Nobél mukapatigha érishken türk alim we uyghurlarheqqide söhbet

Tarqitilish 09.10.2015 yéngilinish 09.10.2015 AA
Nobél mukapatigha érishken türkiyelik alim piroféssor doktor eziz sanjar her da’im «men %20 uyghur» deytti.her yekshenbe künliri uyghur ösmürlerni toplap, ulargha qur’an oqushni ögitetti.

Nobél mukapatigha érishken türk alim we uyghurlarheqqide söhbet
Nobél mukapatigha érishken uyghurlarning dosti türk alim piroféssor doktor eziz sanjar
Nobél mukapatigha érishken uyghurlarning dosti türk alim piroféssor doktor eziz sanjar
Türkiye awazi radiyosi xewiri: «DNA» üstide élip barghan tetqiqatlarda zor utuqlarni qolgha keltürgen türkiyelik alim piroféssor doktor eziz sanjarning, ximiye penliri boyiche nobél mukapatigha érishkenliki pütün türk we islam dunyasini iptixarlandurush bilen birge uyghurlarnimu shadliqqa chömdürgen bolup, radiyomiz aldinqi qétim uning qisqiche terjémihalini we amérikida her da’im uyghurlarning pa’aliyetlirige aktip qatniship, uyghur oqughuchilargha yéqindin yardem qilghanliqini xewer qilghan idi.
Bu qétim piroféssor doktor eziz sanjarning uzun yilliq a’ile dosti shundaqla amérikida turushluq tonulghan uyghur ziyaliy doktor tughrul abdurrazzaq ependi bilen piroféssorning uyghurlargha bolghan köz qarashliri heqqide téléfon söhbiti élip barduq. Töwende téléfon söhbitimizni diqqitinglargha sunimiz
Muxbir:
Hörmetlik doktor tughrul abdurrezzaq ependim! igilishimizche siz wesizning a’ile amérikida piroféssor doktor eziz sanjarning yéqin a’ile dostliridin birsi hésablinidikensiz, bizge tonushush jeryaningizni qisqiche sözlep bergen bolsingiz qandaq?
Doktor tughrul abdurrezzaq:

Men piroféssor doktor eziz sanjar bilen 1990 – yilliri chapél hél uniwéstétida matématika penliri boyiche doktorluq oqushumni bashlighan mezgilde tonushup qalghan idim. U chaghlarda chapél hél uniwéstétida uyghurlardin yalghuz menla bar idim. Men eziz sanjarni bir gélem dukkinida uchritip, chirayining uyghurgha oxshap kétidighanliqini éytqinimda, uning «toghra déding, méning héch bolmighanda %20 tim uyghur» dégen xushpi’il jawabi bilen dostluqimiz bashlinip ketti. Shuningdin kéyin men uningdin türkche üginidighan boldum we umu mendin uyghurche ögendi. Shundaq qilip yéqin dostlardin bolup qalduq. 1991 – yili ayalim lale dawutmu amérikigha yétip keldi. Ayalim lale dawut urumchide méditsina fakultétini pütküzgen bolup, eziz sanjar ayalimning doktor ashtiliq kespige yétekchi oqutquchi boldi. Ayalim doktor lale dawut bu munasiwet bilen 10 yilgha yéqin piroféssor doktor eziz sanjarning yénida xizmet qildi.
Muxbir:
Piroféssor doktor eziz sanjarning jéyeni haqan sanjar bizge piroféssorning amérikidiki uyghurlarning pa’aliyetlirige aktip qatnishidighanliqi heqqide qisqiche melumat bergen idi. Siz a’ile dosti bolush süpitingiz bilen piroféssorning qandaq pa’aliyetlerge qatnashqanliqigha shahit boldingiz?

Doktor tughrul abdurrezzaq:
Piroféssor doktor eziz sanjar nam – ataqtin we dawrang sélishtin qachidighan, peqet oqush – oqutush we ilmiy tetqiqatlar bilenla shughullinidighan, köngül échish oyun – tamashalardin uzaq turidighan akimiz bolup, hetta 40 yil amérikida turush jeryanida bir qétimmu aptomobil heydep baqmighan idi. Adem köp yerlerni yaxturup ketmeytti. Shunga her xildiki ijtima’iy pa’aliyetlerge köp qatnashmaytti. Biraq uyghurlarning pa’aliyiti bolghan haman her qandaq muhim ishini tashlap choqum qatnishatti. Uyghurlarning ijtima’iy pa’aliyitige qattnishishni ulugh bir burch qatarida köretti. Hetta niyuyorkta ötküzülgen namayishqimu atayin bérip qatnashqan idi. Türklerning atisi hésablinidighan mezlum uyghurlargha alaqidar pa’aliyetlerge imkan bar turup qatnashmasliqni heqiqiy wijdanliq türkke nisbeten bir xiyanet we jinayet dep qaraytti. Shunga türklerning pa’aliyitige qatnashmisimu uyghurlarning pa’aliyitige aktipliq bilen choqum qatnishatti.
Eyni chaghda amérikida biz uyghurlarning 10 yildin köprek pa’aliyet körsetken «tengritagh oqughuchilar uyusmisi» dep bir jem’iytimiz bar bolup, piroféssor doktor eziz sanjar jem’iyitimizning resmiy ezaliridin birsi idi. Jem’iytimizning xizmitige zor töhpilerni qoshqan idi. Uning her da’im uyghur pa’aliyetlirige barghanda kéyip baridighan, qizil we kök bayraqning üstige «Free East Turkistan» dep yézilghan maykisinimu chong qézim layihelep bergen idi.
Muxbir:
Piroféssor doktor eziz sanjarning uyghur oqughuchilargha köp yardem qilghanliqi heqqide melumat alduq. Siz uyghurlardin kimlerge yardem qilghanliqini éytip bérelemsiz?
Doktor tughrul abdurrezzaq:
Elwette bolidu, u intayin kemter, kichik pi’él bir adem bolup, bashqilarning uni «piroféssor» yaki «doktor» dep unwani bilen atishini anche yaxturup ketmeytti. Mangimu udul ismi bilen atishimni jikiligen bolghachqa biz hemmimiz uni «eziz aka» dep adetlen’gen iduq. Shunga sözümnimu aditim boyiche uni «eziz aka» dep dawamlashturimen.

Démisimu eziz akimizgha oxshash yardemperwer insanlar az uchraydu. Bolupmu ézilgen uyghulargha kelgende eziz akimiz héch nersini ayimaytti. Uning eng köp yardimini körgen uyghur bizning a’ile boldi. Ayalim doktor lale dawutqa 10 yilgha yéqin yétekchi ustaz boldi. Amérikining shara’itida bir oqughuchini 10 yil terbiyelesh asan ish emes. Nurghun bedellerni töleshke toghra kélidu. Bizdin bashqa yene qérindishimiz mujahit tursun’ghimu 2 yil yardem qildi. Shuningdek murat qadir qatarliq bir qanchilghan oqughuchilargha gerche iqtisadiy yardemde bolmighan bolsimu, yol körsitish, meslihet bérish, oqush ishlirigha köngül bölüsh jehettin nurghun yardimi tegdi. Hazirmu urumchidin kelgen bezi yashlirimizgha oqush jehette yol körsütüp yardemde bolmaqta. Eziz akimiz ayali piroféssor doktor giwén sanjar bilen birlikte «Aziz and Gwen Sancar Foundation» namliq fondi jem’iyet qorghan bolup, «türk öyi» depmu atilatti. Bu jem’iyitide oqughuchi we bashqa ihtiyajliq kishilerge qolidin kélishiche yardem qilatti. Özi intayin din – diyanetlik adem bolghachqa hetta yekshenbe künliri uyghur we türk a’ililerning balilirini toplap, ulargha qur’an oqushni ögitetti we derslirige yardem béretti. Méning ikki qizimningmu qur’an sawadini eziz aka özi chiqarghan idi. Yene bir uyghur buradirimizning ikki perzentimu eziz akining qur’an derisige qatnishatti. 4 uyghur ösmür we türklerdin 5 – 6 ösmür bala bolup, texminen 10 gha yéqin baligha her yekshenbe küni shunche aldirashliqigha qarimastin, atayin waqit chiqirip, qur’an ögitetti. Hetta biz bashqa sheherge yötkilip kétip, chong qizim toluq otturini pütkizidighan chighida, eziz aka xewer tépip, atayin ayropilan bilen kélip, qizimning oqush püttürüsh murasimigha qatnashqan we tebrikligen idi.
Muxbir:
Piroféssor doktor eziz sanjarning uyghurlargha bolghan bunche hésdashliqining arqisida sizning a’ile dosluqingizning muhim türtkisi bar dések bolamdu?
Doktor tughrul abdurrezzaq:
Elwette bolidu, eziz aka özimu uyghularning ehwaligha intayin qiziqatti, dert – elemlirige qayghuratti. Shunga bizdin wetenning ehwali heqqide pat – pat so’allarni sorap turatti. Bizmu uyghurlarning weziyitidin waqti- waqtida uni xewerdar qilip turattuq. Biraq eziz aka gerche tebi’iy pen alimi bolsimu, emma ijtima’iy pen we tarix jehettimu melumati chongqur idi. Bolupmu milliy kimlik éngi intayin üstün adem idi. Men eng köp uning bu xil xususiiyiti uyghurlargha bolghan hésdashliqida muhim rol oynighan bolushi mumkin dep qaraymen.
Muxbir:
Axirida amérikidiki uyghurlarning piroféssor doktor eziz sanjarda qaldurghan tesiri hemde uning uyghurlargha we uyghurlarning kelgüsige bolghan köz qarashliri heqqide melumat bersingiz qandaq?
Doktor tughrul abdurrezzaq:
Amérikidiki uyghurlar uningda intayin yaxshi tesirler qaldurdi. Eziz akimiz uyghur oqughuchilar bilen köprek arilishidighan bolghachqa, bezi selibiy tesirlerni qaldurghanlarmu yoq emes- elwette. U bir qétim manga uyghur oqughuchilardin we ziyalilardin shikayet qilip, «uyghur oqughuchilar bashiqlargha sélishturghanda bir az horun, uning üstige shexsiyetchi, ulughwar ghaye we nishan üchün özini atap tirishidighan ehwal yoq. Yétishken ziyalilarningmu mes’uliyet éngi ajiz, milliy we diniy meniwiy bayliqlirigha ige chiqish rohi yoq» dégen idi. Likin hemme ishqa ilmiy baha béridighan bolghachqa bu kemchilliklirimizni hergizmu uyghurlardin körmeytti. Belki uzun yilliq asaret we qulluqning insan pisxi’ologiyeside ümitsizlik bilen birge horunluqni shekillendüridighanliqini, bolupmu hakim milletlerning mehkum milletlerni téximu uzun kontrolluq astida tutup turush üchun iradisiz, teyyartap, milliy we diniy kimlik éngidin mehrum qilip yétishtürüshke tirishidighanliqini sözlep béretti. Buningdin qutulushning birla yuli azadliq we erkinlik ikenlikini ilgiri süretti.
Emdi eziz akining uyghurlargha we uyghurlarning kelgüsige bolghan köz qarishigha kelsek, uyghurlardin inttayin ümidwar désekmu bolidu. Chünki u özini her da’im «men %20 uyghur» deytti. Uyghurlarning tarixta insaniyet medeniyitige qoshqan töhpiliri heqqide uzun uzun söz qilip béretti. Uyghurlarning intayin zérek, eqilliq, medeniy millet ikenlikini, eng qedimiy türk milliti ikenlikidin ibaret milliy kimliki we islamdin ibaret diniy kimlikige mehkem ésilip, tirishidighan shundaqla özlirini yétilduridighanla bolsa pütün qéyinchiliqlarni yéngip kételeydighanliqini, bolupmu uyghur dawasini amérika we gherb döletlirige oxshash chong döletlerning siyasiy, iqtisadiy we déplomatik menpe’etlirige tesir körsiteleydighan sewiyege yetküzgende, pütün arzularning ishqa ashidighanliqini éytip béretti. Buning üchün qazaq, qirghiz türkmen, özbek dep ayrip olturmasliq kérek, hemmeylen oxshashla türk we oxshashla musulman dégen qéridashliq éngi bilen heriket qilip, bashtin kechüriwatqan zulum – sétemlerni yalghuz uyghularnngi emes belki pütün türkiy milletlerning we islam dunyasining mesliisige aylandürüsh lazim, dep nesihetlerni qilatti. Mendiki türkchilik éngimu eziz akining mushu xil söhbetlirini köp anglap shekillen’gen désem ashuwetken bolmaymen.
Muxbir:
Bolidu, ziyaritimizni qobul qilghanliqingiz üchün rexmet.
(mirkamil kashgheri)