Bir millet ezalirining oxshash til we kültür ichide uzun zaman birlikte yashishi milletke xas ortaq pisxika we qimmet ölchem shekillendüridu.
Millettiki bu ortaqliqlarning ijabiy yaki selbiy yönilishi milletning mewjutluq meslisige tesir körsitidu dep oylaymen.
Uyghur jemiyitide siyasiy ri’alliq bilen jemiyetning üsti qurulmisining özgürishi millette yuqarda iytip ötken yingi ortaqliqlarning shekillinishige sewep bolmaqta.
Esirler boyi uyghurni talashqan idologiyelerning üzlüksiz almishishi we öz ara toqunishi tesiride uyghur jemiyiti intayin chongqur meniwiy qaghjirashni bishidin kechüriwatidu dep oylaymen.
Dinni kimlikni yaki milliy kimlikni birlik qilip idologiye tüzduq we meghlubiyetlerni idologiye almashturush bilen netijiliduq.
Bizning nishanimiz we nishan’gha yitish usulimiz bügünki ri’alliqqa uyghunlashmighanliqi üchün sistimimizning uli üzlüksiz bosh qaldi.
Uyghur milliti bügünki siyasiy ri’alliqidiki ömütsizlikige pütmes-tügmes hayajan’gha özini baghlash arqiliq inkas qayturwatidu. Ömüdning intayin mohim nerse ikenliki inkar qilghusiz heqiqet.biraq insanlar ömüdini salmaqliq bilen kontorul qilmighinida quruq hisyatning quli bolup qilishi momkin.
Bir milletning güllinishi üchün kilassik tebirimizdiki « ilim-pen bilen qurallinishimiz kirek» digen qarashni qollaymen. Biraq ilim-pen digen atalghugha bolghan qarishim bir az periqliq.
Zamaniwiy mashina karxanilliri, chong fabrikilar, kompiyotur inzhiniri, eqli iqtidarliq tilifon digendek uqumlarni kallisigha ilim-pen dep yerleshturwilish bir milletning ilim-pen qarishidiki paje’e.
Tixnika we kesip igilesh bilen bilim igileshning perqi bar.tixika we kesip igilesh bilen milletni güllendürüsh ottursida peqet qattiq dital munasiwiti bolishi momkin.
Heqiqi bilim igiligen kishide ri’al mesililerge ri’al pozitsiye tutidighan, hissi sizimlargha emes eqli delillerge tayinidighan üstünlük shekillinidu. Bu xil kishiler etrapidiki mesililerge ilmiy we emeliy nuqtidin baha biridu we hel qilish usullirini rohaniy we xiyaliy hayatta emes ri’al hayatta tapidu.
Milletning medeniyet we mewjutluq yumshaq küchi milliy mewjutluqning asasidur. Uyghur millitidiki ma’arip kirzisi bilen uyghur kültüridiki tepekkürni chekligüchi amillar xelqimizdiki intayin töwen sewiyining sewebi bolishi momkin.
Saxtilashqan din, yüzeki milletchilik we siyasiy otupiye uyghur jemiyitidiki nadanliqni tiximu ulghaytidighan menbege aylinip qalmaqta.
Ziyade milletchilik we saxta dinni chüshenchiler kishilerni tiximu keng da’iride chongqur tepekkür qilishigha tosalghu bolidu.
Zamaniwiy ilim penning terepsizlik,heqiqetni izdesh nishani uyghur jemiyitide ziyade milletchilik we saxta dinni chüshenchiler teripidin yeksan boliwatidu. Pikir erkinliki dep chaqiriq towliniwatqan bügünki künde kishilerning pikir erkinlikini qoghdash üchün pikir erkinlikige mas sewiyesi bolishi kirek. Dimukratik dölette yashash üchün dimukratik anggha ige bolmisaq bolmaydighanliqini bilishimiz kirek.
Uyghur millitidek eqli yoruqluqni hissi bayanlargha qurban qiliwitidighan hisyatchan milletlerge özini qutquzushi üchün herxil sepsetilerni oydurup birishimizning qilchilik hajiti yoq. Mewjutluq mesilisi eng mohim mesilige aylinip qalghan millette tartishidighan nersilerning bek köp bolup kitishi milletning mewjutliqigha paydisiz.
Bir milletning mewjut bolishi üchün eng kireklik nersilliri bolidu. Yene bezi nersiler üchün tartishishimiz oshuqche.
Insan topliship yashashni ijdima’iylashturghan birdin bir janliq bolush süpiti bilen kolliktiplishishni yüksek derijide sistimilashturghan bolidu. Millet shu chong sistima ichidiki kichik sistimining biri. Tarix ispatlap turiduki kichik we ajiz sistimilar hemishe oxshash türdiki chong sistimilarning yumshaq we qattiq küchi teripidin asmilatsiye qilinip kitidu.
Yekke shexisning millettin ibaret sistimini qanchilik qoghdiyalishi sistimining qanchilik küchiyishini belgileydu.
Her birimiz uyghur digen sistimining ezasi bolush süpitimiz bilen öz sistimimizni qoghdishimiz kirek. Nime üchün qoghdishimiz kirek???
Sistimining qurilishi shexisning menpe’iti üchündur.topliship yashashning özi shexisning qoghdilinishi üchün bolghan’gha oxshash dölettin ibaret chong sistimining qurilishimu eza puqraning menpe’iti üchün bolidu.
Uyghur milliti diyilgen bu sistimining menpe’itini qoghdashning sewebi sistima arqiliq öz menpe’itimizni qoghdashtur. Bir amrikan amrika döliti digen sistimining ezasi we bu sistimining qurilishi üchün küch chiqarghuchi bolush süpiti bilen pütkül dunyada amrika teripidin qoghdilinidu,menpe’iti kapalet astida bolidu.
Sistimining pütünlikini qoghdash we küchini ashurush öz menpe’itimiz bilen zich munasiwetlik.
Biz öz menpe’itimizni,heq hoquqimizni qoghdishimiz üchün uyghur digen bu milliy sistimining küchini ashurishimiz we qoghdishimiz kirek. Bügünki künlükte millettin ibaret bizni qoghdaydighan bu sistimining hayati küchini ashurush we qoghdash üchün yumshaq küchke tayinishimiz lazimdur.
Millette milletke xas aq köngüllük,mihmandusluqqa oxshash peziletlerning mewjutliqini itrap qilish millette illet bolidu digen qarashnimu itrap qilishtur. Milletke xas illet bolmisa milletke xas peziletmu bolmaydu.
Eger milletke xas peziletla bolidu illet bolmaydu disek logikiliq xataliqqa duch kilip qalimiz.
Millette illet bar digendek hökümlükke tayinayli disek körup turduqkin shexis bilen milletni almashturup oynaydighan süy’istimal illetchiler teripidin millet böhtan astida qaldi.
Shexsning kimlikini,shexisning aqiwiti we xarektirini milletke omumlashturup qoyushtin ibaret eqilsizliq uyghurgha birmunche böhtanlarni chaplap boldi.
Ishkirde uyghur yanchuqchiliq qilsa pütkül millet oghri, bir uyghur tenherketchi ölüp ketse pütkül uyghur jawapkar bolidighan tetürchilikning uyghurda illet bar digen qarashtin tughulghanliqigha shübhe yoqtur.
Her bir insanning özige xas xarektiri,bilim-sewiyisi we turmush usuli bolidu. Mesililerge tutqan pozitsiye kishining qimmet qarishini we bilim sewiyisini menbe qilidu.
Millette illet bar diyishimiz üchün pütkül milletke omumlashqan illet ikenlikini ispatlaydighan obiktip delil bolishi kirek.
Millet ezaliridiki illetning omumiylishishida choqum obiktip bir sewep bolidu. Mesilen uyghur jemiyitidiki ma’arip kirzisi, terbiyleshning yiterlik bolmasliqi we siyasiy ri’alliq uyghurlarda nadanliqtin ibaret illetke sewepkardur.
Bilimning ilmiylikige emes siyasiyliqigha,tetqiqatchining eqlige emes obrazigha, netijining sapliqigha emes ijdima’iy inkasigha bekrek diqqitimizni bergenlikimiz jemiyet tüzülmimiz, milliy qurulmimiz we siyasiy sistimimizning emeliyetke emes hisyatqa birilgenlikini ispatlaydu.
Uyghur milli medinyiti astidiki bezi diniy we milliylik yalitilghan chüshenchiler sipi özidin radikal bir sistima hasil qilghan. Bu radikalliq, siyasiy ri’alliq we kishillirimizdiki hisyatchanliqni menbe qilidu.
Bu radikal sistima bizni dindin bashqigha yiqin yollimaydighan, uyghurdin bashqini insan hisaplimaydighan kalwaliqqa bashlaydu. Dunya bizning nezirimizdiki musulman dunyasi we uyghur jemiyitidin köp chong.biz islam we uyghur milletchilikidin ibaret kichik sistimilar ichide tepekkürimizni üzlüksiz boghqanliqimiz üchün heqiqetni körelmeymiz we nishanimizgha yitelmeymiz.
Bizning nishanimiz idologiye emes belki kilechektiki ri’alliq. Idologiye peqet ri’alliqqa yitishtiki waste.ri’alliqimizgha paydiliqla bolsa herqandaq idologiye bolishidin qet’i nezer almashturush we milliy sistimining menpe’itige uyghunlashturush kirek.
Ziyade hisyatchan milletlikimiz inkar qilghusiz heqiqettur. Hisyatchanliqimiz hetta shu derijige yetkenki milyonlighan eqli emgeklerni ikki ighiz hissi bayan bilen yanjip tashliwiteleymiz. Herqandaq mesilige salmaq pozitsiye tutalighan millet kishilliri öz sistimisini kücheyteligen we qoghdiyalighan. Bu heqiqet bügünki kündimu küchke ige.
Bizdiki hisyatchanliq we bilimsizlik balillirimizgha miras süpitide qalmasliqi üchün ma’arip we terbiyleshni kücheytishimiz. Terbiyleshtiki terepsizlikni saqlishimiz kirek.
Terbiylesh jeryanida baligha herqandaq shekilde dini we milliy radikalliqni singdürüsh baligha we kilechekke qilin’ghan ziyankeshliktur.
Milliy sistimining küchiyishige milliy medeniyet tesir qilidu. Milliy medeniyet hisplan’ghan milliy bayramlar, milliy örup-adetler, milliy naxsha-usul we kino-dirammachiliq qatarliqlar uyghur medeniyet tereqqiyatining taynichidur.
Medeniyet amili milliy sistimining eng jelipkar nuqtisi we milliy sistimining türikidur.
Bügünki künliktiki ewladlirimizning zamaniwiylashqan, renggarengleshken we ichiwitilgen bir dunyagha bolghan telpünishi milliy medinyitimizning qatmalliqi, chürükliki we siyasiyliqi tüpeyli cheklinip qiliwatidu. Bu sewepler tüpeyli perzenitlirimiz en’eniwiy radikal qarashlirimizdin zirikip erkin medeniyetke asmilatsiye boliwatidu.
Tar padichillar ishtini kiygen, chichini mörisige qeder qoyghan, quliqigha halqa taqighan bir uyghur erkikini körgende qandaq qilisiz? Unung tamaka we haraq ichken turqini körgende millettin ömüdsizlinemsiz??
Köpünche özini uyghur sanap meydisige urghanlar yuqarqi uyghur portiritini körgen haman uyghur millitining ghiljing yashlargha tolup, jemiyetning buzlup kitiwatqanliqi üstide shikayet qilidu.
Esili ishning mahiyiti bizning oylighinimizdek emes. Siz körgen u «ghiljing» uyghur öz milliti üchün öz menpe’itidin waz kicheleydighan kishi bolishi hetta her xil yollar bilen milli sistimining küchiyishige töhpe qoshiwatqan biri bolishi tamamen momkin.
U halqa taqighan, xelqi üchün qolidin kelginini qiliwatqan «ghiljing» erkekni milletning qutquzghuchisi dep jakarlisam jakarlaymenki özini erkek sanighan itikaptiki 100 xiyalperes mollidin ömüd kütmeymen.
Millitimz xiyalperes dindar yaki radikal milletchi yashlargha emes salmaq we ri’al pozitsiyege ige ewladlargha ihtiyachliq.
Yuqarqidek millettiki en’eniwi radikal hökümlükler yashlirimizning öz millitidin seskinishini keltürüp chiqiriwatidu.
Türklerdin iza tartip özini uyghur diyishtin numus qilidighan, uyghur bolup qalghinidin ökünidighan, uyghurche tar chüshenchilerdin sesken’genlikini itrap qilidighan yashlar bilen köp uchrashtim.
Ular uyghurche naxsha anglash, uyghurche kino körush, uyghurche xet yizish, uyghurche kitap oqush we uyghurche tepekkür qilishtin seskinidu we bu xil aditi bar kishilerni qalaq dep qaraydu. Bu bayanlarni oqughandin kiyin milliy hisyatimizning tiship bu xildiki yashlarni tillashqa bashlaydighanliqimizni ularmu bilidu.
Mesile, ularning uyghurdin sesken’genlik sewenliki emes. Bu yerdiki mesile ular nime üchün uyghurdin seskinidu?!din ibaret. Bu xil yashlar adette chet’el medeniyiti we xenzu medeniyiti bilen uchurshush pursitige ige. Ular uyghur mediniyitini bashqa medeniyetler bilen silishturidu we uyghur milliy sistimisining qalaq we zamaniwiyliqtin yiraqliqini his qilidu. Medeniyettin zirikish we moda iqimigha uyghurlardin kelgen qarshi inkas bu xil yashlarning shexsi qizziqishi we intilishini boghqanliqi üchün bu xil yashlar tebiyla uyghurdin ibaret sistimidin seskinidu we ununggha köngül bölmeydu.
Yashlarning shexsi intilishi we qizziqishigha bolghan milliy cheklimillirimiz balillirimizni millettin seskendürshke sewep bolup qilishi momkin. Shunung üchün balilargha muwapiq erkinlikni birish aqilane tallashtur.
Balingizning hojursigha kirishingiz üchün balingizning ruxsitini ilishingizning özi balingizgha musteqilliq rohi we a’ilige köyünüshtin ibaret muhebbet derisi bergenlikingizdur. A’ilige köyünüsh milletke köyünüshke sewep bolidu.
Kichik chighida aldini ilish tedbirlirini puxtilash arqiliq mesilining murekkeplishishini tosighili bolidu. Millettiki perzent terbiysining mohimliqi kilechikimizning yönilishini belgileydu.
Millettiki nurghun ri’al mesililer bizning küch chiqirshimizni, ri’al pozitsiye bilen ongshishimizni kütüp turidu.
Dinni we milli rohaniy jemiyette xiyalimizni otun qilip tesewwurgha birilgen teghdirdimu ri’alliqni köydürüp tashlighini bolmaydu. Mewhum qilipning ichige kirwilip mohim mesililirimizni söz oynigha aylandurup qoyush dewirning teqezzasigha muxaliptur.
Yashlarni medeniyitimizge qizziqturush, ularni uyghur bolushqa righbetlendürüsh üchün kallimizdiki milliy we dinni qimmet ölchemlirini dewirning tereqqiyatigha uyghunlashturshimiz kirek.
Eng mohim mesililerni milliy menpe’itimizning üstide tehlil qilishni üginishimiz, quruq xiyaliy we rohani tuyghulirimizgha ri’al emgeklerni tigishwetmeslikimiz kirek.
Milletke tolup-tashqan ishenich we ömüd bilen biqish kirek.milliy sistimimizni qoghdisaq we her sahede milliy tereqqiyatimizni zamaniwiyliq bilen yughursaq milliy mewjutluqtin ensirshimizning hajiti yoq.
Kochilardiki qisqa yopka kiygen qizlargha, chichini boyitiwalghan yashlar we lidi gaganing choqun’ghuchillirigha qarap millettin ömüdsizlinish we millet üstidin shikayet qilish aljighanliqtur. Millettin ömüdsizlensek yuqarqidek zamaniwiy yashlarni körgende emes belki millettin shikayet qilidighan palesh tepekkür igillirini körgende ömüdsizlensek bolidu.
Bügünki dunya bizning ata-buwillirimiz dewridiki hemme birxil bolidighan, periqliq qizziqishtiki kishilerni mesxire qilidighan addi qurulmidiki jemiyet emes.
Bügünki dunya rengdarliqi, periqliq xarektir we qiziqishtiki kishilerning molliqi bilen güzeldur.
Bügünki zamaniwiy dunyada kishiler jemiyet ishlep chiqarghan «men»bolup emes eksiche tebi’iy «men»bolup yashaydu. Kishilerning tebiyliki, qizziqishi we xarektiri munazire telep qilmaydu. Kishilerdiki periqliq zoq ilish istekliri millet we xeliqqe bolghan töhpe yaritish ishtiyaqi bilen munasiwetsiz.
Kishilerning shexsi hayati we shexsi isteklirige qarap millet üchün qolidin kilidighan tirishchanliqlirigha baha birelmeymiz. Bir hemjinis, bir pa’ishe, bir artisit we yaki bir jinis özgertküchi we yaki bir haraqkesh milletke qoshqan töhpilliri bilen ulugh sanilishi tamamen momkin.
Bügünki ri’al jemiyetke idologiyirimizni uyghunlashturshimiz we milliy sistimimizni kücheytishishimiz üchün bizge düshmen sistimilardin küchlük zamaniwiy we ilghar idologiyege ige bolishimiz kirek.
Bügünkidek tiz sürette medeniyetler,milletler we dinlar yughurlunup kitip barghan yersharilashqan jemiyette ziyade konsirwatipliq milliy idologiyirimizning chürüshige sewep bolup qalidu.
Milli sistimimizning mustehkemlishishi, milliy jelipkarliqimizning küchiyishi üchün exlaqi, dini we milliy qimmet ölchemlirimizni tengshishimiz hisyatchan halitimizni eqliy hökümge ma’il weziyetke ekilishimiz kirek.
Bügünki dunya bizning tesewwur qilghinimizdek adil emes. Adilliq eger bar bolghan bolsa idi tirishchanliq we eqli tepekkürning ehmiyiti qalmayitti. Bügünki ri’al hayatta achchiq ri’alliqni tonighan, tirishchanliq we eqli tepekkür bilen halitini özgertishke urun’ghan kishiler we milletler dunya sehniside put tirip turidu. Bu heqiqetning hichqandaq adilliqi we heqqaniyliqi yoq.
Nezer we diqqitimiz özegertishke momkin bolmaydighan mesililer üstide emes, özgertishke imkan bolghan nersiler üstide bolishi zörür.
Heqiqet shuni körsitip ötüptiki aldimizde ikki xil achchiq ri’alliq sozulup yitiptu. Biri yoqulush biri özini yingilash arqiliq mewjutliqini saqlash.
Hemminglargha söygü we hörmet bilen teshekkürlirimni yollaymen.(Awtori:Weten Oghli)

Hashim haji ,uyghur, (hashim hajining sowét ittipaqidiki ismi hesen)sabiq sowét ittipaqi özbékistan jumhuriyiti dölet xewipsizliki komtétining polkownik derijilik emeldari .

1935-yili sowét ittipaqi shéng shiseyge yardemge ewetken yüy shiyu sung(esli ismi wang shu ching)bashchiliqidiki 25neper xenzu,uyghur polshéwiklar partiyisi ezaliri bilen shinjanggha kélip ,shéng shiseyning saqchi bashqarmisida ishleydu .1935-yili qumul wilayetlik saqchi bashqarmisining mu’awin bashliqi bolidu.1937-yili etiyazda xizmitidin doklat bérish üchün öz dölitige qaytidu.shu yili siminof(rus)bilen shinjanggha kélip ,shéng shisey tesis qilghan mexpi sot hey’itining ezasi bolidu .1938-yili sowét ittipaqi shinjanggha ewetken siminof,yaqup(qazaq)lar bilen sowét ittipaqigha shinjangdiki asasliq mehbuslarning iqrarnamisini élip kétip uzaq ötmey shu yili qishta sowét ittipaqi hökümitining jang shing, ying liyang , xojiniyaz hajim , xuang xenjang , shéripxan töre, ma shaw wu, mepuz wang ,abdulla damolla ,sopa shenjang qatarliq 108 neper kishige ölüm jazasi berse bolidu ,dégen testiqni élip kélip shéng shiseyge yetküzidu. Shéng shisey tekshürüp testiqlghandin kéyin shu yili 12 -ayda mexpi sot hey’iti hashim hajining nazaret qilishi astida ikkinchi türme(hazirqi ottura xelq sot mehkimisi orunlashqan orun)de bularning hemmisini arghamcha bilen boghup öltürgendin kéyin hashim haji öz dölitige qaytidu.
Hashim haji 1939-yili etiyazda moskwadin qaytip kelgendin kéyin shinjang ölkilik sabiq saqchi bashqarmisida 6-bölüm dégen axbarat bölümige bashliq bolidu we mexpi sot hey’itining xizmitinimu ishleydu.1939-yili shéng shisey sowét ittipaqigha qarshi herket bashlaydu.sowétperes xadimlarni qolgha alidu.mesilen:saqchi bashqarmisining mu’awin bashliqi qurban niyaz(sowét ittipaqi qirghizistan qizil armiye onwérsitétini püttürgen),maliye nazaritining naziri qurban se’idi we milliylardin sowét ittipaqida oqup kelgenlerning zor köpchilikini qolgha alidu, ulargha «turpan ,pichan toqsundiki déhqanlar topilingini pilanlighan »dégen gunahni artidu.sowét ittipaqi hökümitige bu topilangning pilanlighuchiliri ürümchide turushluq sowét konsulxanisi bilen saqchi bashqarmisidiki sowétlik axbarat mutexessi hashim hajilar ,dep melum qilidu , netijide sowét ittipaqi sowét konsulxana xadimliri bilen hashim hajini qayturup kétidu.shuningdin kéyin hashim haji shinjanggha qayta kelmeydu.yéqinda uqushimizche ,hashim haji (hesen)almutuda 1972-yili ölgen .
(hashim hajining terjimihali «shinjang tarix matiryalliri» 1-san 111-bettiki«shinjang mexpi sot hay’iti toghrisida»dégen maqalidin we qumul saqchida hashim haji bilen birge ishligen hoshur musa qatarliqlarning sözidin élindi)
Pasar beg 9 T
Pasar beg qeyerlik qachan tughulghan?………dégendek mesililerni éniqlash imkaniyiti bolmidi,lékin 1936-yilidin 1950-yilighiche yerkende uyghur uyushma re’isi ,1950-yili yerken’ge hakim bolghan haji abduréshit yüsüpning pasar beg heqqide este qaldurghanliridin töwendikilerni bilduq:
1945-yilining axirliri yerken saqchi idarisida pasar beg dégen adem peyda bolidu . Saqchi xizmetchilirining éytishiche , bu kishi ürümchidin gunahkar hésabda ewetilgen .u kélip yérim yildin kéyin yerken saqchi idarisigha jang familik bir kishi bashliq bolup kélidu .shuningdin kéyin pasar beg bazarlargha chiqidighan bolidu.ikki ay ötkendin kéyin saqchida bölüm bashliqi ,kéyin waliy mehkime xelq shlar bashqarmisining bashliqi bolidu.shuning bilen pasar beg dep nami chiqidu.
1947-yil axirliri ürümchidin yerken’ge waliy saylash hey’iti kélidu we saylam arqiliq ju fanggang qaldurulup pasar beg waliy qilip teyinlinidu. 1 q5
Pasar beg 1950-yili qolgha élinip yerkende türmige qamalghan mezgilde , özi toghrisida töwendikilerni sözlep béridu:
Pasar beg ,uyghur ,bala waqtida diniy mektepte oqughan ,kéyin xenzu mektepte oqup,1-derijilik oqush püttürüsh guwahnamisigha ériship ,xotende saqchi idarisigha bashliq bolidu .kéyin yang zéngshin dewride ürümchide échilghan siyasi qanun mektipini püttüridu we ishpiyonluq teshkilatining yerkende turushluq mes’uli bolidu.jing shurén hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin shinjangning harqaysi jayliridin xenzu mektepte oqighan nur beg,qeshqer kona sheherdin yaqup loshi ,peyzawattin abduraxman beg qatarliq 50 dek kishini ürümchige chaqirtidu . Bu 50kishi jangjun yamuli ichide olturaqlishidu we ularni duma dep ataydu. Jangjün yamuli ulargha yuquri mu’ash béridu.bu begler alghan ayliqigha epyun chékip bikar yurudu .ularning hemmisige tamgha oydurup bergen bolup ,özliri mejliske qatnashmaydu -yu,mejliste qilin’ghan qararlargha tamghilirini basidu .ghelle-paraq yighidighan waqitta bu begler her qaysi nahiye ,wilayetlerge ewetilidu .bir yili pasar begni yerken’ge ewetidu .pasar beg yerken manju köl béshidiki imin begning öyige chüshidu .ambal uninggha her küni besh ser kümüsh ewetip béridu .shunga ,u eysh-ishretlik turmushta yashaydu .heptide bir qétim ghelle-paraq alghan jaygha bérip aylinip kélidu .shu künlerde u ambalning qilmishlirigha narazi bolup yuqurgha xet yazidu ,uzaq ötmey uni ürümchige qayturup kétidu .u ürümchige qayturulup kétip 3-yili hökümet uni yene yerken’ge ewetidu . Bu qétim u qaytish waqtida ambal bir xangden tawarda tikilgen tekiyni töt kishige zembilde kötertip ,pasar beg turghan jaygha élip baridu we olturmayla «bu méning ayalimning sizge atap tikip qoyghan tekyisi iken ,qubul qilghaysiz » dep chiqip kétidu .pasar beg qarisa tekiyige 20ming ser kümüsh nokchilap sélip qoyulghanikin .u ürümchige barghandin kéyin 10 ming ser kümüshni her qaysi emeldarlargha sowgha qilidu, beglerni méhman qilidu .shuningdin kéyin hökümet uni her yili yerken’ge ewetidighan bolidu. Jin shurén aghdurulup ,shéng shisey hakimiyet béshigha chiqqan deslepki yillarda pasar beg terjimanliq qilidu .kéyin aqsu wilayetlik saqchi idarisigha bashliq qilip teyinlinidu .bir yil bolghanda ,ürümchige chaqirtilip qolgha élinidu .kéyin gunahkar teriqiside yerken’ge ewetilidu .shu kunlerde ürümchi türmiside bille bolghan jang familik kishi yerken saqchi idarisigha bashliq bolidu we pasar begni saqchi idarisigha bölüm bashliqi qilidu .kéyin asta-asta waliy bolidu . 8
Pasar begke 1951-yili 3-ayning 18-küni ishpiyonluq jinayiti bilen ölüm jazasi bérilidu.
Nur beg
“ x2 Z; Nur beg qasim mirza oghli (xenzuche ismi xo dingbang) xoten ilichi yéngi awatta texminen 1890-yillarda tughulidu .mektep yéshigha yetkende yéngi awatta diniy mektepte ,kéyin qeshqerde xenzu mektepte oquydu .mektep püttürgendin kéyin ,xotenning muweqqet waliysi ching darén’gha terjiman bolidu .kéyin ürümchige chaqirtilip ,duben mehkimiside terjiman bolidu .1933-yillarda shéng shiseyning qumul qozghilangchiliri bilen bolghan söhbitide terjiman bolidu .qumul qozghilangchiliri jenubiy shinjanggha yürüsh qilghanda , nur beg ulughchatqa hakim bolidu .kéyin hey’et dégen nam bilen shéng shiseyning duben mehkimiside ishleydu .1936-yili yerken’ge hakim bolidu .xojiniyaz haji ölkige mu’awin re’is bolghanda ürümchige chaqirtilip xojiniyaz hajimgha katip bolidu .xojiniyaz haji qolgha élin’ghandin kéyin xo dingbangmu shéng shisey hökümiti teripidin qolgha élinidu .1944-yili türmidin chiqip ,ürümchi xenzu qizlar gimnaziyisige mu’ellim bolidu .1945-yili ölkilik ijitima’iy parawanliq bashqarmisigha mes’ul bolidu .1951-yili qan qerzi bar ishpiyon diyilip ,ölüm jazasi bérilidu .
(nur beg toghrisidiki bu matéryal uning oghli abduréhim nurning 1989-yili bergen matéryaligha asasen retlendi).
Yaqup ambal
Yaqup ambal (yaqup beg) 1884-yili qaghiliq nahyisining bazar ichidiki tügmen ériq mehelliside tughulidu ,xenzuche ismi yo wiyxu .atisi yunus haji hejge bérip heremde ölüp kétidu.
Yaqup ambal yette yéshidin tartip bir mehel diniy mektepte oqup sawatliq bolghandin kéyin ,shu chaghlarda menching hökümiti tesis qilghan xenzuche mektepte oqup ,imtihandin yaxshi ötkenliki üchün ,shiyu sey (talip )dégen onwan’gha érishidu. !
:shuningdin kéyin , shinjangning ölke merkizidiki aliy mektepke mtihan bérip ötidu we üch yil oqup ,oqush püttüridighan chaghda ölke imtihanidin ela derijide ötkenliki üchün «juyrin»(ching sulalisi dewride ölke imtihanidin ötkenlerni shundaq ataytti) dégen ilmi onwan’gha ige bolidu .oqush püttürgende ölkilik hökümetke teqsim qilinip .bölüm bashliqi bolup ishleydu.

Yang zéngshin bir küni yaqup ambalni egeshtürüp chiqip seyle qilidu .yoldin ötüwatqan bir uyghur déhqan éytqan « tepsem sanduq achilur ,gül béshimgha sachilur….» dégen («tahir-zöhre») naxshisini anglighan yang zéngshin « yowéyxu ,awu law chentu nime dewatidu ?» dep soraydu .yaqup beg héch ikkilenmestin ,« tishiyangza shiyangzi keyli ,tushiyangdixuar senkeyli …..dewatidu » dep jawap béridu . Buni anglighan yang zéngshin qaqahlap külüp kétip « barikalla ,ilimde kamaletke yétipsen ,nahiyige ambal bolush salahiyitige ige bopsen ……» deydu .shuningdin kéyin , u kelpin ,qaghiliq qatarliq bir qanche nahiyide ambal bolup ishleydu .1932-yili chushme tamda yighiliq bolghanda , u qaghiliqqa qaytip kélip ,akisi sidiq begning qorosida turidu . 1933-yilining béshida , xotende zor kölemlik qozghilang bolidu .shu chaghdiki qaghiliqning ambili liyu shiyaw li yuqurining permanigha bina’en ,qozghilangchilarni basturush üchün xoten’ge esker bashlap mangghanda yaqup ambalnimu bille élip baridu .ular guma bilen qariqash arliqidiki qumatpashahim ,zawa dégen jaylarda qozghilangchilar bilen uchrshidu. Liyu shiyaw li qozghilangchilarni qirghin qilishqa buyruq qilghanda ,yaqup ambal puqralarni qirghin qilishni tosidu .1933-yili 3-ayda ,yene qaghiliq bilen guma nahiyiside bir kündila qozghilang kötürilidu .liyu shiyaw li qozghilangchilarni basturush bilen birge puqralarnimu qirghin qilidu , yaqup ambal esker bashliqini tépip «puqrani öltürwetsek ,bizge puqra lazim bolmamdu? Yerni kim tériydu ,tijaretni kim qilidu ? Qirghinchiliqni toxtitish lazim !» deydu .téximu köp ademni qirilip kétishtin saqlap qalidu . Kéyin maxusenning 36-diwiziyisi qaghiliq we xoten terepke bérip orunlashqanda yaqup ambal qaghiliqta özini ambal dep jakarlaydu hem hakimiyetni qaytidin tiklep jemiyet amanlighini saqlap ,puqralarning xatirjem yashishi we normal ishlepchiqirish élip bérishigha kapaletlik qilidu .aridin uzun ötmey ma xusen yaqup ambalni xoten’ge élip kétip ,diwiziye shitabida meslihetchilik xizmitige qoyidu .1937-yili shéng shisey 36-diwiziyini yoqitip ,öz hakimiyini tikligende , shéng shiseyning xoten wilayatlik saqchi idarisi yaqup ambalni qolgha alidu we 1942 -yili 4-ayda uni wehshi usullar bilen qiynap -qistaqqa élip öltüridu.
Séyit haji
Séit haji qeshqer yéngisarliq bolup ,1890-yillarda ottura déhqan a’iliside tughulidu .kéyin u ata-anisini renjitkenliki üchün a’ilisidin ayrilip ,texminen 1924-yillarning aldi -keynide sowét ittipaqining ottura asiya rayunigha chiqip ishlemchilik bilen tirikchilik qilidu . Shu künlere kishilerning tonushturishi bilen moskwa sherq onwérsitétining tashkenttiki shöbisi bolghan ishchilar téz yétishtürüsh sinipida oquydu ,mektep püttürgendin kéyin tashkenitte saqchi idarisida xizmet qilidu . 1935-yili 5-ayda3-intérnatsi’onalning shéng shiseyge yardemge ewetken ezaliri terkibide shinjanggha kélip ,shéng shiseyning saqchi bashqarmisida polkownik derijisi bilen mu’awin bashqarma bashliqi bolup ishleydu .shu yillarda ürümchide öylünüp ,hazirqi ghalibiyet yoli (hazirqi opira ömikining uduli )da olturidu .u yene saqchi garnizon qomandanliq wezipisini ishleydu we shu künlerde jaylarda qolgha élishqa höküm qilin’ghanlar we musadire qilin’ghan mal -mülüklerni bir terep qilish wezipisini ishleydu .1939-yil axirda sowét xadimliri bilen birge sowétke chiqip (chiqip kétish waqtida a’ilisini sowétke élip kétish wedisi bilen a’ilining asasliq iqtisadini élip ) kétip almutida bir mezgil turghandin kéyin iz -déreksiz yoqaydu .éytishlargha qarighanda , sowét ittipaqida élip bérilghan chong tazilashta öltürülgen bolishi mümkin iken .
Abduqadir haji
Abduqadir haji éytishlargha qarighanda ,qeshqer qaziriq kentidiki hashim haji isimlik ,awal qeshqer xanliq «medrsie»de ,kéyin buxarada oqighan molla a’iliside 1900-yillar etrapida tughulidu .1920-yilliri hashim haji qadir ,zahir isimlik ikki oghlini élip hejge baridu .hej tawaptin qaytishida kichik oghli zahir hajini turkiyide,chong oghli qadir hajini moskwada oqushqa qaldurup ,özi qeshqerge qaytip kélidu .qadir haji moskwa sherq inistitotini püttürgendin kéyin sowét ittipaqining ottura asiyadiki her qaysi jumhuiyetliride saqchi idarilirida ishleydu , éytishlargha qarighanda ,shu yillarda u aqsu ,uchturpan ,bay ,qeshqer qatarliq jaylargha köp qétim kélip ,közge körün’gen her sahe mötiwerliri üstide axbarat toplaydu .kéyin u sowét polshéwiklar partiyisige eza bolidu .zeynep isimlik sowét ittipaqiliq ,terbiye körgen özbék ayalgha öylünidu .
1935-yili sowét itipaqi shéng shisey hökümitige yardemge ewetken yüy shiyu sung (esli ismi wang shu ching) ,mensur ependi (esli ismi meshur ,texellusi weten oghli) qatarliq 25 kishining terkibide shinjanggha kélip ,qeshqer wilayitining saqchi bashliqi bolidu .uninggha qirghizistan ewetken saqchi mutexesissi datqibay dégen qirghiz meslihetchi we yardemchi bolidu.
Qadir haji saqchi bashliqi bolghan 1935-yili 7-aydin 1937-yili 4-ayning 2-künigiche bolghan arliqta qeshqer saqchi bashqarmisi ichi , axunumning yaliqi , döngbagh ,qumderwaza ,töshük derwaza ,saqcha qoruqi ,qumderwaza ichidiki gunggang dégen türme qatarliq jaylargha yüzdin artuq on métir chongqurluqta örek kolitidu .bu yerge özi ishletken we roli qalmighan axbaratchilarni tutup tashlap , üstige hak töküp öltüridu.
Abuqadir haji xelqni özige ishendürüsh üchün «dolisigha urup ,yürükini mujush » siyasitini qollunidu .u qamaqqa alghan bigunah xelqning mal -mülikini musadire qilip bayliq toplaydu , lékin körünüshte yurtigha yaxshi ish qilghan bolup , «qarixan padishahim » (qaraxaniylar padishahliqi qebristanliqi ),«osman bughraxan » qatarliq mazarlarni chuwup ,mazarlarning xishliri élip ,bulap -talighan pulliridin az-tola serp qilip mektep salidu .
Qadir haji ,datqibaylar ma xu sen qisimliri tuyuqsiz qeshqer shehrige bésip kirgende alman -talman qeshqer wilayetlik saqchi qamaqxanisida qamalghan memtili tewpiq qatarliq mehbuslar yatqan kamirlargha bénzin chéchip ,ot qoyiwétip ,atush arqiliq sowétke chiqip kétidu .