Bütün ka’inatni yaratqan, bizlerni shularning ichidiki eng shereplik mexluq qilghan janabi allahgha hemdu-sanalar bolsun, insaniyetke izzet abroy we shan-sherep bilen yashash yolini ögetken hezriti muhemmed eleyhissalamgha salamlar bolsun.
Tariq insaniyetning algha ilgirlishidiki eng muhim amillarning birsidur. Insaniyet tarixida shanliq tariq sehipiliridin orun alghan, öz tarixini tariq bétige altun hel bilen yazalighan we bu tarixidin qandaq paydilinishni bileligen herqandaq bir milletning kelgüsi istiqpalimu parlaq bolidu.
Tariq bilen tonushup chiqish muhimdur. Erep tarixchisi ibni xeldun tarixni chüshendürüp shundaq éytidu. «tarix bolsa köpchilik kishilerni ötken weqelerdin xewerdar qilidu. Ayrim kishilerni yoshurun sirlardin xewerdar qilidu. Tarix ishida aldinip qélishning aldini élish kérek». Sherqi türkistan ziyaliylirining sherqi türkistan tarixida nahayiti chong mes’uliyiti bar. Keminimu bu ishta öz mes’uliyitini hésqilghanlardin bolup hésaplénimen. Bu toghrida qelem tewretmigen edipini millitimizning kechürmeslikige heqqi bar.
Tarixta her millet ademliri peqet öz dini, öz wetini, öz millitining menpe’eti üchün xizmet qilip kelgen bolup, bashqilargha xizmet qilmighan. Eger bashqilargha xizmet qilghan teghdirdimu birer gherez bilen qilghan. Bir rus herqanche oqughan medini kishilerdin bolsimu, dunyawi bilimge ige kishilerdin bolsimu moskwaning menpe’etini qoyup bizning menpe’etimizge tarix yazmaydu. Xulase qilip éytqanda, her millet öz tarixini özi yazghandek, bizning tariximiznimu öz layaqiti we mahiyiti bilen özimiz yazimiz. Képinini kéyip, atqa min’gen pida’iy shéhitlirimizning kechürmishliri, insaniyetning böshiki bolghan ottura asiye paji’esi, jümlidin özimizning kechürmishlirimizdur.
Shuning üchün dinigha, wetinige xizmet qilishni biz öz üstimizge alimiz, özimizning tarixini özimiz yazimiz. Bu arqiliq biz özimiz üchün xizmet qilghan pidakarlarning qutluq namlirini izzet- ikramlar ichide yad itip, ularni untulushtin saqlaymiz.
Biz sherqi türkistanliqlar , bu xildiki nurghun issiq- soghoqlarni béshimizdin ötküzduq, tariximizda nurghun dölet we impiriyeler qurduq, bezide meghlupmu bolduq emma achchiq sawaqlardin ibret élip yene qayta- qayta döletmu qurduq. Islam tarixida islam dinini tunji qétim dölet dini qilip békitken, sutuq bughraxan bizdin chiqqan. Biz shuningdin étibaren bashqa ellerge islam dölitining adalétini sherqi türkistanliq musulmanlarning ali janap exlaqi bilen eks ettürüp kelduq. Héch qachan zulum qilmiduq, zulumghimu razi bolmiduq. Biz inaq- ittipaq we birlik- baraberlik ichide yashighan waqtimizda düshmenlérimiz bizni yéngelmidi. Inaqliqimiz bozulup shexsi menpe’et bésip chüshüshke bashlighan haman düshmenlérimiz pursettin paydilinip, hiyle- neyreng arqiliq bizlerni mehkum qildi.
Yéqinqi zaman tariximizgha nezer salidighan bolsaq, ejdadlirimizning pem- parasetlérige we eqil qabiliyitige barikalla éytmay turalmaymiz. Dunyadiki bashqa milletler zamaniwi dölet qurushqa bash qaturup, talash-tartish qilip yürgen bir peytte sabit demolla hajimgha oxshash dana kishilirimiz 1933- yili eng mukemmel asasi qanun we dölet apparatigha ige, dunyada tunji islam jumhuriyiti bolghan „sherqi türkistan islam jumhuriyiti“ ni qurup chiqti. Epsuski yawuz xitay we rus zomigerliri ichki düshmen bilen birliship bu islam jumhuriyitini uzun yashatmidi. 1949- yili qanxor kommunist, tirorist xitay wetinimiz sherqi türkistanni bésiwalghandin étibaren, bizni dunyadin yitim qaldurushqa, siyasi sehnidin yoq qilishqa we yalghan- yawidaq tariq bilen kelgüsidin ümid üzüshimizge tirishmaqta.
1933- yili qurulghan sherqi türkistan islam jumhuriyitimizning tarixini burmilap, uning obrazini xunikleshtürüp, kelgüsi ewlatlirimizni ümütsizlendürüshke urunmaqta. Chünki bu, bizning parlaq kelgüsimizni berpa qilish, izzet- abroyimizni we shan- sheripimizni qaytidin eslige keltürüshimizde intayin muhim ehmiyetke ige bir tarixi weqedur. Chünki ejdadlirimiz u tarixta , pütün dunyagha bolupmu kelgüsi ewladlirimizgha neq pakitliri bilen ispatlap béreleydighan musteqil bayriqi bar, heshemetlik dölet gérbi bar we inqilabi rohqa ige dölet marshi bar „sherqi türkistan islam jumhuriyiti“ ni ene ashu tarixta qurup chiqqan idi.
Inqilap harpisidiki umumiy weziyet
Burunqilar saldi köchet, méwisini biz yéduq,
Bizmu emdi bu qerzni kéyinkilerge töliduq.
Sherqi türkistan xelqi xitay tajawuzchilirigha qarshi qozghaldi. Tunji qozghilang 1931- yili xojaniyaz hajim bashchiliqida qumuldin bashlandi… .
Bu xewerni anglighan sherqi türkistan musulmanlirining quwwet we ishenchisi kündin- künige éship bardi. Ular özlirining shadliq tentenilirini mundaq bir qoshaq bilen ipadileydu.
Islam échildi qomuldin bashlap,
Xitaylar qachti wetenni tashlap.
Zalim, nijis we qanxor mustebit xitay hökümiti teripidin qattiq ézilgen, xarlan’ghan sherqi türkistan xelqi qumul xelqi teripidin bashlan’ghan qozghilanggha tézlikte awaz qoshti. Turpan xelqi mexsut muhiti we mexmut muhiti qatarliq qérindashlar
Bashchiliqida qozghilip chiqqan bolsa, arqidinla kucha xelqi töümür ghazi (lüyjang) bashchiliqida qozghilip chiqip, kucha we aqsularni xitaylardin tazilidi.
Xoten xelqi bolsa muhemmet émin bughra bashchiliqida qozghilip chiqip, bütün xoten, yeken we qeshqerning yéngisarghiche bolghan yerlirini öz qoligha aldi.
Qeshqer shehiride peqet xitaylarning madotey isimlik bir waliysila qalghan bolup, bu dotey yamul ichige kiriwélip, qozghulangchilargha bar küchi bilen esebiylerche qarshiliq qiliwatatti.
Bu heriketlerdin waqti- waqtida xewerdar bolup turghan kashigherning uchuq pikirlik munewwer kishiliri yighilip, «istiqlal jem’iyiti» isimlik bir mexpi teshkilat qurup chiqti. Bu teshkilat shu zaman shara’itige küre yuqiri éhtiyat bilen öz xizmitige kirishti. Töwende bu jem’iyet ezalirining tizimliki bérildi:
1- ebul qasim axun demollamning oghli ziya’uddin mexdum
2- muhemmed hajim palta artush
3- mexdum zade artush
4- qutluq hajim shewqi
5- turghun bay bechche réhimi
6- ehmed paxta
7- abdullah xaniy
8- muhemmed emin qari sufiyzade
9- satip aldi jan
10- jernil sahip (muhemmed sheriڧxan)
11- muhemmedjan damolla ushluq
12- mulla ibrahim wa’iz
13- yüsüp muzeferzade
14- turghun hekim merghilani
15- musa türkistani
Bulardin bashqa öz ismini mexpi tutqan yurt chongliri, tijaretchiler, katiplar we xadimlarmu bar idi.
Madoteyning yéngi tedbirliri
Madoteyning milliti tunggan bolup, qeshqerning dotiyi idi. U musulman hésablan’ghan bilen musulmanlargha ich- ichidin düshmen idi. U bu qétim asanliqche jan biridighandek emes idi. Sheher ichidiki bir ochum xitaylar bolsa madoteyning qol astida jan saqlimaqta idi.
Mushu künlerde xitaylardin xéli köp adem musulman boldi. Ular her küni kelime teyyibeni ögünüsh, oqush yadlash bilen meshghul idi. Köpchilik xitaylar musulman qiyapitige kirip, özi we a’ilisini aman- ésen saqlap qaldi. Madoteyning qolida qoral- yaraq köp idi. U buning türtkisi bilen qeshqer etrapidiki qirghizlardin köplep esker qobul qilip, ularni yéngidin teshkillep, alay (batalyon) terkibige kirgüzüp, shitey yamuligha orunlashturidu. Yene birtereptin qeshqerning bayliri, alimlirini yénigha chaqirip, ochuqtin- uchuq:- jahan xeter astida qaldi, xelqning mal- mülkini ziyandin saqlap, sheherni qoghdap qélish üchün milli qushun teshkil qilish lazim. Bu ishning yüki silerdek yurt kattilirining zimmisige chüshidu, dégendek geplerni qilip, ularni 300 kishilik bir milli qushun teshkilleshke qayil qildi. Shuning bilen qeshqerning öz dewridiki chong bayliridin ibrahim axun lozung, abdurehim axun baywechche, muhiyiddin jan bay qatarliqlar milli qushun teshkillesh ishigha jiddi kiriship kétidu. Bu ishning chiqimlirimu shulardin bolidu.
Madotey mundaq shereplik bir xizmetni yolgha qoyghandin kéyin, bu milli eskerlerni tizginlesh üchün sheher we yézilardin bolup, mensepdar bolsun, baqqal bolsun, görükesh bolsun, meyli epyunkesh bolsun milliti xitay bolghan, yéshi 13 yashtin 60 yashqiche bolghan 36 xitayni yighip kélip, ularning ata- anisidin miras qalghan uzun köngleklerni saldurup, kalte kemzul keydürüp, uzun örülgen chachlirini kestürüp, nil renglik eskerche kiyim bilen yasandurdi. Madotey héchqandaq eskiri telim- terbiye körmigen, méngish- turushni bilmeydighan bu qara qosaq xitaylarni qeshqerning reste, bazarlirini charlash xizmitige qoydi. Shundaq qilip ular her küni kocha aylinip, marshqa dessep, xelqqe heywet körsitip, aylinip yürüshke bashlaydu. Madotey bu qiliqi arqiliq xelqni, héliqi milli eskerlerni bular bashquridiken dégen qarashqa keltürmekchi bolidu.
Qeshqerge qilin’ghan ushtumtut hujum
Jem’iyetning qarar qilishi bilen 1933- 2- ayning 2- küni (seyshenbe) tang seherde osman éli qumandanliqida atush tereptin kelgen qirghizlar , atushluq yashlar miltiq, qélich, palta, gürjeklerni yene beziliri yaqupbeg bedölet zamanidin qalghan choquma yeni qara miltiqlarni kötürüshüp, atliq we piyade halda qeshqerge omumi yüzlük hujum bashlidi. Allahu ekber sadasi bilen teng her tereptin oq awazi anglinishqa bashlidi. Mujahitlarning etrapigha toplan’ghan xelq amin, amin dep towliship, ulargha meniwi küch ata qilmaqta idi. Düshmenlerge böridek étilghan bu mujahitlar körün’genla xitay eskerlirini jehennemge uzatti. Ular yarbagh derwazisigha yéqin bir yerdin yéqinliship kélip sépilge yamashti. Bashta atliqlar undin kéyin piyadiler sépil üstige chiqip, hemmisi bir awazdin tekbir éytishti. Tekbir awazini anglighan xitay eskerliri qorqup yüriki yérilghudek bolushup teslim bolushqa bashlidi. Nurghun xitay eskiri qilichtin ötküzüldi we esir élindi.
Hujumchi yigitler sipil üstide at chapturup yarbagh derwazisi üstige kelgende, aldin orunlashturulghan hujum pilani boyiche sheher ichidiki madotey qoshunidiki perghanilik eskerler qoralliq halda ordidin chiqip, udul kelginiche yarbagh derwazisidiki xitay eskerlirini öltürüp, sheher derwazisini mujahitlargha échip berdi. Sheher ichidin perghanilik eskerler, sirttin atushtin kelgen eskerlerning öz ara maslishishi, xelqning bütün küchi bilen qollap- quwwetlishi bilen qeshqer shehiri axiri azat boldi.
Pütün sheher derwazilirining mujahitlar qoligha ötkenlikini körgen, isimlirini madoteyning bashchiliqida islam axun’gha özgertishken musulman xitaylarning köpchiliki öyliride mexpi saqlawatqan qorallirini élip chiqiship, mujahitlarni étishqa, qilichliri bilen chépishqa bashlap, özlirining esli qiyapetlirini ashkarilidi. Buni körgen sheher xelqi nahayiti qatti ghezeplendi we xitay dégen beribir xitay, qara xitay musulman bolmas, qéri düshmen dost bolmas déyiship, qarshiliq qilghan xitaylardin hich birsini saq qoymidi.
Qeshqer pütünley mujahitlarning qoligha ötti. Ularning quligha ötmigen peqet madotey qamilip turghan dotey yamuli qalghan idi. Mujahitlar yamulni qorshap oqqa tutushqa bashlidi we madoteyni teslim bolushqa ündidi. Madotey bolsa xitay we tunggan eskerlirini yamulning tam we poteylirige orunlashturup, axirghiche qarshiliq qilmaqchi boldi.
Kashgherde tunji doxturxanining qurulushi
Nechche aydin biri mushu pethiy künini töt köz bilen kütüp sheherning sirtidiki hajixanida yétip qupup kéliwatqan istiqlal jem’iyiti ezaliridin xaniy ependi we bu sehipilerni qara boyap turghuchi kemine ikkimiz pursettin paydilinip yarbaghdiki ularning zamanida baj xana qilin’ghan jayning qarshi teripige jaylashqan bagh waranliq öyliri köp, kengri meydan- seynaliri, chong- chong ambarliri bar bir qoroni hoylisi bilen qushup élip doxturxana qilip özgerttuq. Biz aldi bilen kochilarda, sipil üstide, sheher ichide oq tigip yiqilghan, ah- wah bilen peryad qilip yatqan yaridarlarni xestexanigha (doitur xanigha) élip kelduq. Bir tereptin yaghachchi ustilarni chaqirip charpaye (karwat) lar yasattuq. Yaridarlarni dawalash üchün shu chaghda kashgherde turuwatqan turghun hékimni ekelduq. Hekim ispirt, paxta, yod, xin, aspirin, yoda qurm dégen dorilarni öz öyidin ekilip yaridarlarning yarilirini tangdi. Menmu endijan kochisidiki bezzazliq (gezmalchiliq) dukkinimdin shipaxanigha kéreklik gezlime, bigiz, daka kérekler we shuninggha oxshash zörür nersilerni tézlikte keltürdüm. Yaridarlarni kariwatqa yatquzup aram aldurghandin kéyin bara- bara ularning közliri échilip, yüzlirige külke yügürgende bizningmu yüzimizge külke yügürüp, ularning xeter changgilidin qutulup qalghinigha cheksiz shadlanduq we bu kün’ge érishtürgen janabi igimizge medhiye, alqishlarni éyttuq. Shu küni sham namizidin kéyin yaridarlarning ata- ana, aka- ukiliri ularni izdep xestexanagha kélip ularning tinch aram éliwatqanliqini körgende ular xoshalliqini basalmighan halda közlirige issiq yash élishti. Heqqimizde sanap tügetküsiz xeyirlik du’a qilishti. Xeste xana barliq tirishchanliqlar bilen retlendi. Démek doxturxanimiz abdullah xaniy ependining qarishiche tashkent shipaxanisidin, méning qarishimche kabul shipaxanisidin qélishmighudek derijide dewrning aldinqi qatarida turidighan bir shipaxanigha aylandi.
Hayattiki maddi we meniwi lezzet
Hayatta lezzet mundaq ikki türlük bolidu déyishidiken: biri maddi lezzet, buning eng yoqiri pellisining jima (jinsiy yéqinchiliq) ikenlikige her kim qayil bolsa kérek. Ikkinchisi meniwiy lezzettur. Bilimdar we eqildarlarning bu heqtiki qarashliri birdek emes. Biri bu meniwi lezzetni bayliq, bayashatliq dése, yene biri izzet, hörmet deydu. Biri keyip- sapa, xoshal- xuramliq dése, yene biri bilim, hüner deydu. Yene birler bolsa meniwi lezzetning eng yoqursi düshmen üstidin ghelibe qilishtur, deydu. Bizning bu tebirlerdin peqet birnila qollap, qalghanlirini yoqqa chiqirish salahiyitimiz yoq. Ghalip bolushtiki lezzetning xoshliqi bashqa herqandaq maddi lezzettin üstün kélidu. Men shu chaghda emdila 28 yashqa kirgen, yéngi öylen’gen yigit idim. Hayat yoldishim 14 yashlardin ashqan idi. Adette a’ilem bilen körüshüsh mumkinchiliki bolmay, heptiler, aylar ötüp kétetti. Shundaqtimu yurtdashlarning ghelibe shadliqidin rahetlinishlirige egiship menmu rahetlinip qalar idim. Kéchini kündüzge ulap ishlep, bir yandin jan, bir yandin qan bérip, pul- mallirimni serp qilipmu yene charchimayttim. Ishqa toymas idim. Yene shuning bilen birge 4 urundiki (shipaxana, ma’arip nazariti, maliye nazariti, bash wekil „bash ménistir“ mehkimisidiki) wezipemning höddisidinmu chiqip ülgürettim.
Shundaq qilip shipaxanini qurghanlar bu qurlarni yézip turghuchi kemine ajiz bende bilen xaniy ependi ikkimiz bolduq. Méning shipaxanamning ishlirigha jan köydürüp kéliwatqan xaniy ependidin hich arqida qalghum kelmeytti. Kéche- kéchilep ishlep kétettim, shu yerde uxlayttim., urush bolup qalghan künliri shipaxana xadimlirining teleplirini aqsatmay urundap bérettim. Bu qizghinliq, bu hérip- charchimasliqning sewebini bilemsiz? … Kemine ghayet qizghinliq bilen ishlep zadila ishtin charchap qalmighan bolsammu, biraq, kütülmigende aghrip qaldim. Aghrip 26 kün bolghanda öyge qaytip kirdim. Birnechche künla aram éliwalghandin kéyin yene ish ornigha chiqip kettim. Shu yosunda 19 kün ötkende ikkinchi qétim öyge qaytip aram élishqa purset boldi. Sherqi türkistan islam jumhuriyiti ene shundaq tinimsiz ishlesh, tirishish, pidakarliq bilen ishlep, uyqu- aramni haram qilish bedilige quruldi.
Ma doteyning texittin chüshüp yunus begning wali bolushi
1933- yili 5- ayning 2- köni xoja niyaz hajimning tömür ghazi bashchiliqidiki qoshuni qeshqer shehirige kirip keldi. Tömür ghazi we qeshqerdiki mujahit qisimlar birlikte madotey eskerlirige qattiq zerbe birip, ularni qattiq halsiratti. Bu waqitta mazixuy arigha chüshüp, madoteyni millet mejlisining qararini qobul qilishqa köndürdi. Madoteymu tungganlarning herbi we mülki xadimlirini yéngi sheherde turghuzush telipini otturigha qoydi. Tömür ghazi uning bu telipige qoshuldi. Shuning bilen madotey pul we mal- mülüklirini élip, yamulni boshitip chiqip ketti. Tömür ghazi yamulgha tentene bilen kirip keldi. Yunus begmu yardemchiliri bilen yamulgha kirip mensipige munasiwetlik tamghilar we döletke munasiwetlik arxip, höjjetlerni tapshurup élip shu künisidin bashlap öz xizmitini bashlidi.
Tömür ghazi qeshqerge yétip kélip, birmezgildin kéyin xoten inqilapchilirining sabit demollam we muhemmet émin bughraning chong inisi emir abdulla bashchiliqidiki qismimu qeshqer shehirige kirip keldi.
Bu waqitlarda qeshqerde, qeshqerdiki yerlik mujahitlar, yüsüpjan bashchiliqidiki özbék eskerler, xojaniyaz hajimning génirali tömür ghazining eskerliri we osman qirghiz bashchiliqida qirghiz eskerler bolup, herqaysi terepler öz aldigha herket qiliwatqan bir weziyette idi.
Sabit demollam we emir abdullalar qeshqerge kelgendi kéyin herqaysi terepler arisida oxshimighan derijide sürkilishler we bezi köngülsizlikler yüzberdi. Emma sabit demollam tillarda dastan bolghidek eqil parasiti, yiraqni körerliki, tewrenmes iradisi, pütmes, tügimes ishench we ümitke tolghan tengdashsiz,ixtidarliq bir alim bolush süpiti bilen qeshqerdiki barliq inqilabchi küchlerni birlikke keltürüp, qisqa waqit ichide sherqi türkistan islam jumhuriyitining qurulush shara’itini hazirlidi.
Hökümet qurulush harpisida échilghan qurultay
Waqit sa’iti- kélip, hilal ehmer jem’iyitide chong qurultay ötküzüldi. Barliq qelemdar, elemdarlar qurultay sorunigha toplandi. Birqanche basquchluq qilip ötküzülgen bu qurultayda hemme birnewa, bir ahang bolup, nöwettiki hökümet qurush ishi we uninggha kéterlik xizmetler toghrisida jiddi kéngeshkendin kéyin, axirda hemme birdek dölet namini sherqi türkistan islam jumhuriyiti dep békitishke qarar qildi. Arqidin türlük qurulush lahiyeler tüzüldi. Hökümet ezaliri saylap chiqildi. Mana shu ariliqta manga, «ependim siz nazaretlerning biride xizmet qilishingiz lazim» dégen gep boldi. Emma men nazarette xizmet qilishqa layiq emeslikimni bildürgen bolsammu ular, «sehiye nazariti yaki maliye nazaritidek birer urunni qobul qilmisingiz bolmaydu, siz mushundaq xizmetlerge taza layiq kélisiz» dep ching turuwaldi. Men ulargha:
– «sözünglarning semimi bolghanliqidin hemminglargha rexmet éytimen. Emma men nazarette ishleshni oylumudum, emma men el- wetenning xizmiti üchün eger mumkin bolsa könglümde mundaq bir arzuyum bar idi. U bolsimu men hökümitimizning enqerediki elchixanisida xizmet qilghan bolsam, shu arqiliq ikki qérindash döletning alaqilirini téximu mustehkemlesh üchün qolumdin kelgen xizmetlerni qilghan bolsam. Shuning üchün keminiliri ichki ishlar bilen ariliship qalmay serbest ‹bir chette› tursam» dédim. Mejlis ehli bu sözümni alqishlidi hem qollidi. Shuning bilen manga sehiye nazaritige waqitliq mu’awin nazir, ma’arip nazaritige musteshar ‹meslihetchi› liq wezipisi tapshuruldi.
Mejlis shu küni kechkiche dawam qildi. Layihini emillileshtürüsh etisige qaldi. Etisi ordigha eskiri boyiche sherqi türkistan islam jumhuriyiti döliti qurushqa qushulghan qelemdar we elemdarlar qoshulghanliqigha da’ir imzalirini qoyushti. Tamgha- möhürler bésildi. Döletning yoqiri derijilik qomandan, opitsirlirining sani 35 kishige yetti.
Bular qa’ide boyiche qesem ichishliri lazim idi. Buning ijrasi üchün nedimbeg ornidin turup, otturigha kélip, shire üstide turghan qur’an kerimni qoligha élip,«ushbu qur’an kerimning heqqi- hörmiti üchün döletke xizmet qilimen, wetinimge, dinimge xizmet qilimen. Hökümitimge xiyanet qilmasliq üchün qesemyad qalimen» dep qur’an kerimni söyüp béshigha qoydi. Unidin kéyin jerxil sahip bashliq barche qomandan we ofitsérlar mehmud nédim begning yétekchiliki we méning terjimanliq qilishim bilen hemmisi bolup 35 kishi ayrim- ayrim halda shire aldigha kélip, qur’an tutup, hökümetning emrige ita’et qilishqa, dinige, wetinige xizmet qilishqa qesemyad qilishti. Axirda hemmeylen bir- birige mubarek bolsun déyiship hökümetni tebrikleshti.
Qeshqerde namayish köni
Etisi (1933- yili 11- ayning 12- küni) sa’et onlarda herbi qomandanlar , mülkiy emeldarlar , yurt namayendiliri, dölet rehberliri bashliq istiqlal jem’iyiti, neshriyat, ma’arip jem’iyiti, hilal ehmer jem’iyitining hey’etliri darilmu’ellimin oqughuchilirining milli marishini oqup, milletning dertlik könglini éritip retlik méngip tümen boyigha, yighin meydanigha yighildi. Bu namayishqa eskerdin yette ming kishi, xelqtin on üchming kishi bolup yigirme mingdin artuq adem qatnashti. Namayishning hey’et riyasiti teripidin sherqi türkistan islam jumhuriyiti döliti qurulushining ushbu bayannamisi oqup ötüldi.
Sherqi türkistan islam jumhuriyiti dölet qurulushining bayannamisi
Allah ning yardimi we mihribanliqigha we re’isi mu’ezzem xojaniyaz haji ibni emin niyaz hajim we hezretlirining layaqetlik we salahiyetlik wekilliri ning ittipaqige we pütün leshkiri islam bashliqliri, qumandanlirining we barche puqra (re’iyet) ning muweppeqiyetlirige söyünüp musteqil dölitimiz sherqi türkistan islam jumhuriyitining muweqqet hökümiti töwende bayan qilin’ghan teriqide quruldi.
Bash wekil (bash ministir): sabit abdulbaqi.
Ichki ishlar naziri (ministiri): yunusbeg se’iydzade.
Tashqi ishlar naziri: me’arip naziri.
Me’arip naziri: orazbeg.
Epqap naziri: shemsuddin turdi haji.
Edliye naziri: zeriyip qari haji.
Maliye naziri: eli axunbay.
Dixanchiliq, soda naziri: ebul hesen haji.
Sehiye naziri: abdullah xaniy.
Mupettish: haji e’ilem axunum. …
Sherqi türkistan islam jumhuriyitining qurlishi
Bash wekilning (bash ministirning) xitabi
Bayanname oqulghandin kéyin, bash wekil sabit abdulbaqi omum xelqqe qarap töwendiki xitapni oqudi:
– eziz millitim, möhterem wetendashlirim, allah te’elagha hemde bihet, peyghembirimizge doridi binahayet bolsunki, dölitimiz quruldi!
Ulugh türkistan üchün ayyultuzluq kök bayraq qobul qilindi. Dölet girbimiz üchün ikki bash bughday ottursigha élin’ghan ayyultuz qobul qilindi. Her bir kishining mal- mülki, jéni we shan-sheripidin xatirjem bolushi we dölitimizge ishinishi kérek.
Dölet qurushtin meqset- memlikitimizning sheher we sehralirida köp waqittin biri dawam qilip kelgen hökümetsizlik sewebidin wujudqa chiqqan öz béshimchiliqlarni yoq qilip, yurtta tinchliq we esayishtelikni jari qilishtur. Eskeri we herbi wezipeler, ixlasliq, layaqetlik kishilerge tapshuruldi. Barche yurtdashlarning siyasiy, diniy, milliy we medeniy hoquqliri hökümetning kefilligi astindadur.
Qoshna, chégridash döletlerning dölet emeldar liri, xadimliri we xelqi, xatirjem halda öz wezipilirini ijra qilsa bolidu. Burundin tartipla yéqin ötüwatqan döletlerning héch birsige adawet tutmiduq. Sherqi türkistan xelqining pak tebi’etlik wijdanigha terjiman bolushqa warisliq qilimiz. Burundin tartipla yéqin ötüwatqan döletler bilen semimi dostluqimizni insha allah dawamlashturimiz.
Bash wekil sabit demollamning yalqunluq xitabi ayaghlashqandin kéyin yene bashqa dewlet rehberlirimu sözge chiqip tentenilik sözler bilen öz tebriklirini bildürüshti. Arqidin shadliq murasimi bashlinip milli muzika chélinishqa bashlidi. Qiriq birpay top oqi étildi. Top étilghan haman sherqi türkistan jumhuriyitining tarixi, milli kök bayriqi hawagha kötürüldi. Ayyultuzluq milli kök bayriqimiz kök baghrida lepildeshke bashlidi. Bir terepte oqughuchilar bir awazdin:
Bayriqimiz kök bayraq
Ordimiz altun orda
Türkistan türkning yurdu
Türkning olajaq
Dégen dölet marishini oqushup dertlik köngüllerdiki ghayