’irlarda menalar turaqsizraq bolidu. Shunga uni yaman köridighanlar jiq. Bizning hazirqi dewrimizdimu birer parche shé’irda mena sel ghuwa bolsa tushmu tushtin hujumgha uchraydu. Beziler uningdiki éniqsizjaylarni ijtima’iy tüzülmige qarshi qilishqa tirishsa beziler del shu yerni birlawaqitta yene din’gha qarshi qilishqa tirishidu. Hemmidin qiziqarliq yéri bezide ular birliship kétidu.
Aldinqi esirning seksininchi yillirining béshida bir adem oqutquchini shamgha oxshitip nesir yazghan. Shundin kéyin bu métafor sansiz qétim tekrarlandi. Kéyin men aliy mektep imtihanigha qatnashqanda sham dégen témida bir parche nesir yézish telipi hetta aliy mektep imtihanigha chiqti. Elwette bizning shamni bashqa herqandaq nersige oxshitish imkaniyitimizning yoqliqi manga ayan. Shunga menmu ilajisizshamni oqutquchigha oxshitip maqale yazdim. Shu nerse éniqki, men eger shamni bashqa nersige oxshitip maqale yazsam aliy mektepke ötelmeslikim, bir ömür’istiqbalimni tapalmasliqim mumkin. Démek bedi’iy ijadiyet yeni tilda yéngi ishqilish ashundaq exlaqsiz wastiler arqiliq cheklen’gen. Ashu chaghdin bashlap, sham dégen sözni yéziqta xatirilep qeghez yüzige chüshürdingizmu boldi, uni hemme adem oqutquchi dep chüshen’gini chüshen’gen. Bu xil oxshitish hemme ademge téngilghanliqi üchün sham dégen söz arqiliq shamning özini ipadileshmu mumkin emes. Shuning bilen ot yéqip kéchini yorutushqa ishlitilidighan shamni bezi kishilerning amalsizbashqa söz bilen ipadileshke mejbur bolup, xenzuchidiki la dégen sözni ishletkenlikini uchritidighan bolup qalduq. Oqutquchilarni baghwen’ge oxshatqandin béri, hazir héchkimmu baghwen dégen sözni xalighanche ishlitelmeydu. Baghlarni yasap perwish qilidighan déhqanlarni kishiler nime dep atawatidikin tang buni bilmeymen.
Sham − oqutquchi
Baghwen − oqutquchi
Gül − qizlar
Bulbul − naxshichi
Gülistan − weten
Mana bundaq békitip bérilgen métaforlar alliqachan métaforluq tüsini yoqatqan.bu sözlerni bir birining ornigha almashturup ishletsingizmu boluwéridu. Ular’otturisidiki munasiwet métaforluq munasiwet emes belki menidash sözler’arisidiki munasiwetke aylinip ketken.
Démek uyghur edebiyatida her bir oxshitishtin tartip her bir jümligiche bashqilarbelgilep béridu. Nechche on yillap bu oxshitish we jümliler tekrarliniwéridu.tuyuqsiz siz uninggha oxshimaydighan birer jümlini yézip salsingiz yaki birer’oxshitishni qollinip qalsingiz, pah balaning tashqini shu.
Iddiyidiki birdeklik, meniwiy jehettiki namratliqning ipadisi bolup, birla xil pikir qilish endizisining hökümranliqi tayiniwélish xaraktirliq künüküshke aylan’ghanda ijadiy küchni görge tiqip, hemme nersini qéliplashturiwétidu. Bizning shériyitimizdiki esir esirlep dawamlashqan qélipbazliq bizni pisxik jehettin tayiniwalidighan qilip qoyghanda, elwette bu xil qéliptin chiqip kétish qobul qilish qiyin jinayetke ijadiyliq bolsa qorqunuchluq heriketke aylinip qalidu.bu xil pisxik tosalghu ijadiyitimizge ta hazirghiche kölengge tashlap turmaqta.
Tengritagh Akademiyesi 