Autori: H.A.Fikret

«tesewwup pelsepisi» dégen bu namomumiyliq jeh’ettin tesewwup idiyilirining omumiy namini bildüridu. Shundaqtimu uni özige xas bir diniy pelsepe h’ésablighan ikenmiz, uninggha qisqiche bolsimu tebir bérishimizge toghra kélidu.
«tesewwup pelsepisi» «wehditi wujud»(barliqningbirliki) telimatigha asaslan’ghan pelsepiwi telimat bolup, ka’inattiki barliq sheyilergerche körünüshte köp bolsimu, mah’iyet étibari bilen birla barliq (mewjutluq) barikenlikidin ibaret yekke barliq nezeriyini ilgiri süridu. Mana shu mah’iyet süpitidikibirlik bilen h’adise süpitidiki köplük otturisida baghlinish tesewwup pelsepisiningmezmunini teshkil qilidu. Emma tesewwup pelsepisidiki merkiziy orunda turidighanmesile yekke barliq bolghan wujudi mutleq bilen uning süpetlirining eng mujessemleshken h’aldiki tejellisi dep qaralghan insan otturisidiki munasiwet mesilisi bolup h’ésablinidu.shunga tesewwup pelsepisidiki barliq pikir, chüshenchiler mushu mesilini chöridigen h’aldaqanat yayidu.

Insaniyet özining tepekkur tarixida eng köp köngül bölgen,izdengen mesile dunyaning esli menbesi, mah’iyiti mesilisi bolup h’ésablinidu. Chünkibu mesile üstidiki izdinish mah’iyette insanning öz-özini chüshinish yolidiki urunushliriningaldinqi sherti idi. Qedimki yunan peylasopliridin télis alemning esli menbesini«su» din izdep barliq nerse sudin peyda bolidu we sugha qaytidu» dep chüshendürse,anaksimandir muqim shekilge ige bolmighan madda dep qarap buni «cheksizlik» dep atighanidi.anaksimén bolsa ka’inatning menbesini «h’awa» dep qaridi. H’éraklét esli menbeni«ot» dep qarap, «ka’inat ottin peyda bolghan, axiri yoqilip otqa qaytidu» dése,pifagor esli menbeni «san» dédi. Dimokrit «atom»din peyda bolghan dése, soqratalemning peyda bolushini «meqsetchilik» nezeriyisi bilen izahlidi. Platon «idiye»bilen sherhli -se, aristotil yuqiridiki qarashlarning h’emmisini yekünlesh asasida otturighachiqarghan «subistansiye» telimati bilen chüshendürdi.

Meyli sherqning qedimki peylasopliri bolmisun yaki gherbningbolmisun, ular oxshash bolmighan mewqede turup ka’inatning esli menbesini chüshendürü-shke tirishqan. Ularning beziliri bu menbeni konkrét bir maddidin, jisimd -in, sheyidinizdise, beziliri tashqi alemdin izdigen. Kéyinche marksizm klassikliri bu izdinishlerningomumiyliq jeh’ettin ikki xil yönilishke ige ikenlikini körsitip, bu ikki chongyönilishni «matériyalizm» we «idé’alizm» dep atighanidi. Bizge melum, marksizm klassiklirih’échqachan özidin ilgiriki idiyiwi miraslargha, meyli u idé’alistik xah’ishqa igebolushtin qetiynezer, pütünley inkar qilish pozitsiyisi tutmighan, eksiche ularningichidiki ilghar idiyilerdin, di’aléktik pikirlerdin tenqidiy ozuqlinip öziningpelsepe sistémisini berpa qilghan.
Islam dini ichide dunyagha kélip «quran» we h’edislerni’özining asasiy idiyiwi menbesi qilghan tesewwup pelsepisi alemning h’emmige qadir,qudretlik alla teripidin yaritilghanliqini qetiy mu’eyyenleshtüridu. Shungimu ularningqarishida, alladin bashqa h’échqandaq barliq mewjut emes deydighan yekke barliq qarishih’ökümran orunda turidu. Shundaq iken, ular «wehdeti wujud» telimatigha asaslinip,ka’inattiki mewjutluqlarni, alemning peyda bolushini qandaq chüshendüridu? Ular ka’inattikibarliq sheyiler -ni, alemni birdinbir h’eqiqiy barliq bolghan «wujudiy mutleq»ningsüpetlir -ining h’er xil shekillerde körünüshidinla ibaret dep chüshendüridu. Tesewwu-pta bu «tejelli» déyilidu.

«tejelli» sözining esli menisi «parlapkörünüsh, jilwilinish…» dégenlik bolup, tesewwupta h’eq süpetlirining ashkarilinishi,körünüshini körsitidu. Tesewwup ehlining qarishiche, birdinbir h’eqiqiy barliq bolghanalla özini körüshni we körsitishni xalighan we mushu sewebtin ka’inatni yaratqan:

Yar özin körmekke ayne ijad eylemish,
Süreti ijad alemdin bu menidur gherez.(1)

Démek, ularning pikriche «h’ösni mutleq» (mutleq güzellik)öz h’ösnini körüsh üchün eynek süpitide alem, ka’inatni yaratqan bolup, alemningyaritilishining tüp sewebimu mana shuningdin ibarettur. Tesewwup alemning yaritilishiningseweblirini özining zémini bolghan islam dinining alemning alla teripidin yaritilghanliqih’eqqidiki qarashlirida soqratqa awaz qoshup télé’ologizmliq (meqsetchilik) mewqesini’eks etturgen. Yuqirida körginimizdek, h’eq öz güzellikini körüp, uningdin zoqlinishüchün ka’inatni özige eynek süpitide yaratqan. Ularning bu qarishida yene ka’inatningyaritilish sewebini éstétik nuqti’inezerdin chüshendürüsh xah’ishimu eks etkenidi.buningdin sirt, sopilar yuqiridiki omumiy mewqesidin (yeni meqsetchilik nuqti’inezerdin)chetnimigen h’alda, ka’inatning barliqqa kélishi -ning seweblirini yene birqanche nuqtilardinchüshendurushke tirishqan. Grozin alimi é. D. Jawelidze tesewwuptiki alemning barliqqakélishining sewebi h’eqqidiki qarashlarning üch xil nuqti’inezerge merkezlishidighanliqinikörsi -tidu we ularning qarashliridiki asasiy xah’ishlargha asasen bu uch xil qarashni«éstétik prinsip», «ishqi prinsip», «génosologiyilik prinsip» (bilish prinsipi)dep ataydu. «h’ösni mutleq öz h’ösnini körmek üchün eynek ornida ka’inatni yaratqan»dégen qarash tesewwuptiki alemning barliqqa kélish sewebining «éstétik prinsipi» idi.

Emdi tesewwup telimatidiki alemning yaritilishining «ishqiprinsipi» we «génosologiyilik prinsipi»ni körüp baqayli. Tesewwupning qarishiche,wujudi mutleq özining tejelli qilghan «emma we sifat»ge ashiq, chünki u ka’inattinibaret eynekte öz h’ösnini körgendin kéyin, öz h’ösnige ashiq bolghan h’em eyneksüpitidiki ka’inatta körüngen h’ösninimu özige ashiq qilghan. Biz körüp ötken ezizidinnesefning «bu nur öz kamalini, esma we sfatini öz mez’h’irinde (körüshide) mushah’ide’etkini üchün (körgini üchün), ulargha (öz körünüshlirige) ashiqtur. Bu sewebtinademning roh’imu öz jismigha ashiqtur. Chünki adimiy jisim adimiy rohqa mez’h’erdur(érishkendur)» dégen sözliridimu bu qarash ochuq ipadilengenidi. Jalalidin rumimu«ademni ezeldin özüngge ashiq etkeniding, ishq ghelyani bilen alem barliqqa keldi»deydu.démek, ularning pikriche, h’ösni mutleq ka’inattin ibaret eynekni yaritip öz güzellikinikörgendin kéyin, ulargha ashiq bolghan h’em ularnimu özige ashiq qilghan. Shunga jalalidinromi «h’eq üchün ishq ölchem bolarmish» deydu we ka’inatning mewjutluqini, h’erikitini’ishq bilen chüshenduridu. Tesewwupning mewjudiyet qarishida h’eqiqiy barliq peqet bir,yeni wujudiy mutleq bolghaniken, u h’alda mentiqe jeh’ettin éytqanda, ularning nezeridikibu ishqning obyéktimu, subyéktimu bir, yeni ishqmu, meshuqmu eslide bir bolghan bolidu.shunga ularning qarishida «ishq allaning lutfi» bolup h’ésablinidu. Meshuq ezelde barliqlarni’özige ashiq qilip, ashiqlarning közliride özini körüp h’uzurlan’ghan: chünki sen ayne’ikewne tejella eyleding, öz jemaling cheshme’i ashiqden temasha eyliding. (sen ka’inateynikige tejelli qilding, öz jamalingni ashiqning közide körüp tamasha qilding) shunga,ularning nezeride birlikning köp körünüshige seweb nerse mana shu ishq. Eger ishqtinibaret bu tuyghu bolmisa alem peqet birlik h’alitide körüngen bolatti.

Ibin erebi bu h’eqte«eger ishq bolmighan bolsa birlik üzülüp qalmighan (yeni ashiq – meshuq dep köplüksheklide körünmigen) bolatti» deydu. Jalalidin rumimu «jümle meshuqtin ibarettur, ashiqperidur, tirik bolghini peqet meshuqtur, ashiq bolsa murdedur»deydu. Démek, ularningqarishida alemning peyda bolushining bir sewebi mana shu ishq, shunga özini untughanh’alda shu ishq qaynimigha chöküp meshuq bilen birliship kétish arqiliq eslidiki birlikh’alitige qaytish teswwuptiki eng aliy ghaye bolghan. Mana bu alemning yaritilishiningsewebliridin biri bolghan «ishqi prinsip» idi. Bulardin bashqa, ular yene alemningpeyda bolushining sewebini «wujudiy mutleqning bilinmekni xalighanliqi we mushu sewebtinka’inatni yaratqanliqi bilen chüshendüridu. Ularning pikriche bir h’edisi qudisi da allanamidin shundaq déyilgen: «men bir yoshurun xezine idim, bilinmekni istidim we bilinmeküchün dunyani yarattim». Shunga, tesewwupta insanning birdinbir meqqsiti h’eqni tonush,bilish dep qarilidu. Chünki ularning qarishiche h’eq bilinmek üchün ka’inatni yaratqan,yeni tejelli qilghan. Shunga ka’inattiki barliq sheyilerde wujudiy mutleqning süpetliri’eks etken bolidu. Insanmu h’eqning tejellisi, uningda h’eqning süpetliri eng mujessemh’alda tejelli bolghan. Shunga h’eqni tonush insanning özini tonushidin bashlinidu. Manabu alemning yaritilishining «génosologiyilik prinsipi» (bilish prinsipi) idi. Alemningyaritilishining sewebi toghrisidiki bu üch xil qarash emeliyette tesewwuptiki mewjudiyetqarishi bolghan «wehdeti wujud» telimatining sherh’isi bolup, birdinbir barliq bolghanwujudiy mutleqning h’er xil körünüshlerde tejelli bolushning sewebini chüshendürüshke intilishidi. Shunga «bu üch prinsipning h’emmisi bir – birini toluqlap, tebi’iy h’alda birlikke’ige bolghan». Mutesewwuplarning qarishiche, tejellining qandaq meydan’gha kélidighanliqini’alladin bashqa h’échkim bilmeydu. Chünki dunya h’er deqiqe yéngidin tejelli bolup turghanliqi’üchün tejellilerning qandaq meydan’gha kélidighanliqini bilgili bolmaydu.

Biz bolsaq dunyanijimjit, turghun h’alette h’ésablaymiz, emeliyette bolsa ka’inat h’er deqiqe ichide yéngidinyaritilip, yoqilip yene qaytidin yaritilip turidu. H’erqandaq bir sheyi bir xil shekildikitejellidin yoqilip, yene bir xil shekilde tejelli bolup turidu. Ularning qarishiche,biz turuwatqan bu maddiy dunyadiki h’er xil süretlerde körüngen sheyiler wujudiymutleqning esma we sifatning biwasite h’aldiki tejellisi (körünüshi) bolmastin, belkibirqanche basquchlardin (yeni birnechche alemdin) kéyinki körünüshi h’ésablinidu. Ularbuni «h’ezerati xemis» (besh mertbe) dep atighan. Ularning bu «besh mertbe»si wujudiymutleqning wujudining besh mertibi bolup, h’eqning ka’inatni yaritishtin ilgiriki yéganewujudi (yégane barliqi) uning esma we sfatning tejelli bolup köp körünüshning basquchlirini’öz ichige alghan. Bu besh mertbe töwendikiche:(1) «h’ezerati gheybi mutleq» (mutleqghayibliq mertibisi) bolup, bu mertibige «late’eyyun» (bilinmigen, melum bolmighan,ashkarilanmighan), «alemi itlaq» (erkin alem, azad alem), «gheybul gheyib» (ghayiblarningghayibi), «h’eqiqetul h’eqayiq» (h’eqiqetning h’eqiqiti), «zati ilah’iye» (xudaning zati),«emayi mutleq»11, «ghobi h’üwiyyet» (ghayib h’eqiqet) isimliri bérilgen. Ularning qarishichebuzat mertibisi bolup, idrakning sirtida bolghini, yeni bilish mumkin bolmaydighanliqi’üchün bu namlar bilen atalghan bolup, bu «eyani sabte we h’eqayiqi ilmiyye» (h’eqiqetilmi) alemi h’ésablinidu.21 (2) «alemi jeberut» (büyüklük alemi) mertibisi bolup,bu allaning namliri we süpetlirining deslepki namayan bolghan alemi dep qaralghan.shunga bu basquchta «te’eyyuni ewwel» (birinchi te’eyyun, deslepki ashkarilinish),«tejelli’i ewwel» (deslepki tejelli), «h’eqiqeti muh’emmediye», «eqliy wwel» (deslepki’eqil) «roh’iy külli» (omumiy roh, pütün roh), «kitabi mubin» (ashkara, ochuq kitab)dégenge oxshash namlar qollinilghan. Ularning pikride, buning «büyüklük alemi» déyilishiningsewebi namlar we sfatlarning ayrim shekillerde tejelli bolmighanliqi, zattin ayrilipchiqmighanliqidin bolghan. Shunga ular bu mertibini yene «wehdeti mutleq» (mutleq birlik)depmu atighan. Ularning qarishiche, bu birinchi te’eyyun «lamut alemi» (ilah’i alem)bolup h’ésablinidu. Shunga birinchi te’eyyunde (yaki deslepki tejellide) mülk mertibisimeleküt mertibisidin, meleküt mertibisi jeberut mertibisidin, jeberut luh’uttin ayrilmighanbolup, bularning h’emmisi téxi ayrim – ayrim h’alda tejelli bolmighan bolidu. (3)«alemi meleküt» yaki «alemi erwah» (perishtiler alimi yaki rohlar alimi mertibisibolup, buninggha «te’eyyuni sani» (ikkinchi ashkarilinish), «sidretul munteh’e»31,«berzah’i sughra»41, «alemi tefsil» (tepsiliy alem, h’emme nerse toluq ashkarilan’ghanalem), «alemi misal» (misallar alemi) dégenge oxshash namlar bérilgen. (4) «alemisheh’adet» (guwahliq alemi) mertibisi bolup, buninggha «alemi mülk» (alem, dunyameniside bolup, maddiy dunyani, yeni köz aldimizdiki dunyani körsitidu), «aleminasut» (insaniy alem), «alemi enasir» (unsurlar alemi, éléméntlar alemi),«alemi exlaq we enjum» (asmanlar we yultuzlar alemi), «alemi mewalid» (peydebolush, meydan’gha kélish alemi), «alemi h’és» (sezgüler alemi, yeni sezgü ezalarbilen h’és qilghili bolidighan alem) dégenge oxshash namlarmu bérilgen. (5) «alemi’insaniy kamil» mertibisi bolup, bu aldinqi mertibilerning h’emmisini özige mujessemleshturgenmertibidur.51 tesewwup ehlining qarishiche, zat mertibi bolghan «mutleq ghayibliq mertibisi»depeqet allaning zati mewjut bolup, süpetliri téxi zattin ayrilip tejelli bolmighan.zat mertibisi eqil – idrakning sirtida bolup, uni bilish mumkin bolmayla qalmastin,yene uni melüm makan we zaman ichige qoyup tesewwur qilghilimu bolmaydu. Shunga bumertibige «late’eyyun» (melum bolmaydighan, ashkara bolmaydighan, yeni mu’eyyen makan,zaman’gha teyin étishke bolmaydighan dégen menide) ismi bérilgen. Shunga ular zat mertibisi’idrakning sirtida bolghini üchün «wujudi mutleq»ning «esa we sifati» tejelli bolghanmertibilerni üchke bölidu. Bular «jeberut alemi» (ulughluq alemi), «meluküt alemi»(melekler, yeni perishtiler alemi) we «mülk alemi» (maddiy alem)din ibaret.

Ezizdin nesefi bu’üch alemning munasiwitini shundaq chüshenduridu: «zah’iri alemde batini alemning alametliribolidu. Mülkte melekütning belgiliri bolidu… mülk melekütke oxshaydu. Melekütningasasi jeberutta bolidu. Chünki mülk melekütke guwahliq béridu, meleküt bolsa jeberutnidelilleydu»61. «jeberut alemi mülk bilen melekütning bashlinish menbesi bolup, umülk bilen melekütke ashiq. Chünki u meleküt bilen mülkte öz h’ösnini körüp, öziningisim we süpetlirini tamasha qilidu. Xuddi shuninggha oxshash melekütmu mülükke ashiq.chünki mülkte meleküt özini namayan qilghan. Melekütte bolsa jeberut namayan bolghanbolidu»71. Nesefi bu alemlerning bir-birige baghlan’ghanliqini, biri bolmisa yene biriningmubolmaydigha nliqini éytidu: «meleküt bolmisa mülkning bolushi, mülk bolmisa melekütningbolushi mumkin emes, h’er ikkisi birlikte bolup, bir-biridin ayrilma -ydu» 81.ghezzaliy h’em alemni üchke bölidu: «alem birnechche alemlerge bölinidu: mülk alemibu tuyghulargha ashkara alem. Meleküt alemi ichki jeh’ette eqillerge melüm alem.jeberut alemi aridiki alem bolup, bu ikki alemning melum qisimlirini öz ichige’alghan bolidu». U yene insannimu xuddi bu alemlerge oxshash üchke bölidu. «alem,mülk …, meleküt, jeberut… alemlirige bölinidu. Mülk alemige séning bilishtetayinidighan h’ésiy ezaliring mas kélidu. Melekutke muwapiq kélidighini bolsa roh,eqil, küch – irade qatarliqlardur. Jeberut alemige mas kélidighini h’és tuyghulardikisezgu we küchlerdin ibarettur»91. Tesewwuptiki alem qarishi uning «wehdeti wujud»telimatini toluqlighan bolup, u «wehdeti wujud» qarishigha tayan’ghan h’alda pütün alemningpeqet birdinbir h’eqiqiy barliq bolghan allaning namliri we süpetlirining tejellisidinla’ibaret ikenlikini delilleshke tirishqan. H’er qaysi alemlerning munasiwitinimu mushunuqtini delillesh asasida chüshendurgen. Shunga h’emze pansori «esrar el – arifin»(ariflarning sirliri) namliq esiride «uning meyli (yaki xah’ishi, yeni özini körmekni’istigenliki) pütün alemge namayan bolghan (tejelli qilghan). Ewwilidin axirighiche,mexpiydin ashkarighiche h’emmisi uning (allaning) meylining tejellisidin bashqa h’échnerse’emes». «barliq shekiller uning shekilliri, barliq rengler uning rengliri, barliq tawushlaruning tawushliri, chünki u yégane, uning h’emrah’i (shériki) yoq»02deydu.h’ezriti ebubekrimu«men qarighan h’erqandaq bir sheyide allaning tejellisidin bashqa birnerse körmidim»12 dégeniken.

Shunga mutesewwuplarbarliqning eslide peqet bir ikenlikini, h’er türlük süret – shekillerning mana shuyégane barliqning süpetlirining körünüshliri ikenlikini obrazliq h’alda déngiz süyibilen dolqun’gha, suning h’er xil h’aletlirige simwol qilip chüshendüridu. Buni pars tesewwupshé’iriyitining wekilliridin biri bolghan fexiridin iraqi (3121 9821)ning töwendikisözliride éniq körimiz: «issiqning tesiri bilen déngiz üstidin h’awagha kötürülgensu zerriliri h’or déyilidu. Bular yuqiri kötürülüp birikip bulut h’asil bolidu. Tamche- tamche bolup töwenge chüshse yamghur bolidu. Yamghur suliri qoshulup derya bolidu. Tekrar- tekrar qoshulup déngiz h’aligha kélidu. Démek, déngiz, muz, h’or, bulut, yamghur, sel,usteng… h’emmisi suning türlük körünüshliri bolup, h’emmisining esli sudur. Shuninggha’oxshash ka’inatta bar h’ésablan’ghan nersilermu tengri supetlirining bashqa – bashqa körünüshliribolup, h’emmisining zati yekkidur, yeni alladur»22. U yene, «déngiz h’échqachan özgermeydu,uning qaynamliridin dolqunlar kötürülidu. Kishiler buni dolqunlar déyishidu. Emma h’eqiqetdebolsa bularning (dolqunlar) h’emmisi ashu déngizdinla ibaret»22deydu. H’emze pansorimubuni su bilen suning yüzidiki köpükke timsal qilip chüshenduridu: «köpük suning köpushibilen qopal (körümsiz) sheklige kirsimu, emma suni özining bashlinishi qilghini üchün,uning mah’iyiti nepisliktin bashqa nerse emes. Peqet okyanning yüzide köpük qopalh’alette peyda bolidu. Shunga u sudin peqet mejazi h’alda perqlinidu. Yeni suning körünüshinepis (güzel), köpükning bolsa qopal, lékin köpük h’eqiqiy mah’iyette sudin perqlenmeydu.uning shekli we ismi suningkige oxshimighini üchün kishiler uni köpük déyishidu. Emma’özining h’eqiqiy mah’iyiti nuqtisidin qarighanda u shekilgimu, barliqqimu ige emes.uning ismimu peqet xiyaldinla ibaret bolup h’eqiqiy emes, chünki köpük h’er da’imsuda qayta – qayta yoqilip turidu» deydu. Shunga ularning qarishiche, birdinbir h’eqiqiybarliq bolghan wujudiy mutleq bilen uning süpetlirining tejellisi bolghan insan otturisidikimunasiwetmu xuddi shuninggha oxshash bolup, insan exlaqiy jeh’ettin takamulliship özlüktinpütünley kéchip «xena» bolghanda, köpük suning ichide ghayib bolghandek h’eqning wujudidayoqilip kétidu. Ular bu waqitta «xena meqamigha ériship xuddi tashtek mustehkem bolghanda,tewh’idke (birlikke) qedem qoyiduki, bu xuddi «yoshurun xezine»diki barliqqa yakiköpükning suda ghayib bolup, köpük bolmighinigha oxshaydu. Emma «tewh’idke qedem bésish»bu peqet ipadilesh sheklidinla (yeni ipadiligüchi sözidinla) ibaret. Chünki mah’iyette,köpük bilen h’échqachan ikki nerse emes 42. Tesewwuptiki mana shu yégane barliq bolghan«wujudiy mutleq»ning süpetlirining tejelli bolup köp xil shekillerde körünidighanliqi,emeliyette bolsa barliqning peqet bir ikenliki toghrisiki «tejelli nezeriyisi »asasida sheyilerning dewri h’alda aylinip turidighanliqi, bir xil shekildin yene birshekilge özgiridighanliqi, köplüktin eslidiki birlik h’alitige qaytidighanliqi h’eqqidiki«dewrlik nezeriyisi» meydan’gha kelgenidi. Buning bilen tesewwup pelsepisidiki mushumezmunni eks ettürgen shé’ir türige «dewriye»dep nam bérilgenidi. «tejelli»ge asasenwujudiy mutleqning süpetliri öz tejellisidin peyda bolghan bir qanche alemdin ötüpmülk alemige, yeni biz yashawatqan maddiy dunyagha chüshidighanliqini körüp öttuq.

«dewrlik nezeriyisi»ge asasen, «bumaddiy alemge chüshken yekke barliq deslipide» «jemad» (ménrallar), andin «nebat»(ösümlük), andin kéyin «h’aywan», undin kéyin «insan» shekilliride tejelli qilip,uningdin «insaniy kamil» sheklige kiridu we h’eqqe qoshulup kétidu. Yeni «wujudiymutleq»tin qandaq chiqip, bu xakdan’gha (bu dunyagha) chüshse, qaytidin bu yerdin chiqipeslige qaytidu52. Mutesewwuplar wujudiy mutleqning süpetlirining tejellisining alemlerningeng töwini bolghan maddiy alemge yaki «alemi sufli» (töwenki alem)ge chüshüp h’erxil shekillerde körünüshi, bir xil shekildin bashqa bir xil h’aletke ötüsh we yene wujudiymutleqqe qaytishidin ibaret aylanma h’eriketni xuddi bir chember shekillik da’irige’oxshatqan bolup, bu dewr h’eriketni «qewisi nuzul» we «qewisi oruch» dep ikkigebölgen. «qewisi nuzul» wujudiy mutleqning «esma we sifat»ning «yay sheklide yuqiridintöwenge chüshken basquchliridur»62. Ularning qarishidiki bu basquchlarning tertipi töwendikiche:«wujudiy mutleq»tin ayrilip chiqqan «nuri ilah’i» (ilah’i nur) tertip boyiche «eqlikülli»din «uquli tis» (toqquz eqil)ge, uningdin «nufusi tis» (toqquz nefis)ke,uningdin «eflaki tis» (toqquz asman)ke, uningdin «tebayi erba» (töt xil tebi’et,yeni issiq, soghuq, qorghaq, h’öldin ibaret töt xil tebi’et)gha, ulardin «enasiri’erba» (töt unsur)gha ötidu. Bu mebde (bashlan’ghan jay) yaki «qewsi nuzul» déyilidu72.«qewsi oruch» töwendin yoqirigha qarap qews (yay) sheklide qilin’ghan h’eriketni bildüridu.«qewsi nuzul» arqiliq «alemi ghayib»din «alemi shuh’ud»gha chüshken barliq deslipidemedenlerge (jemad), andin nebatqa (ösümlük), andin h’aywan’gha, eng axirida insansüritide tejelli qilidu. Insandin «insaniy kamil»gha ötken «nuri ilah’i» arqisighaqaytip «insaniy kamil»din h’eq te’alagha (wujudiy mutleqqe ulishidu)82. Bu ikkinchi’aylanma (dewr) bolup me’ad (qaytip baridighan jay) yaki «qewsi oruch» (yay shekillikyuqiri örlesh) déyilidu. Shuning bilen bu «ilah’iy nur» öz «dewre»sini (aylinishni)tamamlaydu. Mutesewwuplarning «dewrlik nezeriyisi»diki «ilah’iy nur»ning «wujudiy mutleq»tinchiqip chember shekillik aylanma h’asil qilip tejelli qilish we axirida eslige qaytishjeryanini töwendikidek isxima bilen körsitish mumkin. Resim bar (eslidiki originalning33-bitide) «dewrlik nezeriyisi» omumiy jeh’ettin alghanda islam dinidiki insanölgendin kéyin rohning yene eslidiki dergah’igha qaytidighanliqi toghrisidki eqidilerasasida otturigha chiqip, qismen sirtqi tesirler bilen téximu toluqlan’ghan bolup,rohning ölmey aylinip yüridighanliqi (tenasux) qarashlarning rawaji idi. Shunga ibinerebimu «ewwilidin axirigha qeder barliq mewjudatlar peqet yégane tengridin peydabolidu we uninggha qaytidu» deydu92. Tesewwup pelsepisi diniy pelsepe bolush süpitibilen alemning peyda bolushi, tereqqiy qilishi we yoqilishini özining omumiy mewqesibolghan idé’alistik meydanda turup közitidu we chüshendüridu. Shunga ular alemning peydabolush, tereqqiy qilish we yoqilish jeryanlirini «nuri ilah’iye»ning oxshash bolmighanshekillerde tejelli qilishidinla ibaret dep qaraydu. Lékin bu yerde shunimu tilgha élipötüshke tégishlikki, tesewwup pelsepisidiki «dewrlik nezeriyisi» omumiyliq jeh’ettesheyiler tereqqiyatining ichki sewebi uning ichki qismidiki zidiyet ikenlikini inkarqilip, sheyiler tereqqiyatini rohning aylinishidinla ibaret dep chüshendursimu, emma’ularning mushu chüshendürüsh -liri ichide köpligen di’aléktik pikirlerning bixliri közgechéliqidighanliqi -ni étirap qilmay turalmaymiz, elwette. «dewrlik nezeriyisi» boyicheqarighanda «wujudiy mutleq»ning «esma we sifat»ning tejellisi bolghan ka’inat «ilah’iynur» birdinla yarilishi bilen barliqqa kelgen bolmastin, belki bu nurning tedrijiyparlishi bilen barliqqa kelgen. Bu nurning yuqiridin töwenge qarap tejelli qilish«qewsi nuzul» bilen deslep eqli külli barliqqa kelgen. Tertip boyiche eng töwengechüshkende «töt enasir», yeni tupraq, su, ot, h’awadin ibaret töt madda peyda bolghan.bu nurning yuqirigha qarap tejelli qilishi bilen töt enasirdin tedrijiy h’alda ménrallarbarliqqa kelgen. Andin tertip boyiche ösümlük (nebat), h’aywan, insan barliqqakelgen. Téximu diqqet qilishqa erziydighini , bu nur yuqirigha qarap tejelli qilghandikih’erqaysi basquchlarda peyda bolghan mewjudatlar özining aldinqi basquchigha qarighandabir baldaq tereqqiy qilghan, mukemmelleshken mewjudatlar idi. Jalalidin rumi «dewrliknezeriyisi»ni töwendikidek bayan qilghan: ewwel alemge kelgenti jemad, jemaddinbarliqqa keldi nebat. Yillarche ömür kechürüp nebat, jemaddin dunyagha kelginini h’échqilmidi yad. Nebattin h’aywan’gha ötkende bolsa, nebattiki h’alini eylimidi yad.03mewlane mesnewilir -idin biride yene shundaq deydu: «jemaddin murde dégen namgha igebolimen. Uningdin h’aywan bolup peyda bolimen we h’aywandin ölüp ademge aylinimen(shundaq iken). Manga ölüp yoqilip kétishtin endishe qilishning néme h’ajiti? Besherde(insanliqta) ölüp, pütünley yéngi qiyapetke ige bolup mela’ikilerdin bir belge’élish üchün qanat qaqimen. Emma melekni h’em terk étimen. Chünki «uning (allaning)wejidin (yüzidin) bashqa h’emme h’alak bolghuchidur (ölgüchidur)», mela’ikiler alimidimumen yene ölimen»13. Bu misallardin «dewrlik nezeriyisi»de ipadilengen di’aléktikpikirlirini éniq körgili bolidu. Bolupmu kéyinki basquchning aldinqi basquchni inkarqilish asasida meydan’gha kélishi we aldinqi basquchtikige qarighanda takamullishishqaqarap mangghanliqi lah’ide közge chéqilidu. «… sen xak (tupraq) iding, giyahqa aylanding.nebatat (ösümlük) dunyasidin bir qetre qan bolup h’aywanat dunyasigha öttüng. Nihayet,h’aywanat dunyasidin alemi insaniyetke. Mana bu qaltis möjize!» deydu jalalidinrumi23. Mewlanining eserliride bundaq di’aléktik özgirish jeryani ipadilengen misralarninah’ayitimu köp uchritimiz: «deslipide jemad peyda bolghanidi, andin nebat (ösümlük)barliqqa keldi. Uningdin h’aywan’gha öttung. Lékin bu jeryanlar sanga namelümdur. Uningdin(h’aywandin) ilim, eqil we iman igisi bolghan insan’gha ötti. Gerche h’emmisi uningdin(tupraqtin) mukemmelliship barliqqa kelgen bolsimu, ten yenila xakdanning (tupraqning)bir bölikidur»33. Körünup turuptiki, ularning «dewrlik nezeriyisi»diki «nuri ilah’i»ningtejelli qilish tertipi emeliyette sheyiler tereqqiyatining addiy h’alettin takamullishishqaqarap mangidighanliqi, kéyinki basquchtiki tereqqiyat h’aman aldinqi basquchni özigemenbe qilsimu, yene özining kona h’alitini inkar qilish arqiliq yéngi h’aletke ötidighanliqidinibart di’aléktik özgirish jeryanini eks ettürgenidi. Gerche ular bu jeryanlarnipeqet «wujudiy mutleq»ning süpetlirining tejellisi dep chüshendürsimu, lékin tejelliningh’erqaysi basquchtiki sheyilerning peyda bolush, mewjut bolup turush we yoqilip bashqasheyilerning peyda bolushigha seweb bolushidin ibaret tereqqiyat jeryanliri h’eqqidikitonushida, angsiz h’alda bolsimu sheyiler tereqqiyatining di’aléktik qanuniyitini ipadiligenidi.shunga biz tesewwup pelsepisidiki bu qarashlarni melum tereplerde bolsimu istixiylikh’alda sheyiler tereqqiyatining di’aléktik qanuniyitige oyghunlashqanliqi bilen yenila’ilgharliqqa ige dep qaraymiz h’em uni tereqqiyatni pütünley inkar qilidighan métafizikqarash «dewriylik» qarishidinmu qismen perqlendürimiz.

Menbe: «tesewup pelsepisi»