Autori : Hebibulla Ablimit

Güzellik Allahning ihsanidur.

(Aristotel)

Güzellik we güzellikning insan zéhnidiki tesirini tetqit qilish eslide Pelsepege ait ilimdur. Yeni pelsepening éstétik-pelsepesige ait bir qanitidur.

Biz kitaplarda, shiérlarda dawamliq „Éstétik“ digen sözni oqughinimizda dawamliq eqlimizge künduluk turmushumizdiki obektip sheiylerning güzelligi kélidu yeni güzel  bir Reng, güzel bir kök Asman, güzel bir köp-kök Su, güzel bir Haywan we yaki yegitlirimizning köz aldigha qamlashqan, nazaketlik, qash-köz jayida bir güzel sayip jamal Qiz köz aldgha kélidu. Mana bular insanlarning köngul bölidighan, ularni özige jelip qilidighan ulugh Tengri teripidin yaritilghan Kainattiki güzelliklerdur. Buninghdin bashqa Resimlerdiki güzellik, Sen´et-muziktiki  güzellik we yaki bire eserdiki güzellik……

Insan mana mushundaq güzelliklerni körgende, insan zéhnide, hetta  insanning pütün tuyghulirida bir xil xoshallinish, hozurlunush, yaxshi körush…..tek bir tebiy güzellik tuyghusi peyda bolidu. Bu tuyghu insan eqlidin beterrek  yurigidin  barliqqa kélidu chünki Yurektin ibaret bu organ tuyghularni nahayiti téz qobul qilidighan, téz tesir qilidighan organdur. Shunga insan hayajanlanghanda we yaki qorqqanda, ensirgende, yurekning normal haliti özguridu , bu hil haletler yurekke derhal tesir qilidu. Yurektin chiqqan qan insan haytliqining quwet membesi bolushi bilen birlikte insanning yaxshiliq  we rezillikining rolchisidur. Ménge tepekkur qilsa, yürek tuyghularning merkizidur.

Güzellik toghrisida peylasof Platon (M.burun 427 – 347) mundaq digen iken:

„Èstétik bir xil chüshenche, tuyghu bolup, eslididila insanda bar bolghan tuyghudur, bu insandiki bashqa alahidiliklerning aldida özlugidin güzeldur. Esli güzellik héchbir waqit özgermeydu, özgermeydighan heqiqi  bolghini güzellik tuyghudur. Eqil igisi her waqit her bir mewjudiyet üchün güzel tuyghugha ortaqtur. Bir eser tuyghumizgha qanche yéqin bolsa u eser shunche güzel, ésil bolidu“

Peylasof Aristotel (M.burun 384 – 322 ) Ruhning güzelligige bekrek köngul bölup , mundaq digen iken:

“ Insandiki güzellik héssi bolsa bir uyghunluq, tertip, chek-chigradur. Ruhning güzelligi, bedenning güzelligige qarighanda asanliqche körulmeydu“

Peylasof Kant (1724 – 1804 ) ning güzellik qarishi bashqiche bolup u bu toghruluq mundaq deydu: „ Güzellik  bolsa obéktip sheiylerning ige bolghan bir xil alahidiligidur. Insanlarning hayajanlinishi yaki hayajanlanmaslighi bir nersige bolghan tughulirigha baghliq. Güzellik hökumi insandiki qozghalghan hésyatqa baghliq bolup, hésyat her insanda bar bolghan ortaq hewes bilen ipadilinidu. Men bir sen´et esiri aldida „Bu güzel iken“ disem , bashqilarningmu uni „ güzel iken“ diyishini oylaymen. Güzellik zewkisi insandiki cheksiz bir hozurlinishtur. Insanlar héchqandaq bir payda-mempeetni oylimay bir obéktip nersige yuzlengende oxshash bir güzellikni köridu.“

Idiyalis we tarix pelsepesining pishwasi Hegel bu toghruluq mundaq digen iken:

„Güzellik bir idéal nerse bolup, güzellik bilen toghruluq otturisida oxshashliq, tengdashliq munasiwiti bar. Güzellik bolsa idiyening bir sen´et arqiliq ipadilinishidur. Tebietning özi mutleq ruhning bir eks étishi bolup, güzellik tuyghu eslide maddidin ayrilghan mutleq ruhning neq özidur“

Men bu yerde pelsepechi bolmigghanlighim üchün güzellik tuyghuning pelsepe teripidiki mezmungha qarighanda obéktip ijdimaiy turmushimizdiki rolini bekrek tekitlep qelemge alimen.

Ulugh Tengrining yaratqan bu Kainattiki barliq sheiyler eslidila toghridin-toghrigha bar bolghan güzelliktur. Insanning özimu  maddi we meniwi bir güzel mehjutluqtur. Ulugh Tengrim bu dunyagha héchbir bolushsiz yaki set, eski, kéreksiz  bir yer, halet we sheiy yaratmighan. Bu barliq eskiliklerni, rezillilerni barliqqa kelturgen insan özining zéhnidur.  

Eslide güzellik bizge körungen obéktip sheiy bilen munasiwetlik bolmastin belki biz körgen köz we qelbimiz bilen munasiwetliktur, bu toghruluq Hz. Mevlanening (1207 – 1273 ) mundaq bir sözini bekmu yaxturimen.“ Gülni oylisang Gülistan bolisen, Tikenni oylisang, Tikenlik bolisen!“ shunga insan öz ichide bar bolghan, öz ichide qimirlap turghan, özining tuyghu, sezgulirini, chüshenchilirini yashliqqa mayil qilsa, shu boyiche barliq paaliyetlirini élip barsa elwette bu makan güzel bir jennet makangha aylinidu. Insan özimu hözur, bexit ichide yashaydu.

Güzellik yene bir tereptin insanning bilish iqtidari bilenmu munasiwetlik bolup, bir nersini bilmigen késhi, bilimdin xewersiz bolghanliqtin, etrapini orap turghan güzellikning bar-yoqlighini bezide perq ételmeydu. U késhi bir nerse ügünup, etrapni kuzutup, dunyani özining közi bilen körup, öz iqtidari bilen oqup chushengendin kéyin, asta-asta güzeliklerni hés qilidu, öz hayat qimmet qarishida roshen özgurush bolidu.

Eger bir insan bu bar bolghan güzellikni körmey, uning hékmitini chushenmey , dawamliq öz ilkidiki nersilerdin „ma bar, mawu yoq“ dep, ayrimchiliq qilip, öz shexsiyiti bilenla bolsa u chaghda u insan bexitsizlikning bosughusini dessigen bolidu. Shunga biz etrapimizdiki her-bir nersini güzel közimiz, güzel tuyghumiz, güzel hésqa tolghan yurikimiz bilen qobul qilghinimizda öz yurigimizde, eqlimizde, pütün bedinimizde ajayip bir serxil hés peyda bolup, alemche rahetlik tuyghuda bolimiz, bu hayatqa umud bilen qarap, héch waqit yolimizdin azmaymiz. Bezide turmushta chushkinleshken, etratiki güzelikni körmey, qaymiqip qalghan insanlarning aldigha tuyuqsiz chiqqan bir yaxshili we yaki bir güzellik, u insanning turmushini astin-ustin qiliwetkidek bir özgurushni meydangha kelturdu. Bu insandiki eslide bar bolghan bir güzellik tuyghuning qaytidin térilishi bolup hésaplinidu. Men Undidardin „Bir tal Ettirgül“ namliq  hékayini oqup qaldim, bu del mashundaq bir hadisning Misali bolalaydu.

