Autori: Iz

„Bilim Insan üchün yaxshi zamanlarda bir bayliqtur, nachar zamanlarda qoghdighuchi we yaxshi bir Yol körsetküchidur.“

Aristoteles

Ghuljida yéngi Maarip herkiti yeni Jeddichilik bolsa Ana wetinimiz Uyghuristanda birinji bolup bashlanghan jay bolup hésaplinidu. 19-esirning axiri 20-esirning bishidila  Ghulja diyarida meripetperwer ziyalilar teripidin yéngi maaripni yolgha qoyghan mektepler ichilishqa bashlighan.

Yünenlik Yang Zishing Wetinimiz uyghuristanda 1912-yildin 1928-yilghiche bolghan 17 yil jeryanida, xelqimizni jailiyet, Xurapatliqqa undep, ilghar pikirlik kishilirimizni ölturup, putun ana yurtta zorawanlik bilen hökum surgen zamanlarda idi. . U chaghda uyghuristanda mustebit hökumet teripidin öz mempeetini chiqish qilip achqan , henzu til ügitidighan „Shotang“ digen mekteptin bashqa penni mektepler yoq idi.  Mana mushu mushkul zamanlarda Ghulja xelqi yéngiliqqa intilip, yéngi maaripni yolgha qoyup, mektep silishtek ulugh ishlarni qilghan.

Shu chaghdiki jeddichilik herkitining pishwaliridin biri bolghan meripetperwer Mutaali Kamal xelpitim 1895 –yili Yerkettin Ghuljigha kilip, Döngmelide Elabay mejidining yinigha Mektep achidu.

Shu yili yene Kenjaxun, Yaqupaxunlar Uchderwazda mejit silip aridin uzun ötmey mejitning arqa teripige   asti-usti taxtayliq Mektep binasi salidu.

Hesuha Damullam 1924-yili Ghuljida yéngi maaripni yolgha qoyushta tolimu jür´etlik qilghan. Hesuha Damullam Misirning Ezher Univirsitini pütturgen bolup, Misirdin ilip kelgen matiryalliri asasta Ghuljida Elabay mejitining yinida mektep ichip, Yashlargha penni derislerni ötken. Jamaet sorunlirida usuli Jedidin terghip qilip, mundaq digen: “ Ilim penni ügünup, dunyagha közimizni achmisaq, bizning insan ikenligimizni héchkim bilmeydu „ dep ,  Xelqqimizni xurapatliqtin qol uzushke, yéngiliqqa intilishke dewet qilghan. Damollamning azghina waqitta ijdimai tesiri köchuyup, telepkar shagirtliri köpuyidi. Ghulja shehiri we yézilarda ghul-ghullar peyda bolidu. Mektepte oqoydighan yashlarning köpuyishi bilen mektep yinigha qizlar sinipimu ichilidu. Qizlargha Hesuha Damullamning ayali oqutquchiliq qilidu. Mektepte Hésap, Til-edebiyat, Tarix, Jughrapiye we Ten-terbiye derisliri ötulidu. Türkiyede oqup kelgen Mesum ependi bu Mektepte Hésap we Ten-terbiye derislirini birip,  Damollamgha Qol-qanat bolidu. Epsus shu chaghdiki mustebit hökumetke yan tayaq bolghan muteesip küchler teripidin : Dinimizni buzdi, „Kalte Quyruqlar“  digen betnamlar bilen qarlinip, mustebit hökumetke chaqidu we shu muteesip Qazi-kalamlar teripidin qattiq urulup, Damollamni naka qilip qoyidu. Bu xorluqqa chidimighan Damollam Jaghastay digen yézigha hijret qilidu.

1923-yilliri Hashir Rizzaq xelpitim Ghuljida yéngi maaripni yolgha qoyidighan mektep achidu.  Naghirchida Esqer qarim we Muratbeg digen  ilghar pikirlik kishiler „Roshen“ mektiwini quridu. Shu yillarda yene Türkiyede oqop kelgen Tursun ependi, Mesum ependiler Medirisning yinigha Mektep achidu.  Mashu yillarda yitim-hésir, ige-chaqisiz ballar üchün Qazanchida 16 ighizliq öyini « Heyriye » mektiwining binasi üchün teghdim qilghan, „Yétimlarning Anisi „ dep nam alghan meripetperwer Ayxan anining ijdimai tesiri  Ghulja sheride nahayitimu küchluk bolghan.

1915-yili Türkiyede oqup kelgen Mesud Sabiri ( Tarixtiki „üch Ependi“ ning biri ) ning mektep ichish tirishchanlighi alahide gewdilik bolup, uning milletning qalaq we namratliqtin qutuldurushtiki paaliyetliri küchluk bolghan.

1920-yili Musabaylarning iqtisadi jehettin qollishí bilen Abduraxman ependi, Tursun ependi, Mesud Sabirilar Ghulja sheride toluqsiz ottura mektep derisliki biridighan yéngi maarip mektiwini achidu. Bu mektepte Til-adebiyat, Algibira, Tarix, Jughrapiye, Botanika derisliri ötulidu. Bu mektep uyghur maarip  tarixida ottura mektep derisligi ötulidighan birinji mektep bolup hésaplinidu.

Sovet Itipaqiliq Xeriq shunas Alim B.B.Fartolbidning bir esiride mundaq yizilghan: „1913-yildin 1920-yilliri Ghulja sheride Jeddichilik herkiti eng kücheygen dewriler bolup. Ghulja sherining naposimu köpeygen. Sheherde 8 chong mejit barliqqa kelgen, onlighan ilghar penni derislikler ötidighan mektepler we ikki ottura mektep qurulghan. Bu mekteplerde yéngiche oqush yolgha qoyulghan, qizlar siniplirimu ichilghan” dep yézilghan . dimekki shu dewrilerde Ghulja sheri Uyghuristanning yéngi en-eniwi iqim bolghan Jeddichilik herkitining merkizige aylanghan. 1920-yilliri Ghuljida olturaqlashqan Rus we Tatarlarning sanimu xélila köp bolup, bularning ichide Ali mektepni pütturgenlerning sanimu xéle bar idi. Bularning beziliri öz öyliride Rus tili ügutush kurslirini achsa beziliri Bughaltirliq ilmidin derislerni bergen.

Mana mushu zamanlardiki Jeddichilik herkitining eng chong pishwaliridin biri yene Huseyinbeg Yunus bolup, bu kishi Ghuljidiki halliq meripetperwer ailide 1890 -yili dunyagha kelgen.Huseyinbeg ösmurluk dewrilirini Guljidiki yéngi maarip mektepliride ügushnush bilen ötkuzgen. Huseyinbegning dadisi Yunusbeg  oghlini 1906-yili Tashkentke oqushqa ewetken.

Huseyinbeg Tashkentte Rus tili oqughan. Shunindek bir milletning tereqi qilishida metbeechilikning (Neshiryatchiliq) neqeder muhimlighini tonup yitip, qoshumche shu kesipni ügunush bilen shughullanghan. 1918-yili wtenge qaytish chighida Metbee Mashinisi, Herip qoyush Mashinisi we birqanche Herip qiliplirini ilip, Kseyniya Iwannowa digen Téchnik ayali ilip kelgen. Buning bilen Ghuljida yéngi maarip mekteplirige kireklik bolghan oqush matiryallirini yeni Depter, kitap, Jornal we derisliklerni teyarlap , bisish ishlirida nahayitimu zor töhpilerni qoshqan. Almutuda nesir qilinghan “Sadayi Taranchi” digen Jornallar ene shu Huseyinbegning metbeeliride teyarlanghan. Huseyinbeg yene yitim-yisirlargha yardem qolini sunushnimu unutmighan. 1924-yili Uchderwazda ichilghan mektepke “Umut” digen namni biridu. Bu mektepning nemuniliq mektep bolishi üchün Huseyinbeg alahide küch chiqiridu. 1928-yili yitim balilar üchün ,Metep yinigha asti-usti taxtayliq besh sinip, bir Shipaxane saldurdu.

1934-yili Aprilda Tereqi perwer Huseyinbeg we Téyip hajim , 1933-yili qurulghan „Sherqi Türkistan Islam Jumhiryitining” bash Ministiri , uyghur xelqining pexirlik Alimi we dahisi Sabit Damollamning teshebusi we orunlashturushi bilen Ghuljida Uyghur Uyushmisi qurup chiqidu.  Sabit Damollam bolsa  shundaq murepkep tarixi sharaitlarda, Weten – Milletning bir pütünligige, Ghulja xelqining kelgusi maarip ishlirining tereqiyatighimu köghul bölgen bir ulugh zat. Yeni 1933-yili 6-ayning 4-küni Jimsar Fukangda eskerliri bilen turghan Qumul dixanlar qozghilangining rexpiri Hoja Niyaz hajim bilen Shing shisey Sovét terepning kilishturishi bilen 10 maddiliq bitim tuzidu. Bu 10 maddiliq bitimda Weten shu chaghda ikkige bölungen bolup yeni  Atalmish Jenubi Xinjiang ( buninggha Qumul, Turpan , Pichan, Toxsun qataliq rayonlarmu kirguzulgen) we Ximali Xinjiang. Jenubu Xinjiangning amanliqini saqlash bash qumandani Xoja Niyaz hajim bolup, herbi, medeni, jümlidin maaliye hoqoqi qatarliq hemmisige Xoja Neyaz hajimni mes´hul idi. Ximali Xinjianing qomandani jallat Shingshisey idi. Emma shu yili 11-ayda Qeshqerde “Sherqi Türkistan Islam Jumhiryiti” quruldi.

Dimek mushundaq Tarixi sharaitta Sabit Damollam Ghuljida Uyghur Uyushmisini qurushni orunlashturdi.

Emdi öz gipimizge kelsek bu dewrilerde Shing shisey qoy tirisige oriniwalghan Böre bolup, yalghandin 6 büyuk siyasettin yolgha qoydi. Tereqi perwer Huseyinbeg mashu pursettin paydilinip, Sabit Damollamning qollishi bilen Ghuljida Uyghur uyushmisini qurup chiqidu.

Uyushmining Reisi Huyesinbeg, Muawini Téyip hajim, heyet ezaliri Reximjan Sabirhaji, Kasimjan Qembiri, Osman Nasirow, JalalidinYehyarow we Ziya Semidiler bolup saylinidu.

Uyushmini xeliq ichide keng teshwiq qilish üchün bir senet ömigi teshkil qilinidu. We Kassirit kichiligi orunlashturush üchün téz tutush qilinidu. Bu kassir teyarlash ishlirigha , shu chaghlarda Gulja xelqi ichida nam abroyi bar Roza tembir Aka nahayiti zor küch chiqiridu. Uyushmigha kitidighan iqtisadi rasqut mesillirini hel qilish üchün Kansirit kichiligige Ghuljidiki baylarnimu chaqirish üchün ularning bir qatar tizimligi turghuzilidu. Konsirit teyarlighi pütkendin kiyin Ghuljidiki Rus mektiwining zalida Konsirit kichiligi ötkuzilidu. Konsiritning 1-perdisi omomi hor bilen bashlinip Roza tembir otturisida ikki chette Huseyin tembir, Abdunebi, Duttarda Sawut aka bilen Jamikam qatarliq dangliq sazendilerning orunlishida bolidu. Tamashibinlarning qattiq alqishlirigha muyatser bolidu. Konsirit axirida Huyesinbeg sözge chiqip: ”Qedirlik Tamashabinlar, Eziz qirindashlar hemmimizge melumUyghurlar qedimi tarixqa bay , medeni muraslargha ige xeliq, biz emdi pursetin paydilinip ashu nadir muraslirimizgha mérasliq qilip, uni téximu riwajlandurushqa heqliqmiz. Hemme birlikte köp yillar kutken arzu-armanlirimizni yoruqluqqa chiqirishqa hem algha surushke seperwerlik qilishimiz lazim. Aldimizda Mektep, Qulup binalirini selish we köpligen ishlarni qilish kutup turidu.Gémnaziye binasi silishmu muhim. Bu ishlar özimizge munasiwetlik. Arimizda qol ilkide bar , mert, mötiwerlirimiz olturuptu. Eqillisi biz silerning xeyri-xaliqqinglargha muxtaj. Men chong tijaretchimu emes, baymu emes shundaq bolsimu wesilemdiki bar bolghan 50 ser altunni bu ishqa hediye qilimen” didi. Pütun zaldikiler alqish sadalar yangratti, arqidin Tudaxunbay, Sirajidin baywetchi, Dallabay, Yaqupbay, Setiwaldibaylarmu sözge chiqip, öz atighanlirini birip bu ishni qollaydighanlighini bildurdi, shundaq qilip bu konsirit kichiligidila Uyghur Uyushma  binasi, Gemnaziye binalirigha yitip ashqidek meghleq toplandi. Kiyin uyghur uyushmisi wekilliri yighin ichip mundaq 5 xil qararni aldi.

1-“Yéngi Elipe” tuzup chiqish, Edibiyat oqush kitaplirini neshir qilip basturush, buning üchün shu chaghiki edip, shairlardin Abduweli Muhemidi ependining hékayilirini we uyghur shairlirining shéirlirini ediyat derislikige kirguzush. Bu ishlargha Abduraxman Eysa, Qasim Göherbaqi qatarliq ziyalilarni meshul qildi.

2- Algibira, Géometir, Jughrapiye derislikliri Almutuda neshir qilinghan derislik kitaplardin ijabi paydilinishni bu ishlargha Merup Seidini meshul qilip bikitti.

3- Mualimler kursisi ichish chünki u chaghlarda Ghulja sheride mekteplerde deris ötush üchün kireklik bolghan zuyalilar kam idi. Shunga mualimler mesilisini hel qilish üchün Kurs oronlashturush bu ishqa Hashir Rizaqi, Abduraxman ependi, Abdirim Eysa, Helil Sattari , Enwer Nesurulla qatarliq ziyalilar meseul qilip bikitildi.

4-Uyghur uyushma binasining pütushige ölgertip qoyush üchün “Anarxan” ,“Nazugum”  Dramma eserlirini sehnileshturush, buning üchün ertislerni teyarlash, bu ishlargha uyushma teshkili ishlargha meshul xadim Kasimjan Qembiri , Rejissur Jalalidin Yahyarow , qoshumche diramma eserlirini yézish üchün Ziya Semidi, Zunun Qadir qatarliqlar meshul qilindi.

5- Dramma eserlirige , Senet kichiligi ötkuzushke teyarliq qilish üchün sazendilerni  tizimlikke kirguzdi yeni Hasan Tembir, Rozi Tembir, Jamikam, Abdulla Dunbaq, Seydulla Iskurupka we hisamidin, Zikri elpetta qatarliqlar bolup, bulargha yéngi ahanglarni ishleshni, xeliq qoshaqlirini retlesh wezipiliri birildi.

Shuning bilen Ghulja sheride Ili deryasining dolqunlap iqishigha tengkesh kilip yéngi maarip jeddichili herkiti ta Shing shisey “Alte böyuk “ siyasettin yüz örup, öz apti-beshirisi ichip, yawuz yuzini körsetkenge qeder dawam qildu.

“İlim bilen meshghul bolghan kishining uyqusi, Jahil kishining namazidin bekrek paydiliqtur”.

Hz. Muhammed (sav.)

Hörmet bilen ,

Iz

• Germany-München