Autori:  Abduweli Tursun Ertura
Newa’idin kéyinki 17 esir uyghur meniwi dunyasi heqiqiy paji’elik , qarngghu dewirge kirgen ,bolupmu uyghur edebiyati mute’essip rohiyetning quligha aylan’ghan bir dewir idi . Yawropa ottura esir pajesini eske salidighan , mushundaq bir qarangghu dewirde , newa’i rohiyitining qayta tirilishi üchün asas yaratqan we bu yolda héchkimge oxshimaydighan musteqil yol tutqan ,öz rohini paklash üchün tinmay küresh qilghan insanlarning biri baba rehim meshrep idi .jahalet dewrining bir chéqini , ulugh namayendisi süpitide ,mudihish qarangghuluq uyghur rohiytini xuddi parazit qurut kebi chirmap uni tin aldurmaywatqan bir mezgilde ,rohiy alimige insanperiwerlik eqidisini yétekchi qilghan bir ésyankar süpitide , qeshqerni merkez qilghan keng ziminda peyda bolghanidi .uning rohiy dunyasida héchqandaq din , millet ,til ,rayon , yurut cheklimisi yoq idi .

U özini izdigüchi , , meniwi kamaletke urun’ghuchi herqandaq insanni söyetti , u insaniyetni chin qelbi bilen söyetti .u medeniyet ochaqliri weyran qilin’ghan mudihish ijtima’iy ,siyasiy muhit iskenjiside ,uyghur shé’iriyiti paji’elik qismetke ,tepekkur , erkin hésiyat kirzisige duch kelgen mushundaq bir qiyin shara’itta , asan bayqap alghili bolmaydighan jasaret bilen meydan’gha chiqip , 50 nechche yilliq qisqa hayatida mute’essip hökümdarlar bilen put tépiship ,ular bilen özining yekke yigane bolushigha qarimay rohiy édéyal alimidimu ,hem obyéktip ijtima’iy muhittimu tirkeshken ,ulargha jeng élan qilghan idi .u jesurane rohqa ige insanperiwer , démokirattik sha’ir , shundqla hésiy alemge tepekkur quyashini élip kirgen peylasop idi .

Uning pütün 39 yiliq sergerdanliq hayati ,xuddi amérikining dangliq yazghuchisi hémingwayning nobél mukapatigha érshken esiri ‹‹déngiz we boway ›› diki , 84 qétim déngizgha chiqip béliq tutalmighan , déngizdin özini izligen nersini tapalmighan bolsimu ,bashqilar teripidin iradilik ,qeyser déngiz qehrimani dep atalghan sandiyago bowayning yüksek ,qoruqmas iradisi we yéngilmes jasaritini özige yétekchi qilip ,‹‹déngiz we boway ›› diki sandiyago boway déngiz dolqunlirining heywisi ara özini kamaletke yetküzüp ,insaniyet iradisning küch qudritini ,özini izdeshtiki jesurane rohini namayen qilghandek ,meshrepmu ré’al hayatta insan iradising küch qudritini namayen qilghanidi . 39yilliq sergerdanliq hayat meshrepning heqiqet izdesh ,öz özini takammollashturush jeryani ,shundaqla özini izdesh jeryani idi .bizge meshrepning heqiqiy hayat pa’aliyetliri toghrisidiki matéryallarning téxi toluq yétip kelmigenliki bizni bekmu epsuslanduridu , uning melum tetqiqat témisi qiln’ghan shé’irillirimu nahayiti az .

Uning shé’irilliri ,shundaqla ijtima’iy obyéktip muhittiki pa’aliyetlirimu qoyuq , ilmiy tesewwup eqidillirini özige yétekchi qilghan idi .mesherp rohini chüshinish üchün ,meshrep shé’irillirining pelsepewi qimmitini bilmey bolmaydu .ilgiri yézlghan meshrep we meshrep shé’irilliri toghrisidiki bayanlarda ,unung özige xas musteqil pisxik amilliri we obyéktip amillirigha sel qaralghan bolup , meshrep shé’irillirining köp qismida sherq islam muhitida yétilgen yitük sha’irlardin ebeydulla lotfi ,elshir newa’i ,hapiz shirazi , fozuli ,imaniddin nesimi ,pedriddin ettari …shé’irillirining tesiri chongqur ipadilen’gen dep , meshrepning özige xas pelsepewi meydanigha haqaret qiln’ghan .bu xil yüze qarashlar ,uning eserlirini toluq tepsili tetqiq qilip körmigenlikining netijisidur .hazirqi bezi qelemkeshlirimiz arsidiki normal bolmighan qarashlarning bir , uni noqul muhebbet lérikillirinila yazdighan adettiki lirik sha’ir qilip qoyush xahishidur. Bundaq bir tereplime qarashtikiler meshrep idiyisini istéla qilip turghan , ilmiy tessewwupni teqwadarliq yaki zahidliq idiyisi dep chüshen’gen . Meshrep toghrisidiki yuqariqi téyiz pikirlik perezlerge asaslan’ghanda , meshrpni ilghar peylasop yaki sha’ir emes , belki adettiki ‹‹zahit ›› , ‹‹terki dunya sha’ir ›› yaki ‹‹orda ››sha’iri dégen bimene uqum kélip chiqidu .
Zahida manga bir shishde mey , sanga namazing ,
Ming tewbini bir shishige sata qaldim .
Wehdet meyini piri mughan ilkidin ichtim ,
Mensur kebi dargha bashimni asa qaldim .
Bu shé’irdiki ‹‹zahid ›› terki dunya bolghuchini ,yeni özinimu ,özginimu ,alem hékimetlirinimu chüshenmeydighanlargha qaritilghan , ular ‹‹ d’ilimu kor , közimu kor ›› ademler tipigha kiridu .‹‹shishidiki mey ›› insanni insaniy kamilliqqa yetküzgüchi waste ,bu xuddi meshhur paris sha’iri hapiz shirazi , rodaki qatarliqlar özlirning pelsepewi hékimetke bay shé’irillirida ‹‹muselles ›› ni heqiqetke yétishning meniwi wastisi qilghinidek , meshrep shé’irilliridiki ‹‹ mey ›› uqumi bolsa , bir xil maddi shekilni ,maddi tüsni kérek qilmaydighan rohiy kamaletke yétishtiki ,mundaqche éyitqanda ,insanny kamilliqni insan qelbidin izdeshtiki meniwi wastidur . ‹‹ ming tewbini bir shishge sata qaldim ›› , bu misrada meshrep bezi kallisi quruq , ulughwar insan ghayillirini toluq chüshenmey , ,orunsiz wezxaliq qilidighan , keng ammini aldaydighan angsiz kishilerning tetür étiqad obuyéktip meqsitige yétish yoligha qarighanda, köngül ,hésiyat arqiliq heqiqetke yétish yolini ewzel körgen .
Wehdet meyini piri mughan élkidin ichtim ,
Mensur kebi dargha bashimni asa qaldim .
Ottura sheriq ,ottura asiyadiki islam ellirige keng tarqalghan ilimiy tesewwupning , pelsepewi qarashlirida ipadilen’gen insaniy kamilliqqa yétish müshkül mesile idi . Meshrep insaniy kamilliqqa yétish yolida uchrighan erziyetlerge bash egmesliktek ésyankir’ane mewqesini yuqariqi shé’irida sherhilep ötken ,yeni buning namayendilliridin biri bolghan mensur hellajidek dargha éslishtinmu yanmaydighanliqini xaraktérleydu .
Rast söz ayitsang ularge , zerre qilmasler qebul ,
Kufri etting dep urarler , nechche az’arilik bilen .
Meshrebing her bir sözi , dur gewheri qimmet baha ,
Eyitma bu sözlerni her , nakeske nadanlik bilen .
Mezkür misralardin shuni ochuq körüp yételeymizki ,tesewwup idiyisining mahiyetlirini pütkül insanlargha jakarlash intayin qiyin idi .eyni dewirdiki insanperiwerlikni anche yaxturup ketmeydighan mute’essip dindarlar , ijtima’iy küchler tesewwupning birliki mesilisige ochuqtin ochuq düshmenlik qilatti . Yuqariqi shé’irda peylasop hem jenggiwar rohiyetning hamiysi bolghan sha’ir baba rehim meshrep , heqiqet yolini elge ashkarilashning neqeder qiyin ikenlikini ipadiligen .
Ishqing otida köygeli keldim ,
Aydek yüzungni körgili keldim .
Sewdayi zulfung chüshti bashmge ,
Sendin dawasin sorighali keldim .
……………………….
Saqi qedehni qilghil muheyya ,
Wehdet meyini ichkeli keldim .
Rehmet ishgin meshrepke achqil ,
Ishqing koyide ölgeli keldim
.bu birxil idé’ologiyelik pikir éqimi bolup ,bezi sha’irlarning rohiytige chongqur tesir körsetken .bu hal tesewwup pelsepesining ularning eserliride ipadilinip , ularning shé’iriyet asminida yultuzlardek chaqnishigha sewb bolghanidi.sheyix se’idi ,senayi , ettari ,jalaliddin romi ,abduraxman jami …qatarliq insanperiwer meniwiyet namayendilliri , ilimiy tesewwup pelsepesi asasida özlirning erkin pikirlirni namayen qilghanidi . Shu qatarda qeshqerni merkez qilghan keng ziminda erkin pikir , erkin idiyelerning himaye qilghuchisi meshrep özige xas yol we jasaret bilen , uyghur shé’iriyet asminida cholpan yultuz kebi julalinip , özining ésyankirane rohini namayen qildi . Yuqariqi sha’irlardin uning tüp periqi shu yerdiki ,u her qandaq makan we zaman cheklimisidin halqip ketkenidi .yuquridiki shé’iridiki ‹‹ishq›› hésiyat amili , u obyéktip azapliq dunya tosalghullirini süpürüp tashlap , rohiyetni paklashtiki ,özini kamal tapquzushtiki azabliq jeryanning sewebchisi ,ulughwar meqsetke yétishtiki héssiy amildur .bashqa tessewwup sha’irliri tessewwup pelsepesidiki insaniy kamilliqqa yétishni , noqul halda sobyéktip alemdiki güzellikke yétish dep qarighan bolsa ,meshrep subyéktip alemdimu ,obyéktip alemdimu bu güzellikke yétishke herket qildi
Saqi qedehni qilghil mu’eyya ,
Wehdet meyini ichkeli keldim .
Bu misradiki ‹‹wehdet meyi ›› insanning heqiqet nurigha chömülüsh basquchidiki birlik wastisidur .
Qararim yoq turay disem ,
Nemen’ganda yürey disem ,
Jahanni seyir étip kezsem ,
Méni yoqlar kishim barmu .
Bu miskin zari meshrepning ,
Kishi halin’i bilmeydu ,
Bu yerdin bash élip ketsem ,
Méni yoqlar kishim barmu .
Meyli meshrep dewride bolsun , yaki uningdin ilgiriki dewirlerdiki neziryelerde bolsun ,tesewwupta otturigha qoyulghan arufluq muqamigha yétishtiki muhm töt basquch sheri’et , teriqet ,meripet ,heqiqet qatarliqlar, peqet ilgiriki sha’irlarning sobyéktip dunyasidila tekrarlinip turghanidi , ular shé’iri yol bilen heqiqetke yétishtiki ümüt arzulirini ipadilidi ,shu seweplik ular obyéktip bilen sobyéktipning birdeklikige sel qaridi .peqet meshrepla tesewwup pelsepesini sobyéktip we obyéktip dunya heqiqetliri bilen birleshtürdi , u öz dewridki sha’irlargha oxshash neziryedila tesewwup mizanlirini tekirarlap qoymidi , belki u bu mizanlarni emeliy turmushta ishletti .uning nemen’gandin qeshqerge kélishi andin xoten ,aqsu , korla ,turpan ,ghulja ,erebistan ,afghanistan qatarliq jaylarni gah ulaghliq ,gah piyade kézip ,pütun azap oqubetlerge berdashliq bérishi , xelq bilen biwaste uchriship ,azap oqubetlerni öz béshidin kechürishi ,tesewwupchilar sobyéktip dunyadila emes ,belki obyéktip dunyadimu bésip ötüshke tégishlik jeryanlar idi .qelbi heqiqet nurigha chömülgen ,rohi hékimetlerge tolghan meshreptek insanlarning ölümni ,hayatliqtiki boran chapqunlarni közge ilmasliqi bu roshen heqiqet idi . Meshrep 39yiliq azapliq özini paklesh jeryanida , erkinlikni weten qildi ,‹‹chün mubarek bolsun ey meshrep ,qizil qaning séning .xop ish boldi sanga ,jan bergining apet emes ››dep özi yazghandek , meshrepning hazirqi afghanistandiki qunduz shehiride dargha ésilishi , sheri’et ,teriqet , meripet , heqiqettin ibaret azabliq jeryanlarni bésip ötüp , ré’al dunyada özini izdep tapqan mezgil idi .u heqeqet basquchida ,dunyada peqet insanningla mewjut ikenlikini ,ölümdin qurqush hajet emeslikini bigenidi .
Yighip éytqanda ,yuqariqi shé’ir , sha’irning heqiqetke yétishtiki azabliq hem ré’al musapillirining kichikkine kartinisidur .
Hezreti adem bina bolghanda men bille idim,
Heq resul erishke , chiqqanda men bille idim .
Chün xelil ateshke kiridi , otni perwa qilmedi
Otni bostan eyligen ,gülshende men bille idim .
Hezreti yaqupni kör , yüsüp üchün qan yighledi ,
Taju texttin döwletin qisqanda men bille idim .
Chün enel heq didiler ,mensurni darghe astiler ,
Qan bilen mensur yüzin yuwghanda men bille idim .
Meshreba lap urmeghil ,qilghan sözüngge tewbe qil ,
Ger xuda rehim eylise , ,rohimda men bille idim .
Meshrep insanlar otturisidiki ziddiyet , urush jédellerning menbesini ularning özlirining kim ikenlikini bilmigenliki , heqiqetni chüshenmigenliki sewb bolghan dep qaraytti ,meshrep dunyadiki insanlar arsida din ,til érq cheklimisi yoq dep qarayti .‹‹ hezreti adem bina bolghanda men bille idim ››, meshrep bu shé’irillirida shundaq bir ilmiy heqiqetni ,tarixi insanlar bilen hazirqi insanlar ottur’sidiki birlikini tekitleydu. Meshrepning neziride insanlar ezeldin yuquri töwen dep tebiqige ayrilmasliqi ,hemmeylen bap barawer ,birdeklikke ige bolishi kérek idi . ‹‹ heq resul erishke chiqqanda men bille idim ›› , muhemmed eleyhisalammu meshrepning qelb alimide addettiki ademlerge oxshashla addiy insanlardin idi , uning hazir yashap yürgen kishilerdin héchqandaq periqi yoq idi ;‹‹ ibrahim xelilulla ››, ‹‹ yaqup eleyhisalam ›› , ‹‹ mensur hellaji ›› … Qatarliqlargha oxshash , insanlar arsida peyghember dep atalghan ,ulughlan’ghan insanlarning hemmisi , oxshash bolmighan dewirde yashighan ,oxshimighan millet , oxshimighan dinniy qar’ashqa ige kishiler bolsimu , ular meshrep üchün adettiki insanlar idi ,bu insanlar meshrepke oxshashla heqiqet izdigüchiler ,insaniy kamilliqqa yetküchiler , öz rohini qazghuchilar idi .meshrepning mezkür shé’irida , insanlarning bir birige bergen bahalirida héchqandaq ölchem we yuquri töwenlikining yoqluqi , hemmeylening xuddi bir a’ile kishilliri ikenliki tektlen’gen . Meshrep güzellik düshmenlirige ,zor’awan sinipi küchlerge chish tirniqi bilen qarshi turatti , u shé’irilliri bilen xelq könglini alatti , u bezilerdek shé’ir bilen mute’essip hökümranlarni medihleydighan chakina yolni tallimidi , u orda sha’irlirgha oxshimaytti . U shé’irni insaniyet rohini yorutquchi nurluq chiragh ,qara küchlerni sökidighan meniwi qural qildi .
Jennti höru ghilmanin ,kirgen aywan sarayin ,
Kim bolsa xéridari ,bir pulgha satqay deymen .
Bu misralar bir ömür insaniyetning rohiy erkiniliki we jismaniy erkinilikini küyligüchi ulugh sha’ir we peylasop meshrepning yalqunlap köyüp turghan qelbidin kötürülgen , 17 esirning jahalet dunyasini yorutush , hem uninggha hararet ata qilsh üchün , lawuldap köyüp turghan yalqunluq misralar idi .meshrep tömüriler ,se’idiyeler , baburilar hakimiyetlirning axirlishishi bilen , ottura asiyada bir mezgil medeniyet dolquni kötürülgen dewirge xatime bérilip , medeniyet ochaqliri weyran qilin’ghan , öz ara urush , ichki nizalar milletning omumiy sapasini eng töwen sewyege chüshürüp qoyghan deiwrde ,tumanlar qaplighan meniwiyet asminidiki bir chéqin süpitide , téz peyda bolup , téz öchkenidi .mesherp özini izdesh ,öz kamalitini tépish üchün , heqiqetke bolghan ashiqane yéngilmes irade bilen , hazirqi afghanistanning shimalidiki qunduz shehrige ( jenubi türkistan’gha ) kélidu , meshrep afghanistan tupriqigha kélipla , heqiqet düshmenlirining köksige sanchilghan mix bolup qalidu . 1717 yili , uyghur meniwi alimining bu nurluq yultuzi belix hakimi muhemmed qetighani teripidin dargha éslip qetle qilinidu .
Qanimni töker érmish ,belix shehiride mehmudxan,
Teqtir ezel bolsa ,ne eyleyin ang bermey jan .
Ming shükri xudayimgha ,mensurgha qoshuldum men ,
U qara yüzler kim mensurni öltürgen .
Bu ishq yoligha kirgen elwette kécher jandin ,
Kechmise eger jandin ,éytqan sözidur yalghan .
Bu jehane biwepade köp japa qilghan ölüm ,
Hezrti ademni körgil yerge jaqilghan ölüm .
Meshrebing hem kase’i ,mergi shahadet nosh éter ,
Belix ara mexmud qoligha muptila qilghan ölüm .
Mana bu meshrepning ölüm aldida qilghan merdane xitabi, hayat we ölüm birlikige oqughan , insaniyet rohiyitini zilzilige salidighan jenggiwar medhiysi idi .yuqarqilarni xulasilighan chéghimizda ,meshrep shé’iriy hésiyatni ,insan tepekkurini melum sinipning igelliwélishigha ,boghup qoyishigha qarshi bir ömür küresh qildi . U shé’irni bir xil ésyankarliq tuyghusi bilen yoghurup , uni bir jem’iyet yaki sinipiy küchning meniwi qurali bolup qélishtin saqlap qaldi .u shé’irning cheksiz zéminigha sap hésyatning dolqunluq éqinlirini bashlash bilen birge , tepekkur topaninimu birge élip kirdi .uning shé’irillirda hésyat bilen tepekkur singiship ketken . U shé’irni hem istétika hem pelsepe asasida terqqiy qildürup ,uni özi we insaniyetning qelb isyani bilen birleshtürp ,shé’iryetning nomusini ,shundaqla insaniyet rohining pakliqini saqlap qaldi yuqarqilardin köriwélishqa boliduki , meshrep ilghar tesewwup pelsepesi bilen toyun’ghan shé’irillirini gheyriy hésiyat , gheyriy tepekkur qulluqidin saqlap qélip , obyéktip ,sobyéktip dunyada heqiqet tépishqa herket qildi.

‹‹ meshrep rohi we uning shé’irillirining pelsepewi qimmiti ›› digen mezkür maqale :‹‹ qumul edebiyati››ning 2007 yil , 4 sanida élan