„Burun bir Gül satquchi qizchaq nurghun ettirgüllirini sitép bolghandin kéyin, künning xélila kech bolghinni hés qilip, öyge balduraq qaytishni oylaptu, biraq u qolida yene bir tal téxi sitilmighan ettirgülning barliqini ésige aptu we yolning chétide bir tilemchining turghanlighini köruptude,  tilemchining qishigha birip, qolidiki bir tal ettirgülni tilemchige sogha qiliwitip, xoshal halda öyge qarap yol aptu.

Bu tilemchi mundaq bir yaxshi ishning özige uchrap qilishini, shundaq güzel bir qizning özidek bir tilemchige gül sogha qilidighanlighini eqligimu kelturup baqmighan iken. Xuddi dawamliq sheriqtin chiqidighan künning gheriptin chiqanlighidekla tuyghuda boptu. Belki tilemchi ezeldin özini söyup baqmighan, ezeldin biresining köngul soghisini qobul qilip baqmighan bolushi kirek. Shunga u bugun tilemchilik qilip turmay, öyge balduraq qaytip kétiptu. U öyge barghandin kéyin, bir  botulkini tépip, ichige Su quyup, ettirgülni chilap qoyuptu we u ettirgül chilaqliq botulkini ustelge qoyup, uninggha qarap téch olturup,

ettirgülndin hozurliniptu. Bir demdin kéyin u tuyuqsizla ornidin turup, gülni botulkidin éliwitip, botulkining chet-chörilirini pakiz tazlap, gülni qaytidin chilap qoyuptu. Chünki shundaq chirayliq bir gülning bundaq meynet botulkigha sélip qoysa yaxshi bolmaydighandek hés qiptu. Shundaq qilip u yene gülge tikilip olturuptu. U birdemdin kéyin shundaq bir chirayliq gülning mundaq bir meynet ustelning ustide turghanlighini, öylerningmu shundaq paskina , qalaymiqan turghanlighini hés qiptude, derhal ornidin turup, ustelni pakis tazlap, öylerni yighishturushqa bashlaptu, öyni pak-pakiz tazlap, pütün paskinchiliqni sirtqa achiqip tashlaptu. U tuyuqsiz mashu öyde mashu ettirgül bolghachqila xush puraqqa tolghandek, öyning ichi bir xil illiqliqqa tolghandek hésqa keptude, özide bir xoshalliq tuyghusi hasil boptu.  Del mashu waqitta u özining haliti ésige kélip, eynekke qaraptu. Eynekte yuz –közliri meynet, chachliri paxpayghan, saqalliri ösuk, kiyim-kéchekliri meynet,jul-jul bir adem namayen boptu, u özining bundaq bir haletke chushup qalghinni oylapmu baqmighan iken. U mundaq bir ademning bu öyge, bu chirayliq ettirgülge mas kelmeydighanlighini hés qiptu. Shuning bilen u derhal nechche yildin buyan Su tégip baqmighan bedenlirini pakiz yuyup, saqal-burutlirini élip, béshidin-ayighiche yip-yéngi qiliwaptude andin eynekke qaraptu, eynekte tuyuqsiz ezeldin héch körup baqmighan shundaq bir chirayliq yash yégit namayen boptu. Bu waqitta u özining xéle yaman emes birsi ikenligini hés qilip, men nimishke tilemchilik qilghudekmen? dep oylaptu. Bu özining tilemchilik qilghandin biri özidin shundaq bir soalni sorishi iken. Uning ruhi birdinla oyghunup, emeliyette men xéle yaman emesqu dep oylap,, öyige, u gülge qarap, shuhaman hayatidiki eng muhim qarardin birni chiqiriptu. U ertidin bashlap tilemchilik qilmay ish izdeyshke bashlaptu.  Hemde bir ish tépiwaptu. Belki uninggha u güzel ettirgül dawamliq ilham bexish etken bolsa kirek, dawamliq japagha chidap ishlep, tiriship algha bisiptu, hayattiki pütün güzelliktin behriman bolup, hayatqa umudke tolgha köz bilen qarap, axiri öz aldigha bir shirketmu qurwaptu.”

Dimek Güzellik, yaxshiliq umudsizlik chömgen insanlarning ruhigha, qelbige umud nurlirini bexish éytidu. Obéktip güzellik insan ruhigha tesir qilip, insan özide eslidila bar  bolghan  lékin sirtini paskinchiliq qaplighan, kirlengen bu güzellik tuyghuning törelmisini qaytidin térildurup, insan ruhini qaytidin janlandurup, hayatini güzelleshturidu.

Güzellik  mudhish bir qudret bolsa, yaxshiliq uning Qilichidur. Dunyada her-bir insan güzel sheiylerni shu güzelligi bilen qobul qilsa, set  bolghan nersiler barghanche yoqulidu. Yaxshi bolghan nersilerni shu yaxshiliqi bilen tonulsa, eskilikmu barghansiri aziyidu.

Herqandak bir Milletning pütkul medeniyeti,  étqadi we sen´etige shu Xelqning özige xas éstétik (yeni güzellik) tuyghusi we istikiyge yandashqan bolidu. Bu güzellik tuyghu öz nöwitide yeni ashu xelqning pisxik xarektirini we mijez xuluqi bilen chember-chas baghlinip ketken bolidu.

Biz  Uyghur militining ejdatliri qedimi dewrilerde yaratqan barliq meniwi bayliqliri shu güzellik qarashliri bilen birleshturulgen. Qedimi zamanda yashighan At ustidiki jewendaz Uyghur millitining éstétik tuyghusida yukseklik nahayiti muhim orunda turghan. Ulardiki kishilik pisxik we éstétik tuyghusi bolsa yukseklik, qeqrimanliq we jasaret tuyghusi bolghan.

Uyghurlarning köchmen charwuchiliqtin Féodalliqmuqim diqqanchiliq tuzumge ötishi bilen özning maddi turmush  ihtiyajini özi qamdaydighan, töt pesili iniq bolghan  mododil belwaqning tebihiy muhiti,  ichkiy quruqluqtiki bu milletning dunyadin hewersiz bihutlishishi, Déngiz yolining ichlishi bilen, quruqluqtiki  yipek yolining  asta-asta qum boranlar bilen kömulup qilishi, shuningdek dewri atlap kelgen bu tinimsiz jahaletlik kulpetler, her-xil mezzepchilik, ummetchilik  tüpeylidin, Uyghur millitining pisxikisida asta-asta özgurush boldi. Millitimiz  pisxikisida mulayimliq, ajizliq, saddiliq, qanaetchanliq, zil we tar mijez xarektirler shekillen´gen. Jümlidin güzellik isteklirini  shirin sukette, pinhan hewes we ghayiwi ishtiyaqlirida, rayishliq, mulayimliq bilen ekis etturidighan bolup qalghan. Özini bashqilar teripidin yaxshi körushke,  teghdirlinishke, béqinishqa heqliq dep bashqilargha  ihtiyajliq tuyghusi hasil bolup qalghan.  

21-esirning kérishi bilen uyghur millitining güzellik qarishida, pisxikisida yene bir bohran xarektirlik özgurushler bolmaqta. Dunyagha yuzlenmekte, ilim-penge yurush qilmaqta we ixdisatning yuksilishi bilen özide milli Burjuaziye sinipi yétilip, bashqilar bilen riqabetlishish éngi yuksilip, öz ishini özi qilish éngi yétilmekte.  Özining kim ikenligige özi baha birip, özide ishech tuyghusi ashmaqta, özining zadi kim ikenligige soal qoymaqta, shuning bilen birge yene tarixtiki tragidiyelerdin sawaq élip, öz-özidin ensiresh tuyghusi yétilmekte.

Biz barmu? Yaki Yoqmu?

Allah güzeldur, güzel bolghani söyer!

Hz. Muhemmed(s.a.v.)

11.10.2015. Germany