2007-yili 13-Sintebir, Omomiy Kengeshning 61/295 nomurluq qarari bilen maqullanghan.

BDT Omomiy Kengeshi,

BDT nizamnamisining rohi we eza dewletlerning mezkur nizamnamining belgulimilirini toluq ijra qelish toghrisidiki jawapkarliqigha ishenj qilghan asasta,

Yerlik Xelqlerning bashqa barliq xelqler bilen teng baraberlikini jezmleshturush bilen teng, insanlarning ozlirini perqliq dep qarash we del bashqilardin perqliq bolghanliqi uchun hormet qelinishqa muyesser bolushini itirap qelghan asasta,

Barliq xelqlerning, insaniyet mediniyiti(Civilization) we ilgharliqidin(Culture) shekillengen omumiy bayliqqa tohpe qoshush arqiliq insaniyetning omumiy mediniyet mirasini shekillenduridighanliqini jezmleshturgen halda,

Yenimu ilgirlep milli, erqiy kilip chiqishi, deniy itiqati, etnik we mediniyet ozgichilikini chiqish qelghan halda birawni we yaki bashqalarni birawdin we yaki bashqilardin ustun korudighan, ustun korushke turtkilik rol oynaydighan siyaset we belgulimerni bir tutash halda erqchiliq, ilmiy jehettin tuptin xata, qanuniy jehettin inawetsiz, exlaqiy jehettin eyiplinishke tegishlik we ijtimayi jehettin adaletsiz dep hokum qilidighanliqini jakarlash bilen,

Yerlik Xelqlerning hichqandaq ayrimchiliqqa duch kelmestin ozlirining heq hoqoqlirini ijra qelish jeryanida erkin ikenlikini mueyyenleshturgen asasta,

Yerlik Xelqlerning, mustemlike qelinish, yerliridin, mal mulukliridin, teritoriyeliridin we shu jaydiki bayliqliridin musadire qelinish, bolupmu ozlirining tebiy ihtiyajigha we menpeetlirige qarap tereqqi qelish hoquqidin mehrum qilinish netijiside tarixiy bir nahaqchiliqning zulmigha duchar bolghanliqini nezerde tutup,

Yerlik Xelqlerning ozlirining siyasi, iqtisadiy we ijtimyai qurulmilirini berpa qelishi, ozlirining mediniyiti, meniwi mirasi, tarixi we pelsepisini, bolupmu ozlirining territoriyesi, tupriqi we tebiy bayliqigha ige bolushidek en’eniwi hoquqigha hormet qelish we uni terghip qelishning nahayti jiddi ihtiyaj ikenlikini itirap qilip,

Yerlik Xelqlerning dewletler bilen alliqachan putushken Toxtamnamiliri, Kilishimliri we bashqa orunlashturushlargha hormet qelish we uni ilgiri surushke bolghan jiddi ihtiyajni nezerde tutup,

Yerlik Xelqlerning ozlirining Siyasi, Iqtisadiy, Ijtimayi we Mediniy jehettin teximu kuchlendurush, qaysi jayda yuz berishidin qet’I nezer barliq besim we ayrimchiliqlarni tel-tokus ayaghlashturush uchun burunqidin ewzel halette teshkilliniwatqanliqini itibargha elip,

Tereqqiyat ghayisi astida Yerlik Xelqlerni kontrol qelishning emiliyette hem Yerlik xelqqe hemde ular ige bolghan tupraq, territoriye we bayliqlargha tesir qilidighanliqini, bu halda bu Xelqlerning ozlirining arzusi we ihtiyajigha qarap tereqqiyatni ilgiri surushining we ularning qurulmiliri, mediniyetlirini, orp-adetlirini saqlap qelishining imkansizlishidighanliqini tonughan asasta,

Yerlik Xelqlerning bilimi, mediniyiti we orp-adetlirige hormet qelishning emiliyette uzun muddetlik we adil tereqqiyat hemde muhit mesilirini muwapiq bashqurush qatarliqlargha tohpe qoshidighanliqini mueyyenleshturush bilen bille,

Yerlik Xelqlerning zimini we territoriyelirini herbiysiz we qoralsiz rayungha aylandurushning emiliyette tinchliq, iqtisadiy we ijtimyai tereqqiyatqa hem ilgirleshke, dunyadiki dewletler we xelqler arisidiki oz-ara dostluq we chushunushni ilgiri surushke bolghan rolini urghilighan asasta,

Bolupmu Yerlik Xelq aililiri we jamaetlirining, oz perzentlirining yetishturulishi, terbiylinishi we balilarning saghlamliqi qatarliqlar mesililerde zimmisige alghan mesuliyetlerning emiliyette Balilarning Heq-Hoqoqi bilen zich munasiwetlik ikenlikini itirap qilish bilen teng,

Yerlik Xelqler we Dewlet otturisida tuzulgen toxtamnamilar, anglashmilar we orunlashturushlarning bezi hallarda xelqara kongul bolgen, qiziqqan, mesuliyet dep qarighan mesile ikenlikini,

We shundaqla mezkur toxtamnamilar, anglashmilar we orunlashturushlarning Yerlik Xelqler bilen dewletning ortaqliqini kucheytishning asasi ikenlikini itirap qelip,

BDT nizamnamisi (UN Charter), Iqtisadiy, Ijtimayi we Mediniy Hoqoqlar Xelqara Ehdinamisi (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights), Ammiwiy we Siyasi Hoqoqlar Xelqara Ehdinamisi (International Covenant on Civil and Political Rights) we Viyna (Vienna) Herketke otush programmisi we Ehdinamisi (Vienna Declaration and Programme of Action) qatarliq asasliq Xelqara hojjetlerning, Xelqlerning ozlirining Siyasi teqdirini erkin halda belgulesh, Iqtisadiy, Ijtimayi we medeniy tereqiyatini erkin halda yolgha qoyushni oz ichige alghan halda barliq Xelqlerning oz teqdirini ozi belgulesh hoquqining halqiliq mohim ikenlikini mueyyenleshturgenlikini eskertip,

mezkur Bayanatning, hich bir Xelqaraliq qanun himayisi astidimu hichqandaq bir Xelqning oz teqdirini ozi belgulesh hoquqini inkar qelish uchun qollinilalmaydighanliqini agahlandurghan asasta,

Mezkur Bayanattiki Yerlik Xelqlerning hoqoqlirini itirap qelish pirinsipining, Adalet, Dimokratiye, Kishilik Hoquqqa Hormet qelish, esla ayrimchiliq qilmasliq we Aliyjanapliq bolushni chiqish qelish asasida dewletler bilen yerlik Xelqlerning inaq we hemkarliq munasiwitini kuchlenduridighanliqigha ishengen halda,

Yerlik Xelqler bilen kengeshken we hamkarlashqan asasta, barliq Dewletlerning Xelqaraliq organlar, bolupmu Kishilik Hoquqqa munasiwetlik organlar aldidiki mesuliyitini Yerlik Xelqler uchun ijra qelishi kireklikini eskertip,

Yerlik Xelqlerning Heq-Hoqoqini qoghdashta we ilgiri surushte BDT’ning nahayti mohim we uzliksiz rol oynaydighanliqini xatirlitip,

Mezkur Bayanat’ning Yerlik Xelqlerning Heq-Hoqoqi we Erkinlikini ilgiri surush we qoghdash hemde BDT sistimisi ichide bu toghurluq hizmetlerni yenmu tereqqi qildurush jehettin nahayti mohim bir qedem basquch ikenlikige ishinip,

Her bir Yerlik Xelq ezasining we Yerlik Xelqlerning Hichqandaq ayrimchiliqqa duchar bolmastin Xelqara Qanunlarda itirap qelinghan barliq kishilik hoquqlardin, behrimen bolushqa heqliq ikenlikini, shundaqla ularning mewjutluqi, saghlam tereqqiyati we Xelq bolup bir putun ilgirlishi uchun kem bolsa bolmaydighan kolliktip hoquqlargha ige ikenlikini mueyyenleshturush we itirap qelish asasida,

Yerlik Xelqlerning turushluq rayuni we dewliti, shundaqla yerlik we milli alahiydiliklirining dewlettin dewletke, rayundin rayungha qarap oxshimaydighanliqini, her xil tarihiy we mediniy arqa korunushlirining diqqetke elinish lazimliqini his qilghan asasta,

Biz, towende astida imzasi bolghan dewletler, toluq sherhiylengen “Yerlik Xelqlerning Hoquqi heqqidiki BDT Bayannamisini” oz-ara hemkarliq we hormet rohiy astida emelge ashurushtiki ortaq olchem supitide jakarlaymizki:

Madda 1
Yerlik Xelqler shexsi yaki kolliktip halda BDT Nizamnamisida itirap qelinghan barliq Kishilik Hoquq we eng asasliq erkinliklerdin, Kishilik Hoquq Omomy Bayannamisidin we Xelqaraliq qanunlardin toluq behrimen bolushqa, hoquqluq.

Madda 2
Yerlik Xelqler we kishiler bashqa Xelqler we kishilerge oxshah erkin we baraber bolup, Yerlik Xelqler we shexisler, bolupmu ozlirining yerlik kilip chiqishi we milli kimlikidek alahiydilikler asasidiki heq hoquqlirini toluq jari qildurushqa, hich qandaq bir shekildiki ayrimchiliqqa uchrimasliqqa toluq hoquqluq.

Madda 3
Yerlik Xelqler oz teqdirini ozi belguleshke hoquqluq. Bu hoquqqa binaen, ular ozlirining siyasi ornini erkin halda bekitish, Iqtisadiy, Ijtimayi we mediniy tereqqiyatlirini erkin belguleshke hoquqluq.

Madda 4
Yerlik Xelqler Oz teqdirini ozi belgulesh hoquqini yurguzgende, ozlirining ichkiy we yerlik mesililirini bir terep qelish, ozlirining hokumitining maliye funkitsiyelirini bekitish qatarliq jehetlerde Aptonomiye we yaki ozini ozi idare qelish yollirini talliyalaydu.

Madda 5
Yerlik Xelqler ozige has bolghan Siyasi, qanuniy, Iqtisadiy, Ijtimayi we mediniy organlirini saqlap qelish we kucheytishke, qatnishish hoquqi tamamen ozlirige tewe bolghan shert astida, eger maqul dep qaralsa tewelikidiki dewletning siyasi, Iqtisadiy, Ijtimayi we mediniy turmushigha arllishishqa hoquqluq.

Madda 6
Her bir Yerlik Xelqning wetendashliq(Puqraliq) hoquqi bar.

Madda 7
1. Her bir Yerlik Puqraning yashash, Jismaniy we rohiy saghlamliq, erkinlik we kishilik biheterlik hoquqi bar.
2. bashqilardin perqliq bolghanliqi uchun Yerlik Xelqler erkinlik, Tinchliq we bixeterlik ichide kolliktip bolup yashash hoquqigha ige we hich bir shekildiki qirghinchiliqqa, zorawanliqqa, mejburiy halda balilirining bir yerdin bir yerge yotkiwitilishige uchrimasliqi kirek.

Madda 8
1. Yerlik Xelqler we shexisler hich bir shekildiki assimilatsiyege uchrimasliq we ozlirige tewe mediniyetlerning buzghunchiliqqa uchrishigha yol qoymasliq hoquqigha ige.
2. Dewletler towendikilerning aldini elish uchun tedbir elishi we yiterlik aparatlarni berpa qelishi zorur:

(a) Ularni, ozlirining ayrim Xelq bolushtek bir putunlukidin ayriydighan, shu unumni peyda qilidighan, ularning mediniy we milliy mirasliridin ayrip tashlashni meqset qilghan barliq herketler,

(b) Ularni ozlirige tewe yerliridin, territoriyeliridin we bayliqidin mehrum qalduridighan her qandaq qilmishlar,
(c) Ularning heq hoquqlirigha chiqilishni meqset qilghan yaki shundaq unum kelturidighan her qandaq shekildiki mejburiy nopush kochurush qilmishliri,
(d) Her qandaq shekildiki mejburiy assimilatsiye we bir putunleshturush (Integration),
(e) Erqiy we Milliy ayrimchiliqni chiqish qilghan we Yerlik Xelqni nishan qilghan her qandaq shekildiki teshwiqatlar,

Madda 9
Yerlik Xelqler we Shexsiler, ozlirining we yaki teweliktiki dewletning en-enisi we orp-adetliri boyiche, ozlirining Kommunasigha(jamaitige) we yaki turushluq dewletke teelluq bolush hoquqigha ige. Ularning bu herkitige qarita hichqandaq shekildiki ayrimchiliq siyasiti qollunulmasliqi shert.

Madda 10
Yerlik Xeqler ozlirining zimini we territoriyesidin hich bir shekilde mejburiy yotkiwitilmesliki shert. Toluq chushendurush asasidiki erkin iradisi bilen otturigha chiqqan ixtiyarliqi bolmay turup, zorur bolghan anglashmilar imzalanmastin, kireklik tolemler tolenmestin we eng mohimi ulargha kiyinche qaytip kilish uchun imkaniyet yaritilmastin turup, hich qandaq bir shekilde ularning bashqa jaylargha makanlashturulishigha yol qoyulmaydu.

Madda 11
1. Yerlik Xelqler ozlirige tewe mediniy en’ene we orp-adetlirini ijra qelish we gullendurushke hoquqluq. Bu digenlik ozlirige tewe otmushtiki, hazirqi we kelgusidiki tarihi yaldamalirini, arxilogiyelik asare etiqilirini, Sen’et eserlirini, her hil murasimlirini, texnikiliq ilgharliqlirini, korunushluk(Visual) we ijra qelinidighan(performing) edebiy sen’et lirini qoghdash, tereqqi qildurushni oz ichige alidu.

2. Dewlet choqum, ularning ihtiyarliqisiz, raziliqisiz we qanungha hemde ularning en’eniwi orp adetlirige xilap halda Yerlik Milletlerdin tartiwilinghan medeniy, tetqiqat xaraktirliq, diniy we meniwiy qimmitidiki mal mulklerni eslige kelturidighan, yasaydighan we tereqqi qilduridighan her xil mixaynizimlarni berpa qelishi kirek.

Madde 12
1. Yerlik Xelqler ozlirining meniwi we diniy adetlirini, orp adetlirini we her xildiki murasimlirini hojjetleshturush, ijra qelish, tereqqi qildurush we ugutushke; ozlirige ait bolghan mediniy we diniy makanlarni saqlap qelish we qoghdashqa, bu makanlargha bashqilarning qarshiliqisiz kirip chiqishqa; ozlirining murasim xaraktirliq en’enilirini ijra qelish we kontrol qelishqa; olgen jesetlirini qayturiwilishqa toluq hoquqluq
2. Dewlet choqum yerlik Xelqler’ge ait bolghan Murasim maddilirining we olgen jesetlerning tapshurup elinishi we tapshurup berilishi uchun yerlik milletlerning ruqsitini elishi hemde ular bilen hemkarlashqan asasta wujutqa chiqarghan unumluk wastilarni ishqa selip putun jeryanlarning adil, ashkara we unumluk bolishigha kapaletlik qelishi kirek.

Madda 13
1. Yerlik Xelqler ozlirige ait bolghan tarix, til, eghizaki en’eneler, Pelsepiler, yazma sistimisi (Yeziq) we edebiyat miraslirini janlandurush, ishlitish, tereqqi qildurush we kiyinki ewlatlargha otkuzup berishke, ozlirining isimlirini jamaetchilik ichide saqlash we Jamaet orunlirighe, jaylargha we shexislerge berishke hoquqluq.
2. Dewlet choqum bu heq hoquqlarning qoghdilishi uchun, Yerlik Xelqlerning putun siyasi, qanuniy we memuriy jeryanlarni chushunishige we chushengenlikige kapaletlik qelish uchun zorur tepilghanda terjiman we bashqa wastilarni qollunush heqqide yiterlik tedbirlerni elishi shert.

Madda14
1. Yerlik Xelqler ozlirining oqu-oqutushtiki mediniy sistimisigha maslashqan halda ozlirining tilidiki elip berilidighan maarip sistimisini berpa qelish we kontrol qelishqa hoqoqluq.
2. Yerlik shexisler, bolupmu balilar hich qandaq ayrimchiliqtin xali halda putun sewiyediki we shekildiki dewlet maaripidin toluq paydilinishqa hoqoqluq.
3. Dewlet choqum, yerlik xelqler bilen hemkarlashqan asasta, Yerlik Xelqlerning, bolupmu chet yaqa yerlerde yashaydighan balilarning oz tilida we oz mediniyet mohitida maarip terbiyesi elishi uchun barliq chare tedbirlerni elishi kirek.

Madda 15
1. Yerlik Xelqler ozining ghururini, mediniytining kopxilliq bolishini, en’eniwi adetlirini, mediniyetlirini, tarixini we arzu armanlirini qoghdashqa hoquqluq bolup, yuqarqilar Yerlik Xelqlerning Maarip sistimisida hem ammiwi orunlirida gewdilinishi kirek.
2. Dewlet choqum Yerlik Xelqler bilen maslashqan halda Yerlik Xelqlerge qaritilghan bir tereplimilik qarashlarni, ayrimchiliqlar yoqutus, Yerlik Xelqler ichidiki hemde Yerlik Xelqler bilen jemiyetning bashqa qismidikiler arisidiki oz-ara qobul qelishni we chushunushni ilgiri surush uchun barliq tedbirlerni elishi kirek.

Madda 16
1. Yerlik Xelqler oz tilida ozlirige ait axbarat wastilirini berpa qelishqa we hich qandaq cheklimige uchrimighan asasta Yerlik Xelqlerning bolmighan axbarat wastilirige erishishke hoquqluq.
2. Dewlet choqum Dewlet igiligidiki axbarat organlirining yerlik Xelqlerning mediniyetlirini toluq eks etturishige qaritilghan tedbirlerni alidu. Dewlet bir tereplimiliktin xali halda Yerlik Xelqlerning soz erkinlikini kapaletke ige qelish, Xususi igiliktiki axbarat wastilirining bolsa yerlik Xelqlerning mediniyet alahidiliklirini eks etturushige righbetlendurush qatarliq jehetlerde toluq tedbirlerni alidu.

Madda17
1. Yerlik Xelqler we shexisler xelqaraliq we dewletlik emgek qanunliridin toluq behrimen bolushqa hoquqluq.
2. Dewlet choqum Yerlik Xelqler bilen meslehetleshken asasta Yerlik Xelqlerning perzentlirining iqtisadiy jehettin iksplatsiye qelidinishidin, balilarning telim terbiyesining ziyangha uchrishi we yaki tosqunluqqa uchrishidin saqlinishi, hemde ularning alahide ijtimayi ehwalini nezerde tutup ularni kuchlendurush uchun maarip terbiyesining mohimliqini tonughan asasta balilarning jismaniy, rohiy, exlaqiy we ijtimayi jehetlerdin saghlam osup yetilishige ziyanliq herqandaq ijraatlerni cheklishi shert.
3. Yerlik Xelqler emgek, Ishqa orunlushush, muash qatarliq jehetlerdin esla chetke qeqilmasliq, ayrimchiliqqa uchrimasliq hoquqigha ige.

Madda18
Yerlik Xelqler ozlirining adetliri boyiche ozliri teripidin saylanghan shexisler wastisi bilen ozlirining heq-hoquqigha munasiwetlik qararlarning elinishigha toluq ishtirak qelish we shundaqla ozlirining qarar chiqirish organlirini tesis qelish hoquqigha ige.

Madda 19
Dewlet, Yerlik Xelqlerge munasiwetlik qararlarda choqum yerlik Xelqlerning salahiyetlik wekilliri bilen yaxshi niyette meslehetlishishi, ulargha tesir qilidighan her bir qanuniy we memuriy tedbirlerni yolgha qoyushtin burun hich bir besimsiz, toluq melumat bilen teminlesh asasida ularning raziliqini elinishi shert.

Madda 20
1. Yerlik Xelqler ozlirige xas tereqqiyatlardin, barliq en’eniwi we iqtisadiy paaliyetliridin toluq behrimen bolush uchun, ozlirining siyasi, iqtisadiy we ijtimayi sistimilirini, organlirini muhapizet qelish we tereqqi qildurushqa hoquqluq.
2. Yerlik Xelqlerning, oz mewjutliqini saqlash we tereqqiy qildurush heqqide merhum qaldurulghan hoquqliri adil shekilde tuzutulishi we eslige kelturulishi kirek.

Madda 21
1. Yerlik Xelqler hich bir ayrimchiliqqa duchar bolmastin, maarip, ishqa orunlushush, ish uchun terbiylinish we qayta terbiylinish, oy-makanliq bolush, pakiz su ishlitish, salametlik we parawanliq kapaliti(Social Security) qatarliqlarni oz ichige alghan barliq iqtisadiy we ijtimay sharayitlirini tereqqi qildurushqa hoquqluq.
2. Dewlet, ularning iqtisadiy we ijtimayi sharayitlirining uzliksiz yaxshilinishi uchun unumluk tedbirlerni, hetta zorur teplighanda alahiyde tedbirlerni elishi kirek. Bolupmu Yerlik Xelqler ichidiki yashanghanlar, ayallar, yashlar, balilar we mejruh kishilerning hoquqi uchun pewquladde tedbirlerni elish kirek.

Madda 22
1. mezkur Bayannamini ijra qelish uchun alhiyde ihtiyaji bolghan kishiler uchun, yeni yashanghanlar, ayallar, yashlar, balilar we mejruhlarning heq hoquqliri uchun alahiyde diqqet berilishi kirek.
2. Dewlet choqum Yerlik Xelqler bilen zich maslashqan halda Yerlik xelq ayallirining we balilirining her turluk zorawanliqtin qoghdilinishi, hemde ularning heq hoquqlirining toluq kapaletke ige qelinishi uchun toluq tedbir elishi kirek.

Madda 23
Yerlik Xelqler ozlirining tereqqiyati jehettiki hoquqlirini ishletkende qandaq sitiratigiye qollunush we qaysi turlerni aldinqi orunda qoyush toghurluq ishlarda ozlirining qararlirini ozliri belguleshke hoquqluq. Bolupmu ozlirige tesir qilidighan programlardin Sehiye, Oy-makanliq bolush, Iqtisadiy we ijtimayi sahalardiki programlirini tuzush we tereqqi qildurshta, hemde mezkur programlarni ozlirige tewe bolghan organlar arqiliq yurutushte toluq hoquqqa ige.

Madda 24
1.Yerlik Xelqler, oz tewelikidiki Minirallarni (kan bayliqini), Haywanatlarni, ozlirige xas bolghan tibbiy zawut karxanilirini ox ichige alghan barliq en-eniwi milli tibabet usullirini we saqliqni saqlash organlirini qoghdap qelishqa hoquqluq.
Yerliq Xelqler yene hich qandaq ayrimchiliqqa duchar bolmastin bar bolghan barliq Ijtimayi we sehiye xizmetliridin paydilinishqa hoquqluq.
2. Yerlik Xelqler eng yuquri sewiyediki Jismaniy we rohiy saghlamliqni qolgha kelturush we behrimen bolushqa hoquqluq. Dewlet choqum ularning heq hoquqlirini emelge ashurush uchun shert bolghan barliq tedbirlerni elishi kirek.

Madda 25
Yerlik Xelqler ozliri igellligen, en’eniwi jehettin ozlirige teelluq bolghan tupraqliri, Territoriyeliri, su we dengiz sahilliri qatarliq barliq bayliqlirigha bolghan meniwi mihrini saqlash, kuchlendurush hoquqigha, we bularni kiyinki ewlatlirigha otkuzup berishtek mesuliyetlirini ada qelish hoquqigha ige.

Madda 26
1. Yerlik Xelqler tarixtin buyan ige bolghan, ishletken we qolgha chushurgen trupraqlarni, territoriyelirini we bayliq menbelirining igidarchiliq hoquqini saqlap qelishqa hoquqluq.
2. Yerlik Xelqler en’eniwi shekilde ige bolghan, igelligen, ishletken we yaki bashqa turluk shekilde qolgha chushurgen barliq tupraqlarni, territoriyelerni, yer bayliqlirini oz igidarchiliqida tutushqa, ishlitishke, tereqqi qildurushqa we echishqa toluq hoquqluq.

3. Dewlet choqum bu tupraqlarning, territoriyelerning we bayliqlarning qoghdilishi we itirap qelinishi heqqide qanuniy jehettin kapaletlendurushi lazim.
Bu xil qanuniy qoghdash we itirap qelish xizmiti choqum Yerlik Xelqlerning orp-aditi, en’eniisi we zimindarliq bolush toghrisidiki adetlirige mas halda elip berilishi kirek.

Madda 27
Dewlet choqum yerlik Xelqlerge munasiwetlik siyasetlerni tuzgende, ijra qilghanda, bolupmu Yerlik xelqlerning mejut qanunliri, en’eniliri, zimindarliq bolush adetliri qatarliqlargha chitishliq ishlarda adil, musteqqil, terepsiz, ochuq-ashkara bolishi, Yerlik Xelqlerning ozliri tarixtin buyan ige bolup kelgen, ishletken, igelligen we bashqa yollardin qolgha chushurgen zimin, territoriyelirini we bayliq menbelirini ishlitish jehettiki hoquqlirini toluq tonushi, itirap qelishi we shundaqla putun bu siyasetlerning belgulinishige yerlik xelqlerni qatnashturushi kirek.

Mada 28
1. Yerlik Xelqler, ozlirining hich bir raziliqi, erkin haldiki qarari we toluq melumatliq sherti astidiki maqulluqisiz, tarixtin buyan ige bolghan, igelligen we ishletken tupraqlirining we yer bayliqlirining musadire qelinishi, tartiwilinishi, ishghal qelinishi, qollunulishi we yaki buzghunchiliqqa uchritilishidin kilip chiqqan barliq ziyanlarni, imkan bar bolsa qayta eslige kelturush, eger eslige kelturushke imkaniyet bolmisa, bu ziyanlar heqqide adil hem muwapiq tolemge erishishke hoquqluq.
2. Eger bashqa turlik ixtilaplar bolmighan ehwalda, tolinidighan tolem oxshash chongluqtiki we qimmettiki yer, territoriye we bayliqlar uchun oxshash qimmet we chongluqtiki yer, territoriye we bayliq shekli bilen, eger bu ehwal mumkin bolmisa bashqa turlik usullar bilen ziyanni eslige kelturush we yaki teng qimmettiki qitisadiy tolem tolesh shekli bilen ijra qelinishi kirek.

Madda 29
1. Yerlik Xelqler ozlirige teeluq yerlerni, territoriyelerni we oz yerliridiki bayliqlirini, bu jaylarning mohitini hemde bu ziminlarning ishlepchiqirish sighimchanliqini saqlash we muhapizet qelishqa hoquqluq.
Dewlet hich qandaq ayrimchiliqqa yol qoymighan halda Yerlik Xelqlerning oz igidarchiliqidiki bu yerlerningi saqlinishi we muhapizet qelinishi uchun putun tedbirlerni elishi shert.
2. Dewlet choqum Yerlik Xelqlerge ait bolghan zimin, territoriyelerde, ularning erkin we toluq chushunush asasidiki bolmay turup, her qandaq zeherlik matiryallarning saqlinishining aldini elish uchun putun tedbirlerni elishi kirek.
3. Dewlet choqum, eger shundaq zoruriyet hasil bolghan bolsa, yuqardiki zeherlik matiryallarning tesirige uchrighan Yerliq Xelqlerning salametlik ehwalini kuzitidighan, ularning salametlikini eslige kelturidighan putun tedbirlerni elishi hemde bu tedbirlerni ijra qelishi shert.

Madda 30
1. Ularning Maqulliqi we yaki teliwi bolmighan sharayitta, we yaki toluq heqqaniy seweplerge tayanmighan shert astida, dewlet yerlik Xelqlerning zimini we territoriyeside Eskiri herket elip barmasliqi shert.
2. Dewlet zorur bolghan Eskiri herketlerni elip berishtin burun, choqum Yerlik Xelqlerning toluq hoquqluq wekilliri bilen meslehetlishishi, muwapiq qanuniy basquchlargha hormet qelishi kirek.

Madda 31
1. Yerlik Xelqler ozlirining mediniy miraslirini, en’eniwi bilimlirini, en’eniwi ipadilesh adetlirini shundaqla ozlirige ait tibbiy bilimlerning yaldamailirini, texnika ilgharliqlirini, insan we Irsiyet heqqidiki bayliq menbelirini, qedimiy haywanat we osumluk bayliqlirigha bolghan igidarchiliqini, edibiyet, lahiylesh, tenherket, her xil en’eniwi oyunlirini saqlash, kontrol qelish, asrash we tereqqi qildurushqa hoquqluq. Ular yene ozlirining ijadiy bayliqlirini, mediniy miraslirini we en’eniwi ipadilesh usullirini saqlash, kontrol qelish, qoghdash we tereqqi qildurushqa hoquqluq.
2. Yerlik Xelqler bilen zich maslashqan halda dewlet choqum ularning bu hoquqlirini ishlitishini itirap qelish we kapaletke ige qelish uchun barliq tedbirlerni elishi kirek.

Madda 32
1. Yerlik Xelqler ozlirge teeluq zimin we territoriyelerning ishlitilishi we tereqqiyati uchuhn mohim stiratigiyelerni qararlashturush we yolgha qoyushqa hoquqluq.
2. Ulargha aldin ala barliq melumatlarni toluq teminligen, ularning oz ixtiyarliqi hemde raziliqini alghan asasta, ularning zimini, territoriyeliri we mewjut bayliq menbelirige tesir elip kilidighan barliq plan-programmilarni, tereqqiyat lahiyelirini we shundaqla ularning yerlirini ishlitish, bayliq menbelirini echish, su menbelirini qollunush qatarliqlardin burun, Dewlet choqum Yerlik Xelqler we ularning toluq hoquqluq wekilliri we organliri bilen semimiy halda meslehetlishish we hemkarlishishi shert.
3. Dewlet choqum, yuqarqidek plan we lahiyelerning ijra qelinishin kilip chiqqan ziyanlarni eslige kelturush uchun adil, yolluq wastilarni we shundaqla unumluk chare tedbirlerni qollunshi, muhitqa, Iqtisadiy, Ijtimayi, Mediniy we meniwi sahalargha bolghan ziyanlarni toldurush uchun qanuniy tedbirlerni qollunushi shert.

Madda 33
1. Yerlik Xelqler ozlirining orp adetlirige binaen ozlirining Milli Kimlikini (Salahiytini) tallash we shu Kommuna’ning ezasi bolushqa hoquqluq. Bu belgulime Yerlik Xelqlerning ozliri turushluq dewletning puqraliq salahiyitini qolgha kelturushige tosalghuluq qilmasliqi kirek.
2. Yerlik Xelqler ozlirining en’eniwi adetlirge qarap ozlirige tewe bolghan ijtimayi qurulmilarni tallash, ozlirining her xil organlirigha eza bolushqa hoquqluq.

Madda 34
Yerlik Xelqler, ozlirining organ qurulmilirini, ozlirige xas en’enelirini, meniwi miraslirini, orp-adetlirini, ijtimayi tertiplirini we bularni ijra qelishtiki emiliy mitodlarni, eger mewjut bolsa, ozlirige xas bolghan edliye sistimilirini we edliye adetlirini Xelqararliq Kishilik Hoquq normilirigha asasen ilgiri surushke, tereqqi qildurushqa we saqlap qelishqa toluq hoquqluq.

Madda 35
Yerlik Xelqler oz ezalirining ozlirining kommuna’sigha bolghan mesuliyetchanliqi we jawapkarliqlirini bekitishke toluq hoquqluq.

Madda 36
1. Bolupmu chigraliri Xelqaraliq liniyeler bilen ayrilghan Yerlik Xelqler, Meniwi, mediniy, Siyasi, Iqtisadiy we ijtimayi meqsetlerni asas qilghan paaliyetlerni oz ichige alghan halda tashqiy dunya bilen, bolupmu ozining chigrasigha xoshna bolghan xelqler bilen bolghan alaqilarni saqlap qelishqa, her xil hemkarliqlarni tereqqi qildurushqa toluq hoquqluq.
2. Dewlet Yerlik Xelqler bilen zich hemkarlashqan we meslehetleshken halda yerlik xelqlerning bu hoquqining izchillishishi uchun barliq tedbirlerni elishi shert.

Madda 37
1. Yerlik Xelqler, tewelikidi Dewlet we mezkur dewletlerning kelgusi warisliri bilen tuzulgen her turluk toxtamnamilarni we kilishimnamilarni tuzushke hoquqluq bolup, dewlet mezkur toxtamnamilargha we kilishimnamilargha sadiq bolishi shert.
2. Bu Bayanatnamidiki hichqandaq bir madda mezkur toxtamnamilarning we kilishimnamilarning inawetsiz qelinishi we yoq qelinishu uchun bahane qelinalmaydu.

Madda 38
Dewlet bu Bayanatnamining inawetsiz qilinalishi uchun, Yerlik Xelqler bilen zich hemkarlashqan we meslehetleshken sharayit astida mewjut qanunni ozgertish we yaki yengidin qanun maqullashni oz ichige alghan barliq zorur tedbirlerni qanunlashturtushi kirek.
.
Madda 39
Yerlik Xelqler bu Bayanatnamida korsutulgen heq hoquqlardin toluq behrimen bolishi uchun Xelqaraliq hemkarliqlarni oz ichige alghan halda ozi turushluq dewletning maliye we texnikiliq yardemlirige erishishke hoquqluq.

Madda 40
Yerlik Xelqler, Dewlet we mezkur dewlettiki melum bir siyasi partiye(ler) bilen bolghan toqunushuni hel qelish uchun, shundaqla tajawuzchiliqqa uchrighan shexsi we kolliktip heq hoquqlirining eslige kelturulishi uchun adil we haqqaniy qanuniy tertiplerdin paydilinishqa hoquqluq.
Bu xildiki qanuniy tertipler, Xelqaraliq Kishilik hoquq qanunliri, yerlik xelqlerning orp-adetlirige, en’enilirige, yerlik qanunlirigha we ozlirining edliye sistimilirigha toluq maslashqan bolishi kirek.

Madda 41
Barliq Organlar we BDT terkiwidiki mutizesisleshken agentliqlar we shundaqla Hokumetler arisi kowruk teshkilatlar (Intergovernmental organizations) choqum bu Bayanatnamining izchillishishi uchun maliye jehettin hemkarlishish we texnika jehettin yardemlishish arqiliq zorur hessilerni qoshushi kirek.
Bu xil ehwallarning tesirige uchrighan Yerlik Xelqlerning bu heqqidiki qararlarning elinishi jeryanlirida ularning ishtirak qelinishini kapaletlik qelishning yolliri we ususllirini tepip chiqish kirek.

Madda 42
Yerlik Xelqler heqqidiki BDT daimi forum’ini oz ichige alghan BDT we uning tarmaqliri, Dewlet ichidiki we xelqaraliq sewiyediki Mutizesisleshken Agentliqlar hemde barliq dewletler mezkur Bayanatnamining barliq maddilirining toluq ijra qelinishigha turtke bolishi we mezkur Bayanatnamining unumi heqqide tewsilerni yollishi kirek.

Madda 43
Mezkur Bayanatname oz ichige alghan Yerlik Xelqlerning heq Hoquqliri emiliyette ularning hayatta qelishi, saqlinip qelishi we shan-shereplirini qoghdaq qelishi uchun belgulengen eng towen olchemdin ibaret.

Madda 44
Bu Bayanatnamida bikitilgen barliq heq hoquqlar we erkinlikler ortaq halda barliq er we Ayallar Yerlik Xelqler uchun tuzulgen.

Madda 45
Bu Bayanatnamidiki hich bir Madda Yerlik Xelqler alliqachan ige bolghan we kelguside ige bolidighan hich bir heq hoquqlarni yoq qilidighan we emeldin qalduridighan rolgha ige emes.

Madda 46
1. Bu Bayanatnamidiki hich bir madda melum dewlet, Xelq , grup we ya kishilerning BDT Nizamnamisigha qarshi turishigha qaritilghan herqandaq bir paaliyet elip berishi we yaki BDT Nizamnamisigha qarshi ish bejirishi uchun salahiyet teshkil qilidighan shekilde chushendurulmesliki, we shundaqla melum musteqqil dewletning qismen we yaki toluq haldiki zimin putunliki, siyasi birliki we igilik hoquqigha qarshi turidighan bir waste supitide qollunalmasliqi kirek.
2. Bu Nizamnamida bikitilgen Kishilik hoquq we asasliq erkinlikler toluq hormet qelinishi kirek. Bu Nizamnamida korsutulgen heq hoquqlarning cheklimige uchrishi peqetle Xelqara qanunlargha mas halda chiqirilghan qanunlar arqiliq emelge ashuruslishi kirek. Bundaq cheklimiler peqetla bashqilarning heq hoquqlirigha hormet qelishni kapaletlendurush we Dimokratik bir jemiyettiki eng asasliq amil bolghan adaletni berpa qelishning teqezzasi bolghan shert astidila yolgha qoyulishi kirek.
3. Bu Bayanatnamining belgulimirli Adalet, Demokratiye, Kishilik hoquqqa hormet qelish, Baraberlik, Ayrimchiliqqa qarshi turush, adil dewlet bashqurush we semimiyet prinsipliri astida sherhiylinishi kirek.

(3) A/CONF.157/24 (Part I), chap. III.
(4) Resolution 217 A (III).

*****

Abduhaliq Uyghurning Hayati Qarangghuluq Qaplighan Sherqiy Türkistan Asminida Yultuzdek Chaqnighanidi

Milliy Musteqilliq Herkitimizning Ot Yürek Jarchisi, Uyghur Xelqining Jenggiwar Perzenti, Uyghur Hazirqi Zaman Edebiyatining Öchmes Yultuzi AbduHaliq Uyghuri 1901 – yil 2 – ayning 9 – küni Turpan shehiride Abdurahman Mehsum haji isimlik abruyluq sodiger a’iliside dunyagha kelgen. U baliliq chaghlirida diniy mektepte oqup klassik edebiyat nemuniliri bilen uchrashqan. 1916 – yili dadisi mijit haji bilen bille rusiyige chiqip shemey shehiride yéngiche mektepte oqughan. Birnechche yildin kéyin qaytip kélip turpan yéngisheherdiki shötanggha kirip xenzu til – yéziqini ögen’gen. 1923 – yili abduxaliq uyghur turpan astanilik meshhur meripetperwer zat, dangliq karxanichi, tereqqiyperwer inqilabchi mexsut muhiti bilen sabir sowét ittipaqigha bérip üch yil turup köplep bilim alghan we nezer da’irisini kéngeytken. 1926 – yili yurtigha qaytip kélipla yéngi ma’aripni we ilim – pen arqiliq milletni güllendürüsh idiyisini terghip qilghan. 1927 – yiligha kelgende mexsut muhiti we pichanliq iskender xoja qatarliq kishiler bilen birlikte bir meripet uyushmisi tesis qilip, jem’iyettin i’ane toplap penniy mekteplerni achqan.

Abduxaliq uyghur bu yillarda baldur oyghan’ghan ademge xas jasaret, meripetperwerge xas paraset we ot yürek sha’irlargha xas mes’uliyet bilen nadanliq we zulum bilen tolghan ijtima’iy qabahetke qarshi küreshni bashlighan. Mushu yillarda u ötkür qelimi bilen öz dewrining ijtima’iy ziddiyetlirini we jem’iyet ré’alliqini eks ettüridighan shé’irlarni yézip mustebit hakimiyetning mahiyitini échip tashlighan, nadan xelqning meniwi illetlirini qattiq qamchilighan. Uning shé’irliridiki chongqur mezmun, küchlük isyankarliq roh, yiraqni körer nezer we chaqiriq küchige bay pikirler keng xelq ammisini gheplet uyqusidin oyghitishqa bashlighan. Uning chaghatay uyghur edebiy tili bilen emes, belki ammibab sap uyghur tili bilen yézilghan «oyghan», «bardur», «istimes», «ayrilmighil», «yaz tüni», «ghezep we zar» qatarliq nadir ghezelliri ene shu yillarda yézilghan bolup, shu dewrde xelqni nadanliq, zulum we qashshaqliqqa qarshi küreshke ündeshte muhim rol oynighan. Shunga, bu shé’irlargha nisbeten tarixiy nuqtida turup toghra mu’amile qilishimizgha we muwapiq baha bérishimizge toghra kélidu.

1931 – yili qumulda qozghalghan xojiniyaz haji bashchiliqidiki xelq inqilabining ilhamida 1932 – yil 12 – ayda turpanda qozghilang partlighan. Xelqning zulumdin qutulup erkin, hör hayatqa érishishini muqeddes ghaye qilip yashap kéliwatqan abduxaliq uyghur qozghilangchi xelqning bashlamchiliri süpitide qoligha qoral élip jengge atlan’ghan. Bextke qarshi turpan qozghilangchiliri shéng shisey qoshunliri bilen aq orus qoshunlirining birleshme hujumida zor talapetke uchrighan. Sha’ir abduxaliq uyghur derhal qolgha élin’ghan.

Bu ot yürek sha’ir 1933 – yil 3 – ayning 13 – küni jallat shéng shisey teripidin bir türküm sepdashliri bilen bille 33 yéshida qilich bilen chépip öltürülgen.

Abduxaliq uyghurning jenggiwar hayati ésil shé’iriy mirasliri bizning edebiyat tariximizdiki öchmes meniwi bayliq. Ewladlar 1980 – yillargha kelgende uning shé’irliri bilen «bulaq» mejmu’esi arqiliq keng kölemde uchrashti. Uning toluq shé’ir toplimi kéyinki yillarda qayta – qayta neshr qilinip tarqitildi.

Bu toplamgha sha’ir abduxaliq uyghurning shé’iriy mirasliri kirgüzüldi .

*****

Wetenperwer Sha’ir Abduhaliq Uyghurning Yéngi Zaman Uyghur Edebiyatidiki Orni

Talantliq sha’ir abduxaliq uyghur abduraxman oghli 1901 – yil 2 – ayning 9 – küni turpan shehiride sodiger a’iliside tughulghan (abduxaliq öz ismi bolup, «uyghur» uning texellusi). Uning a’ilisi öz dewrige nisbeten meripetlik a’ile idi. Atisi (hazir köpinche kishilirimiz «dada» dep ataydu) we bashqa a’ile ezaliri sawatliq kishiler bolghanliqtin, abduxaliq besh yéshidila sawatini chiqiriwalghan. On ikki yashlargha kelgende diniy mektepte oqup, ereb – pars tillirini öginishke kirishken. Shu munasiwet bilen u klassik shar’irlarning eserlirini oqushqa bashlighan.

1916 – yili dadisi (edebiy tilda «bowa») mijit haji sodigerchilik bilen rusiyige barghanda u bille bérip, rusiyining shemey shehiride rus til – yéziqini ögen’gen. Weten’ge qaytip kelgendin kéyin yene turpan yéngisheherdiki shötanggha kirip xenzu til – yéziqini ögen’gen we bu mektepni ela derijide pütküzgen. (abduxaliq turpandiki shötangda oquwatqan mezgilde, shu zamanning mektep qa’idisige muwapiq halda özige «xawénsey» dep isim qoyghan). Abduxaliq uyghur shötangda oquwatqan mezgillerde élimizning xenzu klassik edebiyati bilen tonushupla qalmay, hazirqi zaman edebiyati bilenmu tonushqan. U dost – buraderlirige xenzu klassik edebiyatidiki «su boyida», «qizil rawaqtiki chüsh» romanlirining mezmunini sözlep bergen we sun jungshenning eserlirini oqup, démokratiyige nisbeten tonushini östürgen. Ene shu mezgillerdiki abduxaliqta fé’odal koniliqqa, diniy xurapatliqqa we nadanliqqa qarshi turup, ilim – penni omumlashturush arqiliq jem’iyetni özgertish ghayisi tughulghan. Uning shu waqitlarda yazghan «istimes», «bardur», «oyghan», «har» qatarliq shé’irliri sha’irning meripetke intilidighan ilghar közqarashlirining mehsuli idi.

1923 – yili abduxaliq uyghur mexsut muhiti qatarliqlar bilen birge ikkinchi qétim sowét ittipaqigha bérip, yene üch yil turup, bilim tehsil qildi, yeni 1919 – yili lénin rehberlikide moskwada qurulghan «sherq kommunistik emgek uniwérsitéti»ning 1921 – yili tesis qilin’ghan junggo sinipida oqudi. Bu jeryanda u pushkin, lérmontof, tolstoy, gorkiy eserlirini oqup, rus edebiyati bilen tonushti. U öktebir inqilabining ghelibisini öz közi bilen körüp nezer da’irisini kéngeytti. 1926 – yili sowét ittipaqidin weten’ge qaytip kélipla yéngiche ilim – penni terghip qildi, xelqni oyghitish üchün gézit – zhurnal neshr qilishqa tereddut qilip, turpanda basma zawuti qurushni teshebbus qildi. Xelq ichidiki bezi eslimilerge qarighanda, u eyni zamandiki ilghar kishilerning hésdashliq qilishi bilen basma zawut qurush teyyarliqinimu hel qilghan, lékin eksiyetchi militarist yang zéngshin hökümiti uning basma zawut qurushigha yol qoymighan. Shuningdin kéyin abduxaliq uyghur turpan astanidiki mexsut muhiti, pichandiki iskender xoja (iskender xoja 1920 – yillardiki yashlarning awan’gart wekili. U 1930 – yillarda özbékistandiki ottura asiya uniwérsitétida oqughan. Weten’ge qaytip kélip ma’arip saheside ishligen. 1947 – yili pichan nahiyisige hakim bolup teyinlen’gen. 1951 – yili dunyadin ötken). Qatarliq kishiler bilen bille, 1927 – yili «aqartish birleshmisi» namida bir meripet jem’iyitini uyushturup, üch ming ser kümüsh i’ane toplap, turpan yéngsheherdiki niyaz seypung (niyaz seypung ‹1886 – 1949 – yillar› meshhur jama’et erbabi. Yashliq mezgilide tikküchilik bilen meshghul bolghan. Ottura asiya sheherliride bilim tehsil qilghan. Mekkige bérip hej tawap qilghan. Pütün ömrini, mal – mülkini ma’arip ishlirigha béghishlighan. Parasetlik, natiq, letipichi kishi. El söygen démokrat zat. 1936 – 1939 – yillarda turpan nahiyisige hakim bolghan. Ni shyenjang dégen namda uning nurghun yaxshi ish izliri tarqalghan. 1980 – yillardin buyan aptonom rayonimizda neshr qilin’ghan bir qisim edebiy toplamlargha uning 40 parchigha yéqin letipe – chaqchaqliri kirgüzülgen.) dégen kishining qorusida bir yéngi mektep, kéyinki yili yéngisheherdiki aq sarayda (höriyet mektipi», konisheher nenmén (jenubiy qowuq)da yene bir mektep achqan. Bu penniy mekteplerde oqughanlarning bir qismi kéyinche sowét ittipaqigha oqushqa chiqirilghanidi. Oqup kelgendin kéyin, ularning beziliri jem’iyette muhim rollarni oynidi. Bu dewrde abduxaliq uyghurning ijadiyitide zor ilgirilesh boldi. U öz dewrining ijtima’iy ziddiyetliri we jem’iyet ré’alliqini eks ettüridighan shé’irlarni yézip, eksiyetchi küchlerning chirik mahiyitini échip tashlidi. Azadliq, erkinlikke érishish üchün jan tikip küresh qilish lazimliqini we bu yolda qurban bolushni özi üchün bext dep hésablaydighanliqini lirik pikirler bilen ipadilidi. Qumul déhqanlar qozghilingi harpisida abduxaliq uyghur «achil» namliq shé’irni yazdi. Kéyinki chaghlarda bu shé’ir xelq naxshisigha aylinip pütün shinjanggha tarqaldi.

Uning shé’iridiki chongqur siyasiy mezmun, ötkür isyankarliq sadaliri eyni dewrdiki mustebit hakimiyetning endishilirini köpeytkenidi, bu shé’irlarda qandaqtur «gheyriy we yéngi pikirler»ning barliqidin qattiq ensirigen eksiyetchi guruh abduxaliqni shé’ir yézishtin, xelqni bolsa uning shé’irlirini oqushtin chekligenidi.

Öz ghayisi yolida tiz pükmes rohqa ige abduxaliq uyghur 1932 – yil 11 – ayda «oyghan», «achil» dégen shé’irlirini aq rextke chong xetlik qilip yézip, kochilargha chaplap eksiyetchi hakimiyetning heywisige taqabil turghanidi.

1932 – yil 12 – ayning béshida turpanda déhqanlarning eksiyetchi hakimiyetke we fé’odalliq zulumgha qarshi qoralliq qozghilingi partlap, turpan yéngisheherni qozghilangchilar ishghal qildi. 1932 – yil 12 – ayning 17 – küni militaris jin shurén turpan déhqanlar qozghilingini basturush üchün turpan’gha jaza qoshuni ewetkende, qozghilangchilar yéngisheherning gherbidiki qumluqta «ot qalap kütüwélish» taktikisini qollinip, bir yolila birnechche yüz düshmenni tarmar qilip, nurghun qoral – yaragh, oq – dora gheniymet élip deslepki ghelibige érishti. Bu chaghda sha’ir abduxaliq uyghur ashu hadisilerni eks ettürüsh meqsitide «muzlidi» dégen shé’irni yazdi.

Qumul déhqanlar qozghilingini basturushqa barghan shéng shisey 1933 – yilining béshida ürümchige qarap qachti. U turpan’gha kelgende, abduxaliq uyghur we uning birnechche sepdashlirini déhqanlar qozghilingining meniwi terghibatchiliri dep qarap, tutqin qilip türmige tashlidi. Abduxaliq uyghur türmide düshmenning qattiq – yumshaq wasitilirige psent qilmidi, belki ularning suyiqestlirini pash qilip «ich pushush» dégen shé’irni yazdi we düshmen’ge qarshi öchmenlikini ipadilidi. Suyiqesti ishqa ashmighan jallat shéng shisey 1933 – yil 3 – ayning 13 – küni uni sepdashliri bilen qoshup turpan shehiride sazayi qilip jaza meydanigha élip chiqti. Qeyser abduxaliq düshmen’ge bash egmey, baturlarche kökrek kérip xenzuche we uyghurche yalqunluq nutuq sözlidi. Boynigha qilich urulghanda, «yashisun erkinlik!», «yashisun azadliq!» dep yangraq sho’ar towlap qehrimanlarche qurban boldi.

Abduxaliq uyghurning qisqa hayati ene shundaq ötken. Uning terjimihaligha a’it bu tepsilatlar hazirghiche uning hayat zamandashliri ichide sözlinip kelmekte, abduxaliqning paji’elik halda öltürülgenlikini özi közi bilen körgen kishiler buni bir chong tarixiy weqe süpitide hazirmu eslishidu.

Abduxaliq uyghur özining edebiy ijadiyet pa’aliyetliri arqiliq hazirqi zaman uyghur edebiyatida ré’alizmliq ijadiyet métodini ewj aldurghan xelqperwer, wetenperwer démokratik sha’ir bolup, yéngi zaman démokratik uyghur edebiyatning bayraqdarlirining biridur.

*****
Abduhaliq Uyghur «Tömür xelpe inqilawi»din kéyin, Wetinimizde Yüz Bergen Zor Tarixiy Burulush Dewride Yashidi We Uyghur Edebiyatida Inqilap Xaraktérliq Yéngiliq Yaratti

Qeyerde zulum bolidiken, shu yerde zulumgha qarshi küch barliqqa kélidu. Ichki ölkilerde 19 – esirning axiri 20 – esirning bashlirida xung shyuchüen, kang yuwéy, yen fu qatalriq ilghar pikirlik ziyaliylar junggo xelqini zulumdin qutquzush üchün aqartish, islahatchiliq we démokratiye yolini izdigenidi. 20 – esirning aldinqi charikide Uyghuristandiki bir qisim ilghar pikirlik ziyaliylarmu ene shu yolgha intildi. Ular aldi bilen xelq qelbini meripet bilen yorutush, démokratik ghayilerni ilgiri sürüsh arqiliq jem’iyetni islah qilish üstide izdendi. 1911 – yilidiki Tömür xelpe  inqilabining tesiri bilen sun jungshen ependining «senminjuyi (üch meslik*» idiyisi shinjanggha yüzlen’gende, shinjangdiki démokratik pikir éqimi téximu kéngiyishke bashlighanidi. 1920 – yillarning aldi – keynide öktebir inqilabining tesiri shinjangdiki az sanliq millet ziyaliylirining éngini oyghitishta belgilik rol oynidi. Shinjangning herqaysi jaylirida islahatchiliq we démokratik pikir éqimigha mensup bolghan bir qisim ilghar ziyaliylar xelq arzusini chiqish nuqtisi qilip, meripetchilik idiyisini keng terghib qildi. Tengritéghining jenubi we shimalida meripetchilik pa’aliyetliri aldi bilen edebiy ijadiyet shekli arqiliq meydan’gha keldi, yéngi ma’arip – aqartish pa’aliyetliri keng ewj aldi. Mundaq zor medeniyet özgirishi 20 – esirning 20 – , 30 – yillirida oyghinishqa bashlighan keng xelq ammisining erkinlik – démokratik ghayisining eks sadasi idi. Xelqning bu arzusigha eyni zamandiki meripetperwer kishiler wekillik qildi. Abduxaliq uyghur bu jehette aktip heriket qilghuchilarning biri idi.

Abduhaliq uyghur memliket ichi we qoshna ellerdiki inqilabiy heriketlerning tesiride, jem’iyet tereqqiyati toghruluq birqeder toghra xulasige ige bolghanidi. Uning dunya qarishi we teshebbusliri diniy cheklime we fé’odal tertiplerning qattiq iskenjiside turghan bir qisim kishiler teripidi, bolupmu shu jem’iyettiki mute’essipler teripidin asanliqche qobul körülmeytti. Sha’ir bu heqte mundaq yazghan :

….

Til – haqaret, ten e- dixmar, waydad!… Bu janni qiynidi,

Emdi ne qilmaq kérek, ejebmu boldum xarimen!

Lékin buningliq bilen sha’ir öz ghayisi yolida méngishtin waz kechmidi, belki öz ishining heq ikenlikige chongqur ishen’gen halda, dolqunlarni yérip algha basti.

Sha’ir bu heqte mundaq misralarni qaldurghan :

Éqi aq, qarisi qara, hergizmu aq bolmas qara,

Ajrisun mistin taza altun köyüp, otta chidap .

Melumki, shexsning tarixtiki rolini inkar qilghili bolmaydu. Shundaqla öz dewride keng xelq ammisining heqiqiy arzu – ümidlirini toghra eks ettürgen we pütün hayat pa’aliyiti dawamida xelqtin ozuq élip, xelqqe ozuq bergen shexslerla heqiqiy qehriman bolup, xelq qelbide menggü yashap qalidu. 20 – esirning 20 – , 30 – yillirini shinjang xelqi öz béshidin kechürgen asaretlik dewr – jahalet ewjige chiqqan yillar dep qarisaq, abduxaliq uyghurni ashu yillarda xelq ammisining arzu – ümidlirige wekillik qilip meripet mesh’ilini égiz kötürüp, bashqilarni yorutqan rehnemalarning biri dep atashqa bolidu. Edebiy ijadiyette birer namayendining tarixtiki töhpisi uning eserlirining keng ijtima’iy tesiri, öz dewrige nisbeten oynighan roli hemde yéngi ghaye – idé’ologiyini peyda qilalishi bilen ölchinidu. Abduxaliq uyghurning eserliri öz dewridila xelq ichige keng tarqilip, tengritéghining jenubi we shimalidiki meripet asminida körülgen bir yultuz bolghanidi. U hayat waqtidila «oyghan», «achil» dégen shé’irlirning pütkül shinjanggha, hetta ottura asiyagha tarqilip, xelq naxshisigha aylinip kétishi pikrimizning delili bolalaydu. Bu shé’irlar hélihem jelpkarliqini saqlaqp kelmekte.

Abduxaliq uyghurning yéngi zaman uyghur po’éziyisining tarixiy tereqqiyati üchün qoshqan töhpisi némidin ibaret? Bu mesile abduxaliq uyghurgha baha bérishte muhim salmaqqa ige. Biz bundaq bahani uning hayat pakitliridin alimiz, özining pütün zéhniy qabiliyiti we yürek qénini némige béghishlighanliqigha, qandaq ghaye – meqset yolida tirishqanliqigha hemde öz dewrige nisbeten qandaq tesir körsetkenlikige qarap, uning tarixtiki rolini bahalaymiz. Melumki, abduxaliq uyghur özining qisqa ijadiy hayatida po’étik ijadiyetning pellisige chiqishqa intildi. Uning qelbi ajayip yalqunluq bir ot bilen yandi. U özi yashap turghan jem’iyet heqqide, öz héssiyatliri heqqide bedi’iy misralarni yézishni kündilik hayat pa’aliyitige aylandurdi. U körgen yéngi dunya we yéngi hayatning tesiri uningda ajayip ümidwarliq tuyghusini oyghatqanidi. Bu hal sha’irning ghayiwi, bedi’iy jehettin öz dewrige nisbeten yéngi bolghan yüksek shé’irlirining tughulushigha seweb boldi. Eger sha’ir öz dewridin halqip ötüp, kélechekni roshen körelmigen bolsa, eng muhimi, kelgüsige ümid baghlap, öz xelqining qelbidiki arzu – armanlirini, intilishilirini sha’irane tuyghu bilen éniq hés qilmighan bolsa, ölmes shé’irlarni yazalmighan bolatti.

Sha’ir heqiqetni bashqa yerdin emes, belki 20 – esirning 20 -, 30 – yilliridiki alemshumul inqilabiy heriketlerdin tapti. Bu heqte u mundaq dep yazghanidi:

Heqiqetning rohi qéchip ketti méning diyarimdin,

Uningki xush puraqi héch ketmidi bu dimaghimdin.

Izdidim köp, tapmidim shejen – rojen sehrasidin,

Izdiban taptim – de, aldim léninning gülbaghidin.

Bu bir kuplét shé’irda sha’irning ilghar pikir qilish usuli — dunya qarishi yekünlen’gen. U lénin bashchiliqidiki rusiye öktebir inqilabidin — sotsiyalistik sowét tüzümidin «heqiqetni tapqan»liqini yüreklik halda jakarlighanidi. Bundaq pikir, bundaq subyéktip arzuning 1930 – yillardiki shinjang jem’iyitige nisbeten éytqanda, qaltis meniwi hadise ikenlikini chüshinish qiyin emes!

Lénin yolidin heqiqetke ige bolghan junggo xelqi tarixta öchmes netijilerni yaratti. Abduxaliq uyghur eyni zamandiki nahayiti az bir qisim ilghar ziyaliylar qatarida öktebir inqilabining junggogha körsetken tesirini deslepte sezgen we uni edebiy ijadiyette eks ettürgen séymalarning biri boldi. Muhim nuqta shuki, 1919 – yilidiki 4 – may herikitining aldi – keynide yüz bergen démokratik heriketler sha’irning diqqitidin chette qalmidi. U pütün bir ijtima’iy tüzümge biwasite taqilidighan pütün memliket xelqining, jümlidin uyghur xelqining teqdiri bilen chemberchas baghlan’ghan siyasiy hadisilerge hergizmu sel qarimaytti, shunga u memliket ichi – sirtidiki edebiyat we axbarat yéngiliqliridin paydilandi. 1907 -, 1917 – yillarda béyjing we shangxey sheherliridiki inqilabiy edebiyatning neshr epkari bolghan «yéngi yashlar» we «sherq enzari» qatarliq zhurnallarda junggo we chet ellerning, bolupmu rusiyining inqilabiy edebiy eserliri élan qilin’ghanidi.

1920 – yillarda shinjangning herqaysi jaylirida sowét prolétariyat yazghuchisi maksim gorkiy, ottura asiyadiki prolétariyat edebiy éqimining péshqedem namayendiliridin biri bolghan sedriddin eyni, shuningdek, özbék yazghuchisi abdulla qadiri, tatar sha’iri abdulla toqay qatarliqlarning bir qisim eserliri uyghur we özbék tillirida tarqalghanidi. Bu eserlerning abduxaliq uyghurning shexsiy kutupxanisida bolushi sha’irning yéqinqi zaman uyghur edebiyatida démokratik pikir éqimini ewj aldurush muddi’asini shekillen’genlikidin dérek béretti .

Yéqinqi zaman uyghur edebiyatidiki bu xil ilghar ijadiyet métodi wetenperwer sha’ir abduxaliq uyghurning qisqa ijadiy hayatida birqeder zor salmaqqa ige boldi. Bashqa köp tereplerni tehlil qilmighandimu, 20 – esirning 20 -, 30 – yilliridiki shinjangning ijtima’iy shara’itida, öz eserliride «lénin, sun jungshen, yigirme ikki ölke, éléktr, lushün, pen’ge yürüsh, xelq hoquqi, milletler barawerliki» qatarliq öz dewrige nisbeten yéngi ibarilerni ishlitip, jarangliq towlash yüksek jasaret, dadilliq idi !

20 – esirning 40 – yillirining bashlirida shinjangdin sowét ittipaqigha élip kétilgen abduxaliq uyghurning bir qisim shé’irliri kéyinki yillarda özbéklerge tonushturulghan. 1970 – yillarda özbékche neshr qilin’ghan «ulugh öktebir we uyghur edebiyati» dégen kitabta abduxaliq uyghurning «ber medet», «körün’gen tagh yiraq emes», «köngül xahishi», «üzülmes ümid» mawzuluq birnechche shé’iri bérilgen. Yene 1980 – yillarda «sherq yultuzi» zhurnilida bir türküm shé’irliri élan qilin’ghan we ruschigha terjime qilin’ghan, sha’irning hayati we ijadiy pa’aliyiti qamuslarda tonushturulghan. Abduxaliq uyghur bedi’iy ijadiyitining tesirini bahalashtimu bu eserlerge alahide diqqet qilishqa erziydu.

Abduxaliq uyghurning bir qatar shé’iriy eserliridin qarighanda, shundaq dep éytishqa boliduki, u ré’alistik ijadiyet métodini shinjangning ijtima’iy ehwalini eks ettürgen. Uning eserliri ijtima’iy turmushni ötkürlük bilen közitish, özleshtürüsh, tehlil qilish we bedi’iy omumlashturushning netijisidur.

*****
Abduxaliq Uyghurning Eserliri Eyni Zamanda Ilghar Idiyilerning Tarqilishida Pa’al Rol Oynighanliqi Bilen Alahide Qimmetliktur, Shundaqla Bizning Shu Zamandiki Ré’alliqni Tonushimiz Üchünmu Qimmetliktur

Élimiz edebiyati tarixidin shuni köreleymizki, herbir milletning edebiyat tarixi shu milletning edebiyatidiki tarixiy en’enilerge warisliq qilish asasida üzlüksiz béyip keldi. Jümlidin, bu yéqinqi zaman uyghur edebiyatimu klassik edebiyatqa tarixiy yosunda warisliq qilishning netijisi hésablinidu. Halbuki, algha bésishni meqset qilghan herqandaq millet özining milliy edebiyat miraslirigha warisliq qilish bilen bille, bashqa milletlerning edebiyatidin paydiliq amillarni qobul qilidu. Shu yol bilen milliy edebiyatning shekli hem mezmunlirini béyitip baridu. Abduxaliq uyghurmu öz ijadiyiti jeryanida shundaq qilghan. Élimizning yéqinqi zaman edebiyatidiki meshhur yazghuchilardin lushün, go muro, shyayen, mawdun qatarliqlar deslepki mezgillerde chet el edebiyatining ilghar tereplirini qobul qilghanidi. Ular öktebir inqilabi milletni azad qilishning, öz teqdirini hel qilishning ümidi dep qarighanidi. Shunga, bu jehettin tonushturush, terjime qilish, tetqiq qilish ishliri élip bérilghan. 20 – esirning 20 – yilliridiki uyghur ziyaliylirimu rus edebiyati we sotsiyalistik sowét edebiyati bilen yéqindin tonushqan, uningdin ülge alghan. Abduxaliq uyghur eyni zamandiki dewr qedimige masliship, ishni qelem hem elemdin ibaret ikki tereptin bashlighan. Abduxaliq uyghur ijadiyitining qimmiti eng aldi bilen mana mushu jehetlerde ipadilinidu.

Sha’ir abduxaliq uyghurning pütkül shé’irlirining idiyisi we uning yadrosi zulumgha, zorawanliqqa qet’iy qarshi turush, inqilab qilish we shu yol bilen xelqning azadliqini, démokratiye we erkinlikni qolgha keltürüshni meqset qilghanliqini yuqirida éytip öttuq. Uning ijtima’iy we siyasiy hem edebiy pa’aliyetliride mu’eyyen izchilliq we di’aléktikiliq usul – basquchlar bar, sha’irning meqset – ghayisini qandaq usul bilen otturigha qoyghanliqini hemde uning bedi’iy ipadilesh jehettiki alahidilikini körüp baqayli.

Abduxaliq uyghurning deslepki edebiy ijadiyiti xelq qoshaqliri sheklidin ilhamlinish bilen bashlan’ghan. Andin bara – bara uyghur klassik edebiyatidiki arzu weznige köchken. Bu hal uning ijadiyet ehwalida birqeder ochuq körünidu. Mezkur toplamgha kirgüzülgen shé’irlirining köpchiliki buni ispatlap turuptu.

Noqul halda mundaqche teriplesh yéterlik bolmaydu. Abduxaliq uyghur 20 – esirning 20 – yillirida sap uyghur tilida arzu weznining nepis misralirini yaratti we xelq aghzidiki maqal – temsillerni özleshtürüp, uni öz ijadiy originalliqigha tetbiqlidi. Edebiy tilning terkibiy qisimliridiki türlük mejaziy wasitilerni jay – jayida qollinip, hazirqi zaman uyghur edebiy tilining shekillinishidiki iptida’iy amillarni barliqqa keltürdi. Shu dewr shara’itida ereb – pars we bashqa chet ellerning «bedi’iy til»igha muraji’et qilmayla, sap ana tili — uyghur tilida türlük zhanirdiki shé’irlarni yazalishi, xelqqe yéqin ibarilerni bedi’iy po’éziyide keng qollan’ghanliqi 20 – esirning 20 -, 30 – yilliridiki yéngi uyghur shé’iriyet tili üchün bir örnek bolghanidi.

Abduxaliq uyghur öz eserliride ilghar idiye we yéngiliqni alahide gewdilendürdi. Qalaqliq we eksiyetchilikni eyiblidi. Öz jem’iyitining selbiy amillirini «shum pelek»ke yaki «yalmawuz»gha oxshatti. Mana bu bir xil tipik oxshitish idi. «shum pelek» — eng zulmetlik dewrning süpitidur. U barliq selbiy shexslerni, zulum, asaret wekillirini «éyiq», «qawan», «qagha» dep süpetlidi, omumen ijabiy hadise we nersilerni yaxshiliqqa, yoruqluqqa, inqilabqa simwol qilsa, selbiy hadise, nersilerni yamanliqqa, zulumgha, eksiyetchilikke simwol qildi. Bu jehette xelq ichidiki, xelq éghiz edebiyatidiki oxshitish we teqlid qilish usulidin mahirliq bilen paydilandi. Sha’ir özining inqilabiy ghayisini bezide eynen ipadilise, bezide «yar», «bahar», «gül – chéchek, chiray, quyash, ay, aptapqa oxshitip ipade qildi. Ghayisini «yar» dep ipadiligende, özini yar ishqida «köygüchi», «ashiq» qilip körsetti. Ghayisini «bahar» dep otturigha qoyghinida, özini bahar izdigen, qehritan qishtin bizar bolghan qilip körsetti. Öz ghayisini gül – chéchek qilip körsetkinide, özini shu gül – chéchek ishqida sayrighan qepestiki bulbul qilip körsetti. Ghayisini «chiray»qa oxshatqinida, özini perwanige oxshatti. Ghayisini «quyash» dep otturigha qoyghanda, özining quyash nuridin toluq behrimen bolalmaywatqanliqini, «qara bulut»ning uni tosup turghanliqini, lékin quyashqa dalda qilmaqliq, uni tosimen dep heriket qilish bir exmeqliq ikenlikini otturigha qoydi. Omumen, yoruqluq bilen qarangghuluqni sélishturup, yoruqluqni ghalib qilip ümidwarliqni küylidi. Sha’irning bedi’iy eserliride, sel – pel téngirqash haliti eks etsimu, lékin u azadliqni qolgha keltürüshte teley sinash xiyalida bolghan emes. U teqdirge ishinidighan, bixudluqni keltürüp chiqiridighan nuqti’inezerlerge shiddet bilen qayturma zerbe berdi. Bu jehette sha’irning «istimes» dégen shé’irini misalgha élish kupaye :

Izdidi huma qushini künde köklerge qarap,

Istigenler béshigha huma qonushni istimes.

Abduxaliq qil subat, izde siratelmusteqim,

Bu subat bar yerde könglüm u humani izdimes.

Démek, bext – sa’adet özlükidin qolgha kelmeydu. U epsanilerdiki bext qushi bashqa kélip qonsila bext – sa’adetlik bolidighan ish yoq dep, buninggha aldan’ghanlarni oyghitiwatidu. Bext küresh arqiliq qolgha kélidu. Eksiyetchiler xelqimizge bextni teqdim qilmaydu, shunga, xelq özini özi azad qilshi lazim, deydu.

Sha’ir xelq ammisining inqilab qilidighanliqini, inqilabiy heriketning tarixiy muqerrerlik ikenlikini, uni héchqandaq qara küchning tosup qalalmaydighanliqini chüshen’gen. Bu jehette sha’irning «üzülmes ümid», «körün’gen tagh yiraq emes», «muzlidi» qatarliq shé’irlirini misal qilishqa bolidu.

Chiqar boran terepbal eger héch oylimay tursang,

Eger qattiq chiqip ketse yépip tünglük alalighaymu ?

Terepbal boranning we yamghurning héch tégi yoqtur,

We lékin abduxalqning ümidi héch üzülgeymu?

(«üzülmes ümid»tin)

Bu yerde «boran» inqilab meniside élin’ghan bolup, eksiyetchilerning oylighanliridek bolmaydu, kishilerning iradisige téximu baghliq bolmaydu. Inqilabning düshmenliri «tünglük yépip» (mudapi’e körüp) ülgürelmeydu. Inqilab köp boldi, lékin ghelibe qazinalmiduq, shundaq bolsimu inqilabni toxtap qalidu dep ümid üzgili qet’iy bolmaydu, men ümidsizlenmeymen, deydu. Shé’irdiki «men» peqet sha’irnila bildürüp qalmastin, nurghunlighan «men»lerni körsitidu. Halbuki, lirikida «men» shu dewr kishilirini, omumiy xelqni körsitidu.

Omumen, abduxaliq uyghur shé’irliri tématik mezmunining bay, hongqurluqi, shé’iriy zhanir, shekillirining xilmu xilliqi, uslubining merdane, jushqunluqi, til – bedi’iy teswirlirining obrazliq, yarqin, chüshinishlik ikenliki bilen xaraktérlinidu. Biz bu toplamni oqusaq, alahide yarqin noqtini, yeni sha’irning eyni dewrde wijdan burchini üstige élip, xelqni gheplettin oyghinish, ilim – meripetke yürüsh qilishqa chaqiriq qilghanliqini, sha’ir shé’irlirining ritimi xelqning yürek ritimigha tengkesh soqqanliqini, sha’irning eyni dewrde dewrning eng aldida parlaq choqqigha yürüsh qilghan jengchi ikenlikini körimiz. Shuning bilen bille, abduxaliq uyghurning mezmun, til, bedi’iylik, shekil jehetlerdin chaghatay uyghur edebiyati bilen zor derijide perqlinidighan yéngiche shé’iriy eserliri arqiliq hazirqi zaman uyghur edebiyatining asasini sélishta muhim rol oynighan töhpikar ikenlikini hés qilimiz.

Sha’irning yéngiliq yaritish, ilghar küchlerge hésdashliq qilish, xelq, weten üchün pidakarliq körsitish rohi menggü qedirleshke erziydu.

Shair Abduhaliq Uyghurining Uyghuristan Xelq Neshriyati Neshir Qilghan „Oyghan“ Dégen Kitapning Kirish Sözidin élindi

http://www.uyghur-8-4.com/haberler.asp?id=24

….Ashundaq bolsun diyishti. Uning turqi mana mundaq: ( buqining resimi sizilghan), shundin kéyin shadliqqa muyesser boldi. Bir küni ayxanning küzi yuridi, u bir oghul tughdi. Oghulning yüz- chirayi kök édi. Aghzi choghdek qizil, közliri hal, chachliri, qashliri qara édi. U höz perilerdinmu chirayliqraq édi. U oghul anisining oghuzini bir qétim imipla ikkinchilep anisini emmidi. Xam gösh, ash, mey soridi, tili chiqishqa bashlidi. Qiriq kündin kéyin chong boldi, mangdi, oynidi. Uning puti buqa putidek , béli böre bélidek , mörisi qara bulghun mürisidek , köksi éyiq köksidek, pütün bedinini quyuq tük basqan édi. U yilqilargha qarayti, atlarni minetti, ow- owlayti, künler ütüp, tünler ütüp u yigit boldi. Bu chaghda , bu yerde, bir chong orman bar édi. Uningda köp derya – éqinlar bar édi. U yerde yawayi haywanlar köp édi, qushlar uchup yuruyti. Bu orman ichide chong bir qiat bar édi. U mal – charwa we xelqning jénigha zamin bolghan, intayin wehshi bir haywan édi. U el jamaetke zor jewri japa keltürgen édi. Oghuz xaqan bir batur adem édi. U bu qiatni owlimaqchi boldi. Künlerning biride u owgha chiqti. Neyze élip, oqya élip, yene qélich élip , qalqan élip atlandi. Bir bugha owlidi, u bu bughini talning chiwiqi bilen derexke baghlap quyup ketti, etisi tang atqanda kelginide kördiki qiat bughini élip kitiptu. U yene bir éyiq owlap , uni altun belbighi bilen derexke baghlap quyup ketti. iKkinchi küni tang atqanda kelginide kördiki qiat éyiqni élip kitiptu. U ( héliqi ) derexning tüwide turghanda qiat kilip béshini oghuzning qalqinigha urdi. Oghuz neyzisini qiatning béshigha urdi. Uni öltürdi. Qélich bilen béshini kesti. Uni élip ketti.U yene kelgende kördiki bir shungqar qiatning ich – qarnini yep turghan, u shungqarni oqya bilen öltürdi. Uning béshini kesti, andin kiyin u yttiki :“ qarang, mana bu shungqarning turqi( shungqarning resimi sizilghan), qiat bugha yédi, éyiq yédi, u gerche tümürdek qattiq bolsimu neyzem uni öltürdi. Shungqar qiatni yédi, u geche shamaldek téz bolsimu, oqyayim axiri uni öltürdi“ sözlep bulup kétip qaldi, mana bu qiatning turqi ( qiatning resimi sizilghan).

Künlerning biride oghuz xaqan bir yerde tengrige séghiniwatqanda ( etirap) qarangghuliship, asmandin bir kök yuruq chüshti, u kündinmu nurluqraq, aydinmu yuruqraq édi. Oghuz xaqan uning yénigha bérip qarisa u yuruqning ichide bir qiz tenha olturghan . U sahipjamal bir qiz édi. Uning pishaniside choghdek parqiraq ,méngi bolup xuddi, tümür quzuqqa oxshayti. U qiz shundaq güzel édiki , u külse tengrimu küler édi, yighlisa tengrimu yighlar édi. Oghuz xaqan uni körginide pütün bedinini titirek bésip hushidin ketti, uninggha küyüp qaldi, uni aldi, uning bilen birge yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp , tünler ötüp uning közi yuridi , üch oghul tughdi. Tunjisigha kün dep, otturanchisigha ay dep, kenjisige yultuz dep at qoydi.

Bir küni oghuz xaqan owgha chiqti, aldidiki kölning otturisida bir tüp derexni kördi bu derexning kawikida bir qiz tenha olturatti. U intayin sahipjamal édi. Uning közi asmandinmu kökrek, chéchi su éqinidek , chishi ünchidek édi. U shundaq sahibjamal qiz édiki yer jahandiki kishiler uni körse“ ah, ah,janni alidiken“ derler édi. Süt qimizgha aylandi. Oghuz xaqan uni körginide hushidin ketti. Yürikige ot chüshti , uninggha ashiq boldi, uni aldi. Uning bilen bille yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp, tünler ötüp yenggidi. Üch oghul tughidi. Tunjisigha kök, otturanchisigha tagh, kenjisige déngiz dep at qoydi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan chong toy berdi. eL jamaetni teklip qildi. Ular kilip qatnashti. Qiriq shire , qiriq orunduq yasatti, köpchilik türlük nazu- nimetlerni yiyishti. Toydin kiyin oghuz xaqan beglerge we el- jamaetke yarliq chüshürüp, mundaq dédi:

Men silerge boldum xaqan
Élinglar ya bilen qalqan
Tamgha bolsun bizge buyan
Kök böri bolsun hem oran
Tömür neyziler bolsun orman
Owluqta yürsun mal – waran
Hem aqsun derya – éqin
Quyash tugh bolsun
Asman qorghan

Uningdin kéyin , oghuz xaqan terep – terepke yarliq chiqardi. Mektup yézip elchilerni ewetti. Mektüpte mundaq dédi: “ men uyghurlarning xaqanimen. Men pütün jahanning xaqani bolushim kérek, shunga silerning manga boy sunishinglarni soraymen, kimki méning aghzimgha baqsa, men uninggha tartuq tartip, uning bilen dost bolimen. Kimki aghzimgha baqmisa , ghezep bilen leshker tartip uni özümge düshmen tutimen. Leshkerlirim hemmila yerde silerni yuqitidu“ .

Bu chaghda , ong terepte altun xaqan deydighan bir xaqan bar édi. Bu altun xaqan oghuz xaqan’gha elchi ewetip nurghun altun – kömüsh, nurghun yaqut, ünche- merwayitni sowgha qilip, oghuz xaqan’gha béqinidighanliqini bildürdi. Oghuz xaqan uning yaxshi begliri bilen dostluq munasiwet ornatti. Altun xaqan bilen dost boldi.

Sol terepte, urum ( rim) dégen bir xaqan bar édi. U xaqanning leshkerliri we sheherliri nurghun édi. U urum xaqan oghuzxaqanning yarliqini qubul qilmidi. Uni hörmetlep aldigha barmidi“ bu sözlerge pisenit qilmaymen“ dep yarliqqa boy sunmidi. Buning bilen oghuz xaqanning ghezipi kélip , uninggha esker chiqirishqa teyyarlarndi. Shuning bilen tughni kötürüp eskerlirni bashlap atlandi. Qiriq kündin kiyin muztagh dégen taghning baghrigha yitip keldi. Chidir tikip, shük bolup uxlashti. Tang süzülgende, oghuz xaqanning chidirigha kündek bir bir yuruq chüshti, bu yuruq ichidin kök tüklük, kök yayiliq chong bir erkek böre chiqti, bu böre oghuz xaqan’gha mundaq dédi: “ hey oghuz, sen urumgha .eSker chiqarsang men aldinglarda yol bashlap mangimen“ shundin kiyin oghuz xaqan chidirlirni yighip atlandi, qarisa leshkerlirining aldida kök tüklük , kök yayiliq chong bir erkek böre yol bashlap méngiwatqan, buning bilen ular börining keynidin egiship ilgirlidi.

Birnechche künidn kiyn kök tüklük , kök yayiliq erkek böre yoldin toxtidi. Oghuzning leshlerliri bilen birge toxtidi. U yerde étil dégen bir derya bar’édi. Étil deryasining qirghiqidiki qara tagh baghrida qattiq urush boldi, ikki qushun arisida nahayiti köp jiddi urush boldi. Urush el jamaetning könglige köp qayghu saldi, urush shundaq qattiq boldiki étil deryasining süyi qipqizil sirgha aylandi. Ughuz xaqan yengdi. Urum xaqan qachti. Oghuz xaqan urum xaqanning xaqanliqini aldi, el jameetni özige qaratti, nurghunlighan jansiz we janliq ghenimetler oghuz xaqanning ordisigha kirdi. Urum xaqanning bir qérindishi bolup, uning ismi urus beg édi. Urus beg oghlini tagh béshigha jaylashqan , etirapi chongqur xendek bilen oralghan sheherni qoghdashqa ewetti. Hemde oghligha “ sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan’ghandin kiyinmu sheherni qoghdap qélishing kérek“ dédi. Oghuz xaqan ashu sheherge atlandi, urus begning oghli oghuz xaqan’gha nurghun altun – kümüsh ekeldi. Hemde :“ Hey Oghuz, sen méning xaqanimsen! atam bu sheherni manga bergen , hemde sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan’ghandin kiynmu sheherni qoghdap qélishing kérek dégen. eGer atam xapa bolup qalsa, méning halim qandaq bolur? Men séning yarliqingni ijira qilishqa teyyarmen , bizning bextimiz séning bexting, bizning urughimiz séning derixingning uruqidur, tengri sanga pütün ziminni ata qilmaqta, méning jismim hem bextim sanga mensüp, men sanga tartuq tartip turup, dostluqtin chiqmaymen “ dédi. Oghuz xaqan’gha yigitning sözi yaqiti shatlinip küldi. Hemde :“ manga köp altun teghdim qilipsen, sheherni yaxshi saqlapsen „dédi. Shunga uninggha “ saqlap“ dep at qoydi. Uninggha dostliq qildi, shuningdin kéyin oghuz xaqan leshkerliri bilen bille étil deryasigha keldi. Étil deryasi chong bir derya édi, oghuz xaqan uni körüp éyttiki: “ étilning süyidin qandaq ütermiz? “ Leshkerler ichide olus ordabeg dégen yaxshi bir beg bar édi. U qabiliyetlik hem eqilliq adem édi. U beg derya boyida nurghun tal – yaghachlarning turghanliqi kördi, uning bilen héliqi beg …..Ashu yaghachlar …Kesti, uning suning üstide leylitip , özliri uning üstige chiqip étil deryasidin ötti. Oghuz xaqan shatlinip küldi. Éyttiki:“ hey, sen bu yerge bolghin beg , qipchaq sanga at bolsun“ . Ular dawamliq ilgirlep mangdi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan yene héliqi kök tüklük, kök yayiliq erkek börini kördi. Bu kök böre oghuz xaqan’gha éyttiki :“ oghuz , emdi leshkerliringni bashlap bu yerdin qozghal. Sen el jamaet we beglerni bashlap mang. Men sanga yol bashlap mangimen“ . Tang atqanda oghuz xaqan erkek börining leshlerliri aldida yol bashlap kétiwatqanliqini körüp shatlandi. Hemde dawamliq ilgirilep mangdi.

Oghuz xaqan bir chipar ayghir atqa minetti . U bu ayghirni intayin yaxshi küretti. Yolda bu ayghir közdin yütti. Bu yerde égiz bir tagh bar édi. Uning üstide tong muzlar bar édi. Uning choqqisida ap’aq qarlar bar édi. Shunga bu tagh muztagh dep atilatti. Oghur xaqanning éti muz tagh ichige kirip ketti. Buning bilen oghuz xan uzun’ghiche azap chekti. Leshker ichide besitlik we tembel bir er bar édi. U hichnimidin qorqmas batur adem édi. Jenglerning siniqigha berdashliq bergen adem édi. Bu adem atni izdigili taghqa kirdi. Toqquz kündin kéyin , oghuz xaqan’gha ayghirni hazir qildi. Muztagh intayin soghoq bolghachqa, bu begning pütün et- janini qar – muz qaplighan édi. Oghuz xaqan xursen bolup küldi, éyttiki : “ hey, sen beglerge bolghin bashliq, menggülük isim bolsun sanga qarluq“ hemde uninggha nurghun dunya teqdim qildi. Yene dawamliq ilgirlidi.

Bu yolda égiz bir öyni kördi. Bu öyning témi altundin, tunglugi kümüshtin, ishigi tümürdin yasalghan édi. iShigi quluplan’ghan bolup, achquchi yoq édi. Leshker ichide bir chiwer ustam bar édi. Uning ismi tömürdu qaghol édi. Oghuz uninggha :“ sen bu yerde qal, ishikni ach, ishikni achqandin kéyin ordigha qaytip bar“ dep yarliq chüshürdi hemde uninggha qalach dep at qoydi. Yene dawamliq ilgirilidi. Bir küni kök tüklük, kök yayiliq erkek böre yene yoldin toxtidi. Oghuz xaqanmu yoldin toxtap , chidirlirini tikti. Bu térilmighan tüzlenglik bir yer bolup, churchit dep atilatti. Uning el jamaiti köp , yerliri keng édi. Bu yerde yilqilar , pada- kalilar, altun -kümüsh, ünche merwayitlar köp édi. Churchit xaqan we el – jamaiti oghuz xaqan’gha qarshiliq bildürdi. Urush bashlandi. iKki terep oq chiqirip , qélich urushup jeng qildi. Oghuz xaqan chorchit xaqanni yengdi. Uning béshini élip öltürdi. Churchitning el – jamaitini öz aghzigha qaratti. Urushtin kéyin, oghuz xaqan leshkerlirige , nöwkerlirige we xelqqe köp ghenimetler chüshtiki, uni tushushqa shunchila at, xéchir , kalilar azliq qildi. Oghuz xaqanning leshkerliri ichide yashan’ghan bir chiwer kishi bar bolup, uning ismi barmaqliq yosun billig édi. Bu chiwer adem bir égiz harwa yasidi. Harwa üstige jansiz ghenimetlerni qachilidi. Harwining aldigha janliq ghenimetlerni qoshti. Ulargha harwini tartquzdi. Nöwkerler , el jamaet buni körüp heyran boldi. Ularmu harwa yasidi. Égiz harwa mangghanda “ qan’gha, qan’gha“ dégen awaz chiqatti. Shungilashqa uninggha “ qan’gha“ dep at qoydi. Oghuz xaqan qan’ghalarni körüp küldi. Éyttiki:“ qan’gha bilen jansiz ghenimetlerni janliq ghenimetler sörep mangidiken, égiz harwini menggü untup qalmasliq üchün , qan’ghuluq sanga at bolsun“. Sözini tügütüp yurup ketti.

Andin kéyin , oghuz xaqan yene kök tüklük, kök yayiliq erkek böre bilen sindu, tangghut, shagham tereplerge yürüsh qilip bardi. Köp urush we toqunushlardin kéyin, u jaylarni ishxal qildi. Hemde u yerlerni öz dölet chigrisigha qoshti. Untup qalmasliq kérek, jenup terepte barqan dégen yerning barliqini bilish kérek, u yer nahayiti munbet we issiq yer iken. U yerde haywan we qushlar köp iken. U yerdiki kishilerning chirayi qapqara iken. Xaqanning ismi masar xaqan iken. Oghuz xaqan shu jaygha atlandi. iNtayin qattiq urush boldi. Oghuz xaqan yengdi. Masar xaqan qachti. Oghuz xaqan bu yerni ishxal qildi. Buningdin uning dostliri xursen boldi. Düshmenliri zar qaxshidi, oghuz xaqan uni yenggendin kéyin, pütmes – tügümes bayliqqa we mal – charwigha ége boldi. Hemde ularni öz ilige tushup ketti. Untup qalmasliq kérek, kishilerge bildürüsh kérek, oghuzxaqanning yénida aq saqalliq , muz chachliq, qabiliyetlik bir qéri kishi bar édi. U bilermen we lilla wezir édi. Uning ismi ulugh türk édi.

Künlerning béride , u chüshide bir altun ya bilen üch kümüsh oqni kördi. Bu altun ya kün chiqishtin, kün pétishqiche suzulghan édi. Üch kümüsh oqning uchi shimalni körsitip turatti. Uyqudin kiyin u chüshige kechkenlirni oghuz xaqan’gha éytip mundaq dédi:“ hey xaqanim. Sanga uzun ömür yar bolsun, hey xaqanim, séning el – nizaminggha adalet yar bolsun; Kök tengri chüshümde berdi manga isharet, ishxal qilghan yerlerdin urughigha bölüp bersun dep“ . Oghuz xaqan ulugh türkning sözini anglap, intayin xursen boldi, hemde:“ éytqining kelsun“ dédi. iKkinchi küni tang atqanda , balilirini chaqirip keltürüp éyttiki :“ hey ( oghullirim) owni könglüm tartip turidu, yashinip qalghanliqim üchün, owgha chiqishqa chamim yetmeydu, kün , ay , yultuz üchünglar tang atar terepke béringlar, asman, tagh, déngiz üchünglar tün qarangghusi terepke béringlar“. Buning bilen ücheylen tang atar terepke, qalghan üchi tün qarangghusi terepke ketti. Kün , ay, yultuz nurghun haywan we qushlarni owlidi hemde yoldin bir altun ya tépiwaldi, shundaqla uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shatlandi hemde altun yani üch bölekke böldi we éyttiki:“ siler yagha oxshash oqni kökkiche étinglar .“ Yene shundin kéyin asman, tagh, déngiz nurghun haywan we qushlarni owlighandin kéyin , yoldin üch kümüsh oq tépiwaldi, hemde uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shatlandi. Hemde oqlarni üchke bölüp berdi. Éyttiki:“ hey iniler , bu oq silerge mensup bolsun, ya oqni toghurlarydu, siler oqqa oxshash( ya gha boysuninglar) .“ Shundin kéyin oghuz xaqan chong qurultay chaqirdi.

Nökerlirini , el jamaitini chaqiritti , ular kélip ba meslehet olturushti. Oghuz xaqan chong chidirda …(Ong teripige) qiriq ghulachliq uzun yaghach qadatturdi. Uning uchigha bir altun tuxu asti uning tüwige bir aq qoyni baghlidi. Sol teripige qiriq ghulachliq uzun bir yaghachni qadatturdi, uning uchigha bir kümüsh tuxuni asti, tüwige bir qara qoyni baghlidi. Ong terepte buzuqlar olturdi, sol terepte üch oqlar olturdi. Qiriq kéche – kündüz toy boldi. ichishti , yiyishti, xursen bolushti, shundin kéyin , oghuz xaqan oghullirigha yurtni üleshtürüp berdi. Éyttiki:“ hey oghullirim, men köp yashidim, köp urushlarni bashtin kechürdüm, ya bilen köp oq attim, ayghir bilen köp yollarni kezdim. Düshmenlerni zar yighlitip, dostlarni shat eylettim, tengri aldida mejburyetni ada qildim, emdi yurtni silerge bölüp bérimen“ ………………..

Posted by UYGHURISTAN at 10:16 PM

http://hantengri.blogspot.de/2008/10/oghuzname.html

Autori: Ghalip Barat Erk

Uyghurlar qedimki dewrde tereqqi qilghan sherq xelqliridin biri idi, emma yéqinqi 3- 4 esirde tereqqiyati eng qalaq haletke chüshüp qaldi, bu zadi nime üchün?

1 . Tereqqiyatning aldinqi sherti tinchliq bolmighan

Tarix betlirini waraqlaydighan bolsaq bileleymizki 1600-yilidin 1900- yilighiche bolghan 300 yil uyghur jem’iyiti pütünley urush oti ichide qalghan hemme yerni qan hidi purap turidighan jem’iyetke aylan’ghan. Seidiye xandanliqining adilliqi bilen dang chiqarghan sultani Abdukérimxanning qestke uchrishi bilen xandanliq xarablishishqa yüzlendi. Xanliq dairisi xanzadilerning üstünlük, bayliq, xanliq, térrétoriye (zémin) talishidighan urush sehnisige aylandi, bir mezgil güllen’gen bu dölet halaketke yüzlendi. Sultan seidxandin bashlan’ghan sopilargha murit bulush ewjige chiqip pütkül xelq birqanche topqa bölündi, eslidin xaniqalarda istiqamet qiliwatqan sopilar hoquq talishish küreshlirige aktip ishtirak qildi hemde qestlep öltürüsh, muritlirigha rehberlik qilip hakimiyet talishish küreshliride az bolmighan qirghinchiliqlarning biwaste sewepkarigha aylandi. Axirqi hésabta sopilarning bölgünchilik we hiyle mikirliri, seidiye ewladlirining iqtidarsizliqi tüpeyli 1680- yili hakimiyet uyghurlardin jonggharlarning qoligha ötti, sopilar jonggharlarning sadiq ghalchilirigha aylinip özlirining qorchaq hakimiyitini tikleshke muyesser boldi. Sopilarning jonggharlar yardimide tiklen’gen bu qorchaq hakimiyiti emeliyette xelqni ékispilatatsiye qilip bayliq toplap uni xojayinlirigha sowgha qilip xelqni téximu dehshetlik weyranchiliqqa giriptar qildi. Sopilarning dehshetlik zulumi astida uyghur xelqi jonggharlar üchün séliq tölep, qul dédek tutup berdi. Pütkül uyghur diyari sopilarning”aq taghliq“ we ”qara taghliq“ tin ibaret ikki mezhepning hakimiyet, murit, bayliq talishidighan, öz- ara qirghinchiliq qilishidighan halaket meydanigha aylandi.

Bu ikki mezhep qirghinchiliq qilishqandin sirt özlirining sopistik idiyisi boyiche medeniyetni qattiq teqib qilip medeniyetni xelq turmushidin we uyghur jem’iyitidin yuqatmaq boldi, jümlidin medeniyet erbaplirinimu qirghin qilip yuqatti. Hakimiyet jonggharlar we ularning hamiyliqidiki sopilarning qolidin manju – ching impériyisige ötkendin kéyin, ching sulalisining chérik hökümranliri bir türküm yerlik féodallar bilen éghiz- burun yaliship, xelqqe éghir zulumlarni saldi. Netijide puqralar éghir zulumgha qarshi köp qétim qozghilang qilghan bolsimu intayin dehshetlik basturuldi, üchturpan jigde yéghiliqi ( pütün xelq qirghin qilip yoqutulghan dégen melumatlar bar ) we her qétimliq qozghilangning meghlubiyitidin kéyin xelqning yurt makanini tashlap bashqa yurtlargha köchüshi, shimali Uyghuristanda qirghin qilip adem qalmighanda ( Xitay tarix kitaplirida Shimaliy Uyghuristan we yette su rayonining qedimdin Uyghurlar yashap kelgen tupraq ikenliki shunche köp yerde tilgha élinghandin bashqa, Mehmud kashigheri ‹‹ türki tillar diwani ›› da bu yerning uyghurlarning Uyghurlarning wetini ikenliki , ularning intayin güllengen sheherlirining bolghanlighini bayan qilghan) jenubtin ahale köchürüshi shuning misalidur.

Xelqning qozghilangliri he dégendila meghlup bulup turdi, sewebi ularning rehberlik qatlimi shekillenmigen, tarix danko yaki ata türk mustapa kamal kebi rehberni wujutqa keltürmigenidi, azadliq heriketlirining nishani peqet zulumni yoqitish bolghini üchün inqilabtin xojilarmu paydilinip öz hakimiyitini tikleshke tirishti, xojilarning topilanglirimu xelqning talapet tartishigha sewebchi bulup ziyanlarnimu keltürdi.

19- Esirning kéyinki yérimigha kelgende xelq bir qétim keng kölemlik azadliq üchün qozghilang kötürüp xoten, qeshqer, kuchar we ghuljilarda hakimiyitini tiklidi, lékin ulargha yétekchilik qilghudek bashchilar bolmighanliqtin xotende hebibullahaji, kuchada rashadinxan kebi sopi- zahit hakimiyet ishliridin xewersizler rehberlik qilip bölünme halette xanliq qilishti. Ularda weten, xelq, millet éngi bolmighanliqtin birliship hakimiyet qurup xelqchil siyaset yürgüzüshke qadir bolalmay aqiwet xelqning ghalibiyet méwisini qoqanliq rengwaz yaqupbegning hiyle- mikri aldida tartquzup qoydi.

Ili sultanliqi, ürümchi- sanji xuyzu hakimiyiti, kuchar rashidinxan xoja hakimiyiti, xoten hebibulla xoja hakimiyiti we qeshqer buzruk xoja (emeliyette bedölet hakimiyiti bulup aq taghliq xojilarning qollishini qolgha keltürüsh üchün jahan’gir xojining oghli buzruk xojidin paydilan’ghan)ning öz-ara istila urushliri yüz berdi we yaqupbegning jenubi shinjang hem turpan, ürümchilerni igilep atalmish ” bedölet yette sheher hakimiyiti“ ni qurdi. 1878- Yili ching sulalisi hemmini yéngip özining nispi haldiki tinchliq hakimiyitini yürgüzgiche yenila urush dawam qilip keldi. Tarix betlirini waraqlap baqsaq, jümlidin eyni waqitta urushqa biwaste qatnashqan, urush weyranchiliqini öz közi bilen körgen tarixchi alimimiz molla musa sayraminining „tarixi hemidi“ ,“ tarixi eminiye“ kitablirini köridighan bolsaq bu heqte yéterlik chüshenchige ige bolalaymiz. Misal:

„Atiliq ghazi yigitliri, serwazliri adem öltürüshtin charchidi, qolliri qapardi. Atiliq ghazi qoshunigha egiship kelgen qassaplarni we xotendiki yaqa yurttin kelgen musapir qassaplarni chaqirip kélip adem öltürüshke buyridi. Qassaplar xendek léwide turup ademlerni boghuzlap xendekke ittiriwerdi…. Shu qétim töt tümen adem halak bolghan bolsa kérek.“
Qedirlik kitabxanlirimizgha bu xil qirghinchiliqtin téximu köp pakitlarni körsitip béreleymiz. Chünki bizning tariximiz bu xil qirghinchiliqlar bilen tolup ketken. Qan hidi, adem ustixanliri tarim wadisining hemme yérini qaplighan idi. ” Uyushqaq, yenggüchi, eqilliq“ menalirigha ige xasiyetlik nami bar uyghur xelqimu bir uchum mezhepchi, bayliqxumar, huquqperest, urushperstler teripidin urush qaynimigha mejburi sörep kirildi. Xelq öz hayatighimu képillik qilalmaydighan, etisigimu ishench qilalmaydighan bulup qaldi. Eshu bir uchum rezil shexsler özining shexsi menpeeti, paraghetlik turmushi üchün milletni, xelqni, wetenni, kelgüsini, ewladlarni püchek pulgha (erzimes shexsi menpeetige) sétiwetti, uyghur diyari halaketke yüzlendi.

1678 – Yilidin 1685- yilighiche jonggharlarning uyghurlarni istila qilish urushliri boldi, aq taghliqlarning dahiysi appaq xoja dalay lamagha bash urup medet tilishi bilen purset kütüwatqan jonggharlar seidiye uyghur dölitige hujum qildi. Appaq xojining aq taghliq muritliri ichidin maslashti, shuning bilen jonggharlar ghelibe qilip uyghurlarni öz hökümranliqigha aldi.
1755 – Yili ching sulalisi shimali shinjangni istila qildi.

1759 -Yili ching sulalisi chong – kichik xojilarning topilingini tinchitip shinjangni öz hökümranliqigha aldi. Qara taghliq wetenperwerler aq taghliq düshmenlirini yoqutush üchün ching sulalisining ghelibe qilishida ichki jehettin masliship zor töhpilerni qoshti.
1765- Yili üchturpan uyghurliri qozghilang kötürdi, bu meshhur jigde yéghiliqi bulup ching sulalisi ghelibe qilghandin kéyin barliq ahalini qirghin qilip tügetti.
1803- Yili yüsüp xojidin paydilinip qoqenlikler parakendichilik saldi.
1820-Yilidin 1828-yilighiche jahan’gir xojining köp qétimliq topilingi boldi.
1845-Yili qeshqerde uyghur we qirghiz déhqanlar qozghilang kötürgen.
1847-Yili yette xoja topilingi boldi.
1852-Yili welixan töre töt qétim bésip kirip nurghun qirghinchiliq qilghan we jallatliq qilip nechche kalla munari yasighan.
1854-Yili qeshqerde déhqanlar qozghilang kötürgen.
1857-Yili atush mis kan ishchiliri, memtili bashchiliqida kuchar déhqanliri, xotenning bir qisim yéziliridiki déhqanlar qozghilang qilghan, welixan törimu topilang kötürgen.
1858- Yili qeshqerde bir qisim déhqanlar qozghilang kötürgen.
1860 -Yili yekende, 1862-yili xoten, kuchar, baylarda qozghilang bolghan.
1864-Yili kucha déhqanliri qozghilang kötürüp ghelibe qilghan hemde rashidinxan hakimiyiti tiklen’gen.
1864-Yili xoten déhqanliri qozghilang qilip ghelibe qilghan hemde hebibulla haji hakimiyiti tiklen’gen.
1864- Yili ili xelqi qozghilang kötürüp ghelibe qilghan hemde ili sultanliqini qurghan.
1864- Yili sidiq beg qeshqerni ishghal qilghan.
1865 -Yili qoqentlik qoshbégi yaqupbeg aq taghliqlardin buzruk xojini özige qalqan qilip qeshqerge kirdi hem aq taghliq xojilar buzruk xoja üchün ularni qollidi. U ching sulalisi teripidin yoqitilghiche her xil urush we qirghinchiliqlar bulup turdi.

1871-Yili charrosiye ching sulalisi bilen tüzülgen toxtam boyiche ili sultanliqini ishghal qildi.
1875- Yili ching sulalisi qoshunliri shinjanggha yürüsh qildi. 1878-Yili ching sulalisi pütün ghelibini qolgha keltürüp jenubi shinjang we ürümchi, turpan rayunlirini ishghal qildi.
1881- Yili ching sulalisi(qaraxan) charrosiye (aqxan)gha 70 ming kwadrat kilométir zémin we besh milyon 9000ser kömüsh urush chiqimi tölep ilini qayturiwaldi.

Yuqurida körginimizdek nurghun qozghilang hem topilanglar boldi, xelqning ghelibe qilghan, meghlup bolghan dewirlirimu boldi, emma keng xelq ammisigha héchbir menpeet nésip bolmidi. Chünki xelq intayin töwen ang sewiyide bolghini üchün peqet chérik, mustebit hakimiyetni aghdurushnila meqset qilghan bulup konkrét nishan bolmighan, ularda mexsus hakimyetchilikni chüshen’güdek sewiye, siyasi pérogiramma tüzgidek iqtidar bolmighanliqtin ghelibe miwisi he dégende bir uchum sopi – zahit, xoja- ishanlarning qoligha chüshüp ketti yaki shular teripidin paydilinip kétildi, xelq ikki sopilar mezhipining muritlirigha aylinip ketkini üchün bir top qozghilang qilsa ikkinchi bir terep ulargha qarshi turdi, netijide hökümranlar uyghurlarning ”öz yéghida öz göshini qoridi“.

Seidiye uyghur döliti dewridin bashlap aq taghliq we qara taghliqlar hakimiyet yürgüzse yaki hakimiyetke tesir körsitelise ikkinchi birterepni qattiq qirghin qildi, eger bir mezhep xelq qozghilingi bilen hakimiyet tiklise yaki qozghilanggha ishtirak qilsa ikkinchi biri ulargha qarshi meydanda turdi, mesilen: aq taghliq xojilarning rehbiri qara taghliqlar tesiridiki seidiye xanliqini yoqutush üchün dalay lamagha bash urup jonggharlarni bashlap kélip muritlirini ichki jehettin maslashturup uyghur xelqini jonggharlargha qul qilip berdi.

Qara taghliq xojilar bolsa jonggharlar we ularning hamiyliqidiki aq taghliq xojilar hakimiyitini yoqutush üchün ching sulalisigha yol bashlidi (qara taghliq xojilar shu xizmetliri üchün uyghur zéminide wang, gung menseplirige ériship bir mezgil xelqni ézip paraghetlik turmush kechürdi, qumul wangliri, kuchar wangliri, turpan- ili xojiliri shularning misali) we muritliri ichki jehettin maslashti. Gerche kucha we xoten qatarliq jaylarda hakimiyet tiklen’gen bolsimu xelqqe nep élip kélelmidi. Bu heqte tarixchi molla musa sayrami epsuslan’ghan halda ” … Kucha xojiliridin rashidin xojam dégen mewlane ershidin welining mazirida dua telep bilen yatqan, hich kishi bilen arilashmaydighan we derwish teriqiside ömür ötküziwatqan bir adem idi … Aq kigiz üstide olturghuzup, burunqi sultanliq qaidisi boyiche xanliq textide olturghuzdi … Bu sheherlerde nahayiti köp ghezine- mülük, qoral- yaraqlargha ige boldi, nahayiti köp ghezine toplandi. Bularning hemmisi tuluq muhemmet yaqup bék atiliq ghazining qoligha chüshti.

Ular shunchilik dölet hökümetke ige bulup, nurghun mal- mülük toplighan chaghlarda ya özining birer uruq- qayashlarigha rehim we shepqet qilip baqmidi, ya birer duaguy, ehli pezil we hünerwenlerge kengri in’am we éhsan qilip, ularning mal dunyagha bolghan éhtiyajidin chiqmidi, ya birer derya- östengge köwrük saldurup yaxshiliq qilmidi, ya meschit xaniqa bina qilip, köl quduqlarni kolitip wexpe eshyalar toxtatmidi …. Nemune eser qaldurmay nam nishansiz ketti. Ulardin héchbir nemune yadikar yaki yaxshi ish baqi qalmidi …. „Dep lenet oquydu. Alimning bayanigha qarighanda bu xil lenetke yene xoten padishahi hebibulla hajimu duchar bulup umu xelq inqilap qilip hakimiyetni élip padishahliqqa olturghuzsa umu oxshashla xelq üchün qilchilik yaxshi ish qilip bermestin ghezinini aldi bilen bedöletning kéyin ching sulalisining qoligha oshuqi bilen chüshüshige sewebchi bolghan. Ili sultanliqini éytsaq 10 yilliq hayatida qanche sultan almashti? Shuning özila kupaye.

Welixan törining qilmishini körsek:” welixan törem kashigherni muhasire qilip, qishlaq we kentlirini qolgha kirgüzüp …. Töt kalla munarisi yasaptu. Munarning égizliki on ikki gez miqdari kéletti deydu. Lékin uning özi beng chékish, hayasiz ishlarni qilish we qan töküshtin héchqandaq özini tartip éhtiyat qilmaydiken.“ Xelq étiqat qilghan xojilar meghlup bulup ottura asiyagha qachqinida qirghinchiliqqa yenila azadliqqa, barawerlikke intilgen, barawerlik, ademdek yashash üchün küresh qilghan xelq qanliq qirghinda qaldi. Ili qayturiwélin’ghanda 50 nechche ming uyghur ahalisining yurt makanini tashlap charosiye dairisidiki ottura asiyagha köchüshi, rosiyelik ظa.N. Kurpatkinning“ qeshqeriye „namliq kitabida yazghan“ jongguluqlar bu weqeni” xojilar yéghiliqi“ dep ataydu.

Bu weqening netijiside 20000tütün yeni 100000 kishi ching sulalisining öch élishidin qorqinidin , qeshqer, yeken we aqsulardiki yurt makanliridin ayrilip, xojilarning keynidin taghqa chiqip ketti … Bu qétimqi qach- qach 1-ayda yüz berdi. Shu künlerde shiwirghan arilash qattiq qar yéghiwatqan bulup, bu ach yalingach kembeghellerning köpchiliki iz déreksiz yoqalghan“, bu waqieler her qétimliq qozghilanglar hem qozghilanglar meghlubiyitidin kéyinki qattiq qirghinchiliqlar bolghanlighini toluq ispatlap béridu. Heqiqet shuni éniq körsitip berdiki gerche xelq qozghilip mustebit hem chérik hakimiyetni aghdurushni közlisimu ularda eshu zulumni yuqutushtin özge nishan bolmighan, ularda birer siyasi pérogiramma bolmighan hem bolishimu mumkin emes idi, chünki xelqte unchilik iqtidar bolmighan, ularda birer siyasi nishan ortaq étiqat bolmighini üchün qan töküp inqilap qilsimu birlishelmestin bölünüp yashap börige yem bolghan.

Ularning qisqa hakimyetliri, qozghilangliri meghlup bolghandin kéyin xelq yenimu qattiq dishwarchiliqqa duchar bolghan jümlidin yurt makanini tashlap chiqishqa mejbur bolghan. Charrosiye ilini ching sulalisigha ötküzüp bergende ching sulalisining öch élishidin ensirigen ahale rosiye térritoriyisige köchti. Molla musa sayrami „bu yette sheherni seremjan qilghandin kéyin, yette sheherde qiriq ming chérik turghuzushqa höküm qildi. Lékin ilini igiligen chaghda bir milyondin artuq ademni halaketke giriptar qilghan idi. Nurghun adem terep terepke qéchip ili etrapida adem guruhi az qaldi… , Dise xaqan mensepdarliri bu yette sheherde töremge yar bolghan yaki töremning ishini tutup xizmet qilghan ademlerni izdep tépip öltürüp, ularning charwa mal we zéminlirini olja qilip, onmingdin köprek xotun-qiz we oghul reside- nariside balilarni olja esir qilip u terep lenju ölkisi, bu terep ili, chöchekke élip bérip, xitaylargha tapshurup we xizmitige tutup berdi“ ○6 deydu.

2. Islamiyettin chetnigen sopistik dini esebiylikning élip kelgen jahaletning weyranchiliqi

Qazaq alimi choqan welixanupning bayanigha asaslan’ghanda pütkül uyghur xelqi sopilarning ikki gorohigha bölünüp ketken bulup qeshqer, aqsu, kuchalarda aq taghliqlar mezhipidiki ahale köp bolsa, yéngisar, yarkent, xotenlerde qara taghliq xojilargha murit bolghan ahaliler köp bolghan. Ular herbir sheher yurtlardimu muritliri arqiliq xelqni parchilighan bulup öz- ara alaqimu qilmaydighan bolghan ( misal qilsaq qeshqer shehri ahalisining sherqi shimal tereptikiliri ichide aq taghliqlar köp sanni, gherbi jenup mehelle kentliride qara taghliqlar köp bolghan), öz- ara perqlendürüsh üchün aq we qara taqi kiygen, aq taghliq we qara taghliq namlirimu shundin kelgen.

Biz tarixi pakitlardin eyni waqitta sopizimning qanchilik yamrap ketkenlikini, nadan xelqning sopizimning kishenliride meniwiyet jehettin qandaq xaraplashqanliqini körüp baqayli:
Alla xasliqi xojamlargha xas yaki alla xojam dep xojamlargha heddidin ziyade eqide we ixlas qilip, ularni hemmidin yuqiri mertiwilik dep hésablap, alla bilen xojamlar ariliqida turidighan héchqandaq birer yuqiri mertiwilik insan yaki janning bulishini étirap qilmaydiken we yol qoymaydiken … Ulargha nahayiti yuqiri eqide baghlap , atlirini yilqa uyuri bilen, qoylirini qotini bilen we qizlirini qizliq ippetliri bilen, sékilek bolsa sékilekliki bilen élip kélip xojamlargha tartuqlap, nezir hediye qilip emdi bizge héchqandaq nerse lazim emes‘ dep ularning duasini élip alla xojam dep tonighan idi.

Bundin bashqa yene tezkirei hidayet qatarliq eserlerdinmu sopilarning özlirini islam dinigha muxalip, kupriliq bilen özlirini alla bilen teng orun’gha quyup terghip qilghanliqini biliwalalaymiz. Biz gerche puqralarni sopizimgha hemmisi bu derijide ixlas qilidu dep qarimisaqmu , sopizimning tesirining nahayiti chongqur bolghanlighini körüwalalaymiz.

Özlirini alla bilen teng orun’gha qoyghan bu sopilar némini terghip qilidu? Dotsént ibrahim niyaz bu heqte mundaq dep yazidu:

Sopizimning tüp ghayisi insanlarni terki dunyaliqqa bashlap, réal dunyadin, ijtimaiy turmushtin yüz örüp xiyali dunyada köridighan <راھەت> ghémini qilishqa chaqirishtin ibaret
Xelqimiz eqide qilghan özlirini dini islamgha béghishlighan xudaning ashiqliri islam eqidilirige muxalip bolghan qilmish etmishliri bilen özlirini seid- muhemmed peyghemberning ewladi diyiship sap eqidilik musulmanlarni aldap, xelqning muhemmet eleyhissalam bolghan eqidisidin paydilinip özlirini niqablap xelqni terki dunyaliqqa bashlap özlirige ixlas qilghuchilarni jennetke érishtüridighanliqini wede qilip, xelqni özlirige mayil qilishti, bu dunyaning yaxshiliqigha muyesser bolalmighan xelqimiz u dunyada jennette bolsimu rahet körüshni, u dunyada bolsimu ademdek yashashni izdidi, shunga xojilargha ishinip ulargha murit boldi.

Sopizimning bunche küchiyip kétishide eyni dewrning qelemde hem elemde yétilgen padishahliri sultan seidxan we sultan abdureshitxanlarning sopilargha murit – muxlis bolghanliqimu sewebchi bolghan idi, ular xan- sultanlarning özlirige murit bolghan pursette siyasi jehettinmu paydilinip (mesilen, muritlirining baj- séliqini kechürüm qilishini telep qilish) öz muritlirini köpeytken digen qarashlarmu bar.

Xoja ishanlar özlirini heq körsitish üchün suda mangalaymiz, ölükni tirildüreleymiz, asmanda uchalaymiz, topini yémek ichmek, altun kömüshke aylanduralaymiz, yamghur yaghduralaymiz, birla waqitta birqanche jayda zahir bolalaymiz, süpköchlep késel dawalaymiz, ghayipni bilimiz, qol tekküzmestin nersilerni yötkiyeleymiz, ösümlük we haywanlar bilen sözlisheleymiz《 dep saxta karametlirini herxil usullar arqiliq teshwiq qilip, herxil hiyle- mikirlerni qollinip xelqni aldap, ularning eqide- ishenchige érishkendin kéyin xelqimizning maddi – meniwi dunyasigha hujum qildi. Netijide ular barliq uyghur medeniyet miraslirini urup chaqti, buzdi, ot qoydi, weyran qildi. Medeniyet eslihelirini buzup, medeniyet sorunlirini sopiliq paaliyet sorunliri xaniqalargha aylandurdi. Xelqning medeniyet sorunliri – mektep, medris, kütüpxanilar sopilarning ayagh astida weyran boldi.

Awamni medeniyettin waz kéchishke qistap medeniyetni men’i qildi. Kimiki sopilar bilen qarshilashsa xuddi xoja jahan ershi, baba rehim meshrep we mirza shah mehmut joras kebi qestke uchrap pajielik öltürüldi. Bu heqte „jahalet pirliri shinjangda namliq eserde yézilghandek:appaq xoja we appaq xojichilar (biz bu yerde aq taghliq xojilarnila emes, qara taghliq xojilarnimu bir qatarda tonushimiz lazim) zamanisida qeshqeriyede medeniyet, maarip, ilim – pen, edebiyat – sen’et, muzika, naxsha, usul, güzel- sen’et, tiyatir, sérkchilik, tibabetchilik, metbechilik, terjime, xettatliq … Qatarliq barliq ilmiy paaliyetlerning hemmisi qet’iy men’i qiliwétilgen. Bundaq ishlar bilen shughullan’ghuchilar kapir , jaduger, murtedler hésablinip jazagha tartilip turghan, öltürüwétilgen.

Hetta xet yézishni öginish, saz ügünüsh, yasash, meshrep oynash, oyun- külke, xotun-qizlar perenjisiz ashkare yürüsh qatarliq adettiki ijtimaiy insanchiliq xisletlirimu qet’iy men’i qiliwétilgen. Pütün jem’iyette qur’an we heptiyektin bashqa barliq yézilma eserler, bolupmu milli eserler, xatire, nemuniler, köydürüwétilgen, yoq qilip tashlan’ghan. Ilim- meripet orunliri buzuwétilgen, cheklen’gen. Ularning ornigha zikri söhbet xaniqaliri, gülex, sazayi hemidanlar (towa qildurush orunliri), xoja, ishanlarning turalghu jayliri, emeldar binaliri dessitilgen. Pütün jem’iyette dua- tilawet, xetme, istighpar uqush (allahtin gunahini tilep turush) ammiwi ijtimaiy meshghulatqa aylandurulghan.

„Tezkirei ezizan“ qatarliq eserlerdin melumki ” aq taghliq“, ”qara taghliq“ xojilarning deslepki bashchiliri bir tughqan bulup ularning öz aldigha nopuz tiklesh üchün köz qarashlirida mahiyetlik perq bolmisimu xelqni ikkige bölüp mezhepchilik qilghan. Ular öz- ara nizah qiliship, xelqni urush jédelge sélip qan töküp menggü ornini toldurup bolghusiz tarixi jinayetlerni qaldurup ketti. Uyghur xelqining barliq pajieliri, yaman künlerge qélishi pütünley sopilarning qilmish etmishliridin bolghan. Pütün uyghur diyarini jahalet qaplap pütün xelq qarangghuluq dunyasigha gherq boldi.

3. Éghir zulum xelqni halidin ketküziwetken

Hakimiyet béshida olturghan herqandaq hökümran öz hökümini qol astidiki emir ekabirliri arqiliq yürgüzidu, hökümran qanche chérik, xiyanetchi we parixor bolsa qol astidikilermu shunche chérik, parixor we xiyanetchi bolidu. Tariximizni waraqlap köridighan bolsaq ene shundaq chérik, parixor, xiyanetchi emeldarlarning köp ötkinini bileleymiz. Hökümran we qolchumaqlirining chérikliki, parixorliqi tüpeylidin xelq üstidiki baj séliq köpiyip ketken, xelq qatmu-qat zulum destidin yashashqimu amalsiz qalghan. Bir tereptin xan we uning ambal, doteyliri zulum qilsa yene bir tereptin, nainsap begler, xojilar, sherietni destek qiliwalghan mollilar herxil alwang- yasaq, baj- séliq, öshre- zakat, pitre yighip zulum salghan.

Ching sulalisining sadiq qul ghalchiliri begler bolsa baj we séliqni hessilep yighip özini béyitish bilen birge ambal, doteylerge sogha – salam , para bérip téximu chong imtiyazlar üchün (toghrisi xelqning qénini téximu bek shorash üchün) heriket qildi, xelq qangghir qaxshap jan teslim qiliwatsa ambal, dotey, beg-ghojamlar özlirining paraghetlik turmush peyzini sürdi, netijide zulumgha chidimighan xelq nurghun qétimliq qozghilanglar qilip mustebit, chérik hakimiyetni aghdurmaq boldi. Xotenlik tarixchi muhemmet elemning tarixi weten waqiati xoten namliq esiride eyni dewirdiki baj- séliqning 65 xili xatirlen’gen iken. Chirik ching sulalisi chériklikte mensepni baha quyup élan chiqirip sétish derijisige bérip yetken bulup emdi biz ching sulalisining mensep sétish heqqidiki élanigha munasiwetlik bayanni körüp baqayli:

Herqandaq puli bar adem kümüsh pul sowgha qilsa mensep bérimiz, dep bazar güzerlerge élan chaplidi… Herqandaq nami nishani yoq , oghri, qimarwaz, sergerdan bolsimu pul berse uninggha mensep bérildi…. Mensepni sodiliship baha qoyup ashkare satidighan boldi .Mana buningdin shu chaghdiki hakimiyetning qanchilik chirikleshkenlikini, bu seweplik xelqning qanchilik riyazet chekkenlikini, qanchilik zulumgha duchar bolghinini qiyas qilish müshkül emes. Démek eyni tarixi dewrde hoquq achköz, bayliqperst, parixorlarning, oghri, qimarwazlarning qoligha chüshüp „su aqidu saygha, pul aqidu baygha“ digendek weziyet dawam qilghan, puqralar üstidiki zulum téximu kücheygen.

Qerz üchün, alban üchün boldi méning halim xarab,
Hezriti chünwang bégim halimgha rehim etkey yana.
Kelseler albanchilar xéne puli dep tutsiler,
Pul tapalmaymen tinep , dishwar bolur halim yana.
Kéchiler, kündüzleri hem ders oqur érdi balam,
Qerz üchün, alban üchün, hem derstin qaldi yana.

Aqsuluq muellip molla toxti mundin yüz nechche yil muqeddem yazghan esiri „erziyet „tiki yuqurqi bayanlar arqiliq shunimu bileleymizki , zulum shu derijige yetkenki beg-ghojamlar özlirini aghichiliri üchün xénigimu alwang yighqan. Bu xil alwang, baj séliqlarning köplükidin, zulumning éghirliqidin xelq intayin qiyin ehwalda qalghan. Dini ölima, tarixchi imir hüseyin qazi axunum bir shéirida mundaq dep yazidu:

Ötmüshte bu shinjanggha shen dotey iken manju,
Magaza, tawa toku, kiygenliri sap pangchu.
Rahette yatar uxlap puqragha kötertip jذ,
Puqrani haqaretlep singku bilen dep chentu,
Datanggha qadap qoyghan neyze qélich hem cheydu.○12

Mana bularning hemmisi tarix, eyni dewrdiki réalliq. Ching sulalisi hökümranliri dewri we bashqa dewrlerde bolsun hökümranlarning éghir zulumliri xelqni pütünley halidin ketküziwetken. Mushu xil ehwal astida tinchliqning bolmasliqi, sopizimning bésimi, iqtisadi qiyinchiliq xelqni özining medeniy maarip ishlirigha köngül bölelmeydighan qilip qoyghan. Xelq maddi, meniwi bayliqliridin pütünley mehrum bolghan.

”Pul bolsa janggalda shorpa“ deydu uyghur danaliri, derheqiqet pul bolmisa hich ish aqmaydu, pul démek iqtisad, kapital, meblegh démektur. Yuqurida körginimizdek urush we dehshetlik ézishler uyghur xelqining igiligini pütünley weyran qilghan bulup sopizimning terki dunyachiliq teshebbusi bu weyranchiliqni téximu kücheytiwetken. Meyli jonggharlar bolsun yaki ching sulalisi bolsun xelqning medeniyet maarip ishlirigha meblegh sélishi, qollishi mumkin emes idi, chünki xelq pen- maarip arqiliqla hayatliq yolini, barawerlikni hetta ularni aghdurup özige özi xoja bulush yolini tapalaytti, hökümranlar uyghurlarni adaqqi öz hökümide tutushni meqset qilidighan tursa buni qandaqmu xalisun?

Öz -özini tonighan, milletperwerliki wujutqa kelgen milletla menggü öz mewjutluqini kapaletlendüreleydu, buni peqet heqiqi pen- maaripla ishqa ashuralaydu. Shunga büyük mutepekkur yüsüp xas hajip ilim bilen kökke chiqqili bolidighanliqi, qulning qulluqtin xalas bolalaydighanliqini mundin ming yil muqeddem bizge jaka qilghan. Ching sulalisining axirqi ghalchisi yang zéngshinning xelqni menggü nadanliq kishenide kishenlep turush üchün pen maaripni qattiq cheklep, xurapi mollilarni sétiwélip xelqni idare qilghanliqi buning pakiti emesmu? 20 -Esirdin ilgiri ershi, futuhi, molla muhemmet sadiq qeshqiri, zohuri, molla yunus yerkendi, ghéribi, nizari, katibi, molla muhemmet tömüri, nazimi, tejelli… Ge oxshash muweppeqiyet qazan’ghan bir türküm medeniyet erbabliri yétiship chiqqan, ularning muweppeqiyet qazinishida melum iqtisadi arqa tiriki bar idi.

Bolupmu 20-esirning aldinqi yérimidiki medeniyet erbaplirimizdin abduqadir damolla, abduxaliq uyghur, lutpulla mutellip, molla muhemmet oghuz hemra, iminjan bahawiddin… Qatarliq bir türküm ot yürek kishiler iqtisadi jehettin azraq bolsimu asasi bolghachqila chet’elge chiqip yaki ölke merkizige bérip ilim tehsil qilalighan, mektep échip ilim tarqitalighan. Iqtisad yeni pul bolmighanliqtin nurghun eqilliq perzentler xuddi molla toxti yazghandek uqushtin qélishqa mejbur bolghan. Iqtisad bolmisa qurulush qilghili bolmighinigha oxshash mektep medrislerni sélip ilim meripet tarqitish mumkin bolmaydu, xelqmu nadan qélip menggü ”mangqurt“ bulup qalidu.

4.Sirtqi dunya bilen alaqe aziyip békinmichilik kücheygen

Xelqimizning medeniyet we tereqqiyatta bunchilik qalaq haletke chüshüp qélishi xelqara muhit bilenmu zich munasiwetlik. Yüen sulalisi dewride uyghur déngizchisi yighmishning gherpke baridighan déngiz yolini échishi, ming sulalisi dewride xuyzu déngizchisi jéng xéning déngiz qatnishini yene bir baldaq yuquri kötürishi bilen sherq – gherp alaqisi quruqluqtin( quruqluq yoli bixeter emes idi) köre déngiz yoligha köchti. Chünki kéyinki ottura esirdin bashlap ottura asiyada bir- birige qarshi birmunche ushshaq féodal xanliqlar barliqqa keldi. Netijide yipek yolidin ibaret bu sherq – gherp medeniyet, iqtisad- soda liniyisi ténch bolmighanliqtin asta – asta öz rolini yuqutup baridu. Bu heqte sabiq sowétlik muellipler gafirof bilen miroshinkowlar mundaq dep yazidu:

„Yipek yolining tosulushi hemde yawrupaliqlarning hindistan we junggogha baridighan déngiz yolini échip, uni igiliwélishi sewebidin merkizi asiyaning dunya bilen bolghan soda qatnash alaqisi üzülüp qaldi. Gherp bilen sherqning iqtisadi we medeniyet almashturush yoli özgirip, merkizi asiyani jenup we shimal tereptin egip ötidighan boldi. Merkizi asiyada yerlik féodal hökümranliq kücheygenliktin, iqtisad we medeniyette nahayiti téz xaraplishishqa qarap mangdi.“

Amérikiliq ataqliq tarixshunas stawrianus ependi dunya tarixidin yekün chiqirip ‹‹ dunyaning omumi tarixi ›› namliq kitabida ” dunya tarixi ispatlidiki bir ijtimaiy guruhning medeniyette tereqqi qilishi uning qoshnilirining tejribilirini qubul qilalighan qilalmighanliqi belgileydu. Bir ijtimaiy guruh érishken her xil keshpiyatlarni bashqa ijtimaiy guruhlargha tarqitidu. Shunga ularning arisidiki bérish kélish qanche köpeyse öz ara ügünüsh pursitimu köpiyidu. Omumen , medeniyette eng iptidai halettiki qebililermu uzaq jeryanda békik yashighan, shuning üchün ular qoshna qebililerning medeniyet muweppeqiyetliridin paydigha érishelmigen. Bashqiche qilip éytqanda bashqa jughrapiyilik amillargha oxshash insanlarning tereqqiyatidiki achquch milletler arisidiki yéqinlishishqa baghliq. Bashqa milletler bilen öz ara tesir körsetken eshu milletler ghayet tereqqiyatlargha érishish imkaniyiti intayin zor .

Emeliyette , ularning téz sür’ette tereqqi qilishigha türtke bolidu, chünki ularning duch kélidighini tereqqiyat pursiti bolupla qalmastin yene shallinish bésimidur. Nawada öz ara tesir pursitidin paydilinip tereqqi qilmisa chuqumla assimilatsiye bolidu yaki yoqulush xirisini élip kélidu. Eksiche békik halette yashighan millet sirttin kélidighan inértsiyige érishelmise , yene xewp – xeter bolmisa shallinish bésimimu ular üchün mewjut bolmisa ular eslidiki haliti buyiche nechche ming yil yashaydu“. Ottura asiyada yashighan uyghur xelqimu yuqurqi qanuniyetning sirtida emes.

Bu chaghda shinjangdila emes, ottura asiyaning bashqa jayliridiki ehwalmu buninggha asasen oxshash bulup musulman sherq dunyasi xaraplishishqa yüzlinip burunqi medeniy güllinish pütünley tügeshken, burunqi ilim pen güllinishi axirliship xurapiyliq we mezhepchilik küchiyip tepriqe hakimyetliri köpeygen, öz- ara nizalar köpiyip igilik we xelq turmushi xarablashqan. Yawropada bolsa ehwal buning eksiche bulup islahat, riqabet jush urup rawajlinip, tebiii pen, ijtimaiy penlerde we sanaette yéngi bösüsh boliwatqan we sanaet, yéza igiliki tereqqi qilip mashinilishiwatqan bulup uchqandek tereqqi qilghan idi.

Biz bolsaq bulardin pütünley xewersiz halda” quduqning tégidiki paqidek“ asman mushu dep yürüwatattuq. Netijide insanlar tereqqiyatigha töhpe qushup kéliwatqan uyghur xelqi „uchar gilem“, „yaghach at“ ta ekis etken hawa qatnash arzulirimu shu boyiche chöchek bulup qéliwerdi. Yüsüp xas hajipning ilim bilen kökke chiqqili bolidighanliqi, qul bolsimu ilim bilen azadliqqa érisheleydighanliqi heqqidiki chaqiriqlirimu bizni oyghitalmidi, biz esirlerni ishek harwisigha olturup ötküzüp kelduq, ishek harwisini alahide qatnash qorali, kala bilen sapanni ishlepchiqirish qorali qilip esirdin esirge köchüp kelmektimiz. Özimizni békik halette saqlap kelginimiz üchün yawropa ellirining jümlidin pereng we orus, johot – ejnebilerning qandaq tereqqi qilghinini pisentimizge almiduq, welsipit yasisa ”sheytan harwa“ dep atiduq, mushu esirde hetta ”ayrupilan’gha nime dégen chong qush bu dep dan chachqan“liqimiz némini ispatlaydu?

Medeniyet, maarip jehettin tarliqqa yüzlen’gen

Hemmige melum bolghinidek, qedimki ottura asiyada türki xelqler yashap kelgen ana makan bulup ularning el farabi, muhemmet xarezmi, mehmud kashgheri, yüsüp xas hajip, jamal qarshi, ehmet yükneki, imaiddin kashgheri, singqu seli tutung … Kebi birmunche peylasop, edib- alimlar yashighan bulup matématika (aljebir), edebiyat, ilmiy kimiya, ilmiy mentiq, ilmiy nujum, pelsepe, tibabet, naxsha-saz qatarliq sahelerdin xéli yaxshi ilmiy muweppeqyetlerni qolgha keltürgen idi. Mongghullar dewrige kelgende alimlimizning ilmiy emgekliri mongghul impiriyisi bilen nahayiti keng dairige tarqilip özini namayen qildi we dunya medeniyitining tereqqiyatigha öchmes töhpilerni qoshti. Mesilen: ediplerdin seydulla, sewinich hiya, mazuchang, shüangfularni, yéza igilik alimi tömür töbrük (lu mingsen)nع, uzuqluqshunas qusquy, yéziqshunas tatatunga we chosgixodriz, terjiman entsang we bilanashil, siyasion lyen shishen, ehmet, ömer, astronom jamalidin, binakar exteridin, yaraghshunas alawiddin we ismail, ressam gawkukun, alimlardin chinshiming we shemsidin, déngizchi yighmish, tarixshunas lyen xuyshen…. Qatarliqlarning töhpisi sözimizge delil bolidu.

Uyghurlar öz tarixida bashqilarning ilghar ilim we téxnikilirini ügünüsh bilen birge özining ilghar nersilirini qoshna ellerge ögetken. Tömür, kömür, mis, bughday, paxta … Larning shinjangda ichkiri ölkilerdin baldur bolishi, xenzu tilidiki tömür söziningmu türki tildiki tömürdin qisqirap 铁 bulishi, yuqurqi téxnikilarning shinjang arqiliq ichkirige tarilishi qedimiy medeniyetlik bolghan uyghur xelqining qandaqtur ekilishperwer millet bolmastin bashqilar medeniyitining jewherlirini qubul qilalaydighan hem öz medeniyitining jewhirini bashqilargha teghdim qilalaydighan millet ikenlikini körsitip berdi. Emma uyghur jem’iyiti 16- esirdin bashlap sopizimning küchlük tesirige uchridi, seidiye dölitining adaletlik sultani seidxandin bashlap xanlarning sopilargha murit bulishi tüpeylidin xoja- ishanlar rayonimizda nahayiti téz köpeydi, muritliri künsiri ashti.

Tesir dairisi zorayghan sopilar qur’an, hedis we sopiliq kitapliridin bashqa barliq medeniyetni cheklishi hem bu xil teqipning uzun dawam qilishi uyghur xelqini menggü toldurup bolmaydighan ziyanlargha giriptar qildi. Uyghur xelqi sopilarning dehshetlik rohi qul qilishi, ularni ghalibiyet yoligha, hörlükke bashlaydighan ilim yolidin mehrum qilishi bilen ular rohi qulluqqa chüshüp qaldi. Herqandaq bir milletning millet rohi yuqulidiken shu millet yoqalmay qalmaydu, uyghur rohi yoqalghini üchün uyghur milliti ewwel jonggharlargha andin chérik ching sulalisigha at-ishek ornida ishlidi.

Sopilar özlirini alla bilen teng orun’gha quyup, islam eqidilirige muxalip ish qilip, islam dini we musulmanlar üchün pütmes, tügimes weyranchiliq we xarliq élip keldi. Ular medeniyet bayliqlirini buzup, medeniyetni menggülük yoq qiliwétish üchün tirishti. Mektep medrislerni sopizimliq paaliyet sorunlirigha aylandurup, sap eqidilik uyghur xelqini rohi qullargha aylandurdi. Sopilar hakimiyet béshigha chiqqan we qorchaq hökümdar bulup turghan waqitlarda qur’an we heptiyek birdinbir uqushluqqa aylandi. Qur’anning ayetlirimu sopizm idiyiliri boyiche tepsirlendi. Kéyinki waqitlarda yeni sopilar texittin chüshken emma tesiri yenila chongqur bolghan chaghlarda maarip asta- asta eslige kélishke bashlidi, emma ijtimaiy penler mutleq asasi orunni teshkil qildi. Tebiii penler we téxnikilar (hüner sen’et) asasen untuldi, oqutush dairisi bekmu tar bulup qaldi. Neshriyatchiliq, basma ishlirimu untulup qolda köchüridighan qalaq haletke chüshüp qaldi. Shu dewer ijtimaiy jem’iyitige nezer salsaq peqet shair, terjiman, tiwiplerla yétiship chiqti, hüner sen’et yenila natural igilik basquchida turup qalghini üchün héchqandaq tereqqiyatqa érishelmidi.

Hökümran ching sulalisimu eslidinla qalaq bir medeniyetning wekilige aylan’ghini üchün ularmu uyghur xelqige héchqandaq bir medeniyet ata qilalmidi, eksiche hökümranliqini ishqa ashurushta paydiliq tongchi (terjiman) yétishtüridighan mekteptin birqanchinila achti. Shu chaghlarda uyghurlarda tesir qilghudek, ularda oyghunush peyda qilghudek birer medeniy tereqqiyat, yüksilish bolmighini üchün qoshnilirimu uyghurlargha héchqandaq ijabiy tesir ata qilalmidi. Ottura asiya jümlidin musulmanlar dunyasi xarabliship, chüshkünliship ketken bulup uyghurlar asasen ene shu islamiyet dunyasi bilen alaqe qilatti, uyghurlargha alahide tesir körsetküdek birer ilghar medeniyet öz qoshniliri arisida bolmighini üchün doktur esed sulayman éytqandek eshabul keheb uyqusigha gherq bolghan idi.

Teghdir tughulushtinla pishanisige yézilghan bolidu dep qarighan xelqimiz hemmini xudadin, mazar mashayiqlardin ah urup izleydighan roh chirmiwalghan bulup, yaritish méningdin yarilish özüngdin ni untughan idi, jennet qélich sayisining asitida digenni chüshen’genu jennetni qandaq halda qurushni bilmigen. Uyghur xelqi pütünley ene shundaq chüshkün, qalaq dunya muhitining ichide bulup gheripning yéngi medeniy muweppeqiyetliridin peqet 19-esirning axirliri toghriraqi 20- esirning bashlirida xewer tapti ؤe… Bu zaman gheplet we biperwaliq zamani emes, oyghinish we sezgürlük zamanidur jahilliq we nadanliq dewri emes ilim- pen dewridur. Susluq we bikarliq dewri emes tirishish we gheyret waqtidur. Bashqa milletler ilim meripet sayiside hawada uchup perwaz qilmaqta, su astida bolsa xuddi quruqluqta yürgendek erkin üzüshmekte. Biz téxi gheplet uyqusida yatmaqtimiz. Uyqu ölümning buradiri we muqeddimisidur. Bu halette daim uxlimaq yoqilish we ölüm yolidur hélihem waqit we purset bar… Dep chuqanlar saldi. 20- Esirning 30- yillirigha kelgende andin bu halet özgirishke bashlidi.

Xulase qilghanda uyghurlar 1600-yilidin 1900-yilighiche bolghan 300yil jeryanda türlük qismetlerge duchar bulup medeniyette chékinip ketti, burunqi jenggiwarliqini yuqatti. Emma u ötmüsh, hergizmu hazir medeniyette algha basalmasliqimizning sewebi emes, hazir mes’uliyetni ulardin izlesh öz mes’uliyitini bashqilargha ittirishtin bashqa nerse emes, lékin tarixi sawaqlarni qubul qilishimiz , sewenlikler üstide izdinip uni tüzitishimiz lazim. Emdi, mana insaniyet 21- esirge özining türlük yéngiliqliri bilen zamaniwiliship kirsimu biz tolimu töwen angda mes we eleng- seleng halda, köpimiz ishek harwisigha olturup kirip kelduq, biz dawamliq mushundaq yürsek ewlatlirimiz biz toghrilq nime dep yekün yazar tarix bétige?

Izahatlar:
Molla musa sayrami «tarixi eminiye» shinjang xelq neshiriyati uyghurche neshri, 49-bet
Molla musa sayrami «tarixi hemidi» milletler neshiriyati 1986- yili uyghurche neshri323-, 324-betler
Yuqarqi eser, 156-, 140-, 153-, 154-, 240- betler
Koropatkin «qeshqeriye» shinjang xelq neshiriyati1983- yili uyghurche neshri 223- bet
Ibrahim niyaz «tarixtin qisqiche bayanlar» qeshqer uyghur neshiriyati uyghurche neshri 269-bet
Shinjang medeniyiti 1987-yili 4-san 28-bet
Molla musa sayrami «tarixi hemidi» uyghurche, 176-bet
Bulaq mejmuesi omumi 13-san 231-bet
Qeshqerqedimki kitaplar tetqiqat xewiri uyghurche 1985-yil 1-san 79- bet
Ottura asiya tetqiqati 1987-yil uyghurche 1-san 76-bet
Abduqadir damollanesiheti
Shinjang medeniyitii jornili 2000-yili 1-san 71-bet

Menbe eskertilmidi, özre soraymiz.

____Karakuyash Rédaksiyesi

http://hantengri.blogspot.de/2008/09/uyghurlarning-medeniyette-chkinishidiki.html

Autori:Korash Atahan

Biz menggülük seperde…
Ular, sözlishidu ular
Kökrengde,
Aqrengde,
Qararengde,
Qirmizi rengde… her yerde…
Sözlishidu, sewepsizla tökülgendek qan.

Biz menggülük seperde…
Sözlishidu ular her rengde,
Sözleshkenche,
Anglashni istimeymen bu tillarni.
Trikmestin, hem qilmastin tenteklik,
Untushqa tirishimen bu miskin awazlarni.
Bir yol izleymen tashtek tupraqlardin,
Bir yol izleymen payansiz alemlerdin.
Yéril! dep seslinimen qara tashlargha,
Men goya hasharetler topida,
__Ular U-Bahnda_Köyüwatqan weylun dozaqta!

13/ 11/ 2003, Frankfurt-Gérmaniye

http://hantengri.blogspot.de/2008/04/mehdiyge-biz-mengglk-seperde-ular.html

Yoqurqidek qisqiche mulahizilerdin shundaq xulasilashqa boliduki, biz musulmanlar dunyasining kainatni keship qilish paaliyetliride keynide qélishimizning sewebi hergizmu ‚allah pütiwetken teghdir pishanimiz‘ din emes, belki buning del eksiche, allahning bergen nimmetlirini tetqiq qilidighan tetqiqat quralimizni _ toghra pikir qilish, toghra tepekkür qilish usulini xata talliwalghinimizdin, xata ikenliki allimuqachan ispatlan’ghan ‚töt élémént telimati‘ ni rohimizgha singdüriwalghinimizdin bügünki haletke qalmaqtimiz.Buningdin shuni ochuq köriwélishimiz mumkinki, biz bügün bizni tuyuq yolgha bashlap kitishke sewepchi bolghan ‚töt élémént telimati‘ ning hükmiranliqidin toluq qutulup, allahni, qur’an kerimni, peyghembirimizning miraslirini allahning bu kainatqa apiride qilghan teghdir- qanuniyetlirige, hazirghiche keship qilin’ghan nispilik neiriyisi, kwant usuli digendek kainat teghdir qanuniyetliri asasida, we bundin kéyin ta zaman axirghiche keship qilip tügetkili bolmaydighan yéngi- yéngi tebiet qanunlirigha asasen chüshen’ginimizde, biz musulmanlar yenila qaytidin runaq tapalaymiz.

„Elhemdulillahi rebbil alemin“ __ bizge yüksek ilim nezeriyiliri bilen qurallinip kainatni tonush, xudaning qudritini tonushtek ‚jihat‘ yoligha chaqirilghan shereplik wezipini birinchi orundiki wezipe qilip aldimizgha qoymaqta! bu noqtidin alghanda, biz hazirqi islam pelsepesining huli bolghan klassik tesewwup pirinsiplirini tüptin süpürüp tashlap, uning ornigha bu tebietning qanunliri asasida tiklen’gen heqiqiy musulman ‚tesewwup nezeriyisi‘ ni yaritish we shu buyiche pikir qilish aditini yitishtüridighanla bolsaq, tebiet qanunlirining, ilim- pen neziriyilirining qur’an telep qiliwatqan keshpiyatlar ikenlikini, uninggha boy sunushimiz lazimlighini bileleymiz.Bulardin melumki, bizning sawatsiz bichare mollilirimizdin renjishimizning hajiti yoq.Kim bilidu, qur’anning qalghan söre- ayetliridin yene qanchilighan qismini chüshenmey kiliwatimiz yaki xata chüshünüp kiliwatimiz.Bundin kéyin qur’anni ilmiy bir shekilde özimiz oqup ögineyli, qur’an telimatlirini turmushimizgha tedbiq qilayli, bashqilarning xataliqidin qiydap özimizni tuyuq yolgha zorlimay, xudaning ulughlighini ispatlaydighan yéngi- yéngi keshpiyatlarni bizmu keshp qilayli, xudaning bizning ishlirimizni asanlashturup bérish üchün yaratqan maddiy dunyasidin yéngi- yéngi téxnikilarni bizmu ijat qilayli. Ene shundaq bir muhit yaritish üchün jan pida qilsaqmu erziydu.

(Tügidi)
____________________________________________________
*Xelqimiz tarixta körülüp baqmighan kirzisqa patti. Sherqiytürkistanda yashawatqan 7 yashtin 70 yashqiche, addiy déhqandin yoquri derijide terbiye körgen alim we senetkarlarghiche bolghan hemmeylenning zimmisige, qandaq qilip zamaniwiy riqabetke berdashliq bérish, qandaq qilip milliy mewjutluqimizni saqlap qélish we yene qandaq qilip mustemlikichilerning étnik qirghinchiliqliridin aman-ésen qélish qatarliq jehetlerde… orunlashqa tégishlik éghir wezipiler chüshmekte.

Bolupmu közge körünmigen halette hemmila adem oxshimighan shekilde ishtirak qiliwatqan bu herketning mushu bir dewir ziyalilardin kütiwatqan jawapkarliqi intayin éghir bolsimu, bu teqezzani jéni bilen tuyup, öz burchini jariy qiliwatqan, igilmey-sunmay millitimizning hörlük we azatliqi üchün izdiniwatqan ziyalilirimiz bek az.Maqala apturi shu türdiki az sandiki ziyalilirimizning ichidiki aldin körer, parasetlik, bilimlik, talantliq biri bolup, uning eserliri weten-millet dawasimizning tüp yölünishini belgülesh nezeriyisige inqilap xaraktérliq yéngiliq élip kelgenliki üchün , xelq arisida yüksek shöhret qazandi.

Apturning bu maqalisi buningdin 5-10 yillar ilgiri yézilghan bolup, u özining bu estayidil tetqiqati arqiliq, xelqimizning diniy étiqadi, pelesepiwiy chüshenchilliri, Éstétik qarashliri we siyasiy telpünüshliri qatarliqlarni, teqdirimizge bolghan yüksek mesuliyetchanliq tuyghusi bilen küzütüp, millitimizni qapsilip qalghan bu halaket patqiqidin qandaq qilip qutuldurup chiqip kétishmiz kérekliki heqqidiki ilmiy tesewwurlirini, heqiqetni emeliyettin izleshtin ibaret matériyalistik bir meydanda turup, shu türdiki tetqiqatlar ichide eng yoquri sewiyede, wayigha yetküzüp ipadilep bergen.

Bu maqala mezmuni mol, merkizi iddiyesi intayin yéngi we ijadiy, tili rawan, pasahetlik we küchlük, pikirliri dadil we logikiliq… bolushtek bir qatar alahidilikliri bilen, bu sahide élip bériliwatqan tetqiqatlirimizning heqiqiten gül tajisi bolalaydu.

Biz bu eserni élan qilish munasiwéti bilen, maqala Apturigha saqliq we salametlik, utuq we nusret tileshtin bashqa, uning bu eserni kingeytip bir kitap haligha keltürüp, mezlum xelqimizge teqdim qilishini ümüt qilimiz we tört köz bilen kütimiz.

_________Karakuyash Rédaksiyesi

23-Noyabér 2007 Gérmaniye

http://hantengri.blogspot.de/2007/11/uyghurlarda-islam-dini-sewda-men-bu.html