Bügün 20-Esir uyghur edebiyati we medeniyet tarixidiki muhim namayende – Merhum ehmet ziyaining wapatigha 26 yil tolghan kün.
Kishiler «ehmet ziyai» dégen bu namni anglighinida ixtiyarsiz halda uni 20-Esir uyghur edebiyatidiki bir «köwrük» shundaqla hazirqi zaman uyghur gézitchiliki tarixidiki bir «ul tash» dep qarishidu.
Ehmet ziyai heqiqetenmu bir «köwrük», u 20-Esirdiki zamaniwi uyghur edebiyatini klassik türkiy edebiyatining bay enenilirige baghlighan we bu jehette «köwrük» lük rol oynighan bir shexs.
Uyghur ziyaliylardin hazir shiwétsiyede yashawatqan abdushükür muhemmet ependi merhum ehmet ziyaining bu jehettiki töhpilirige alahide zor baha béridu. Uning qarishiche, ehmet ziyai uyghur klassik edebiyatining ijadiyet we uslub jehettiki ésil enenilirini hazirqi zaman edebiyatigha élip kirgen we uni yéngiche muhitta béyitqan ediblerning biriken.
Gérmaniyediki uyghur bilim ademliridin doktor ablet semetmu merhum ehmet ziyai wapatining 26 yilliqi munasiwiti bilen shairni chongqur hörmet we séghinish bilen tilgha alidu.
U, merhum ehmet ziyai bir shair, bir yazghuchi, bir axbaratchi bolupla qalmastin öz nöwitide yene bir ilmiy tetqiqatchi hem ötkür tilchidur, dep qaraydu.
Ehmet ziyai 1913-Yili 17-Aprélda qeshqer yéngisheher nahiyesining xanériq yézisida bir diniy ölima ailiside tughulghan.
Ehmet ziyaining dadisi mollaxun 14 yash waqtida hejge bérip, u yerdiki medrisilerde 12 yil oqup, 26 yéshida qeshqerge qaytip kelgen hemde abduqadir damollam bilen yéqin munasiwet ornatqan. Ehmet ziyaining dadisi qeshqer xanériqta 24 hojriliq medrise bina qilip, özi muderris bolghan.
Ehmet ziyai mollaaxun hajim ailisidiki 13 balining ikkinchisi bolup, uning akisi muhemmet peyzimu öz dewride yétilgen ilim igiliridin bolghan. Ehmet ziyaining eslimisige qarighanda, uning akisi muhemmet peyzi 1933-Yili qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti hökümiti bash wakaletxanisining katipi bolghan.
1934-Yili emdila 21 yashqa kirgen ehmet ziyai qeshqer shehiride qutluq haji shewqiy muherrirlikide neshr qiliniwatqan «yéngi hayat» gézitide katip we yardemchi tehrir bolup ishleshke bashlighan.
Ehmet ziyaining eslimisige qarighanda, shu yillarda u özining parschini yaxshi bilgenlikidin paydilinip, iranda chiqidighan «téhran géziti», afghanistanda chiqidighan «aman afghan» gézitlirining xelqara xewerlirini uyghurchigha terjime qilip, «yéngi hayat» gézitige teyyarlighan. Bu gézit kéyinche «qeshqer shinjang géziti» ge özgertilgen. Ehmet ziyaiy bu gézitte taki 1943-Yilighiche tehrir, bash muherrir bolup ishligen.
1943-Yilining bashlirida ehmet ziyai ürümchige yötkilip, «shinjang géziti» de muherrir bolup ishligen. Bu jeryanda lutpulla mutellip we abdurehim ötkürler bilen yéqin dostluq ornatqan.
U, shu yili «rabiye-Seidin» opérasini yézip, «shinjang géziti» de élan qilghan. Epsuski, 1944-Yili 4-Ayda tutqun qilinip, taki 1946-Yilining béshighiche shéng shisey türmiside yatidu.
Türmidin chiqqandin kéyin qeshqerge qaytip kélip, ladaq yoligha atlinidu hemde qeshqer bilen hindistan arisida sodigerchilik qilidu. 1946-Yili «11 bitim» imzalanghan künlerde u yene «qeshqer shinjang géziti» ge qaytip kélip bash muherrir bolup ishleshke bashlaydu.
1947-Yili u jenubtiki wilayetlerning wekili süpitide gomindang qanun palatasining ezasi bolup saylinidu hemde nenjingde 72 kün turidu. 1948-Yili 5-Ayda nenjingdin qaytip chiqip yene «qeshqer shinjang géziti» de bash muherrir bolup ishleydu.
1949-Yilidin kéyin shairning hayati siyasiy dawalghushlarning boran-Chapqunlirida ötidu. U, uzun mezgil türme hayatini béshidin kechüridu. 1970-Yillarning axirida türmidin chiqidu. 1980-Yillarda «türkiy tillar diwani» bilen «qutadghu bilik» ni neshrge teyyarlashta muhim küch qoshidu.
Doktor ablet semet yene merhum ehmet ziyaining ijadiyet musapisi we eserliri heqqide toxtilip, uning intayin mol we köp qatlamliq edebiy, ilmiy miraslarni qaldurup ketkenlikini ilgiri süridu.
Abdushükür muhemmet ependi axirida, ehmet ziyaining «ladaq yolida karwan» namliq esirining uyghur hazirqi zaman edebiyatidiki tunji sayahet xatirisi bolush süpiti bilen intayin muhim edebiy we tarixiy ehmiyetke ige ikenlikini tekitleydu.(Qutlan)
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/medeniyet-tarix/meshhur-kishi-10272015144743.html/story_main?encoding=latin
Tengritagh Akademiyesi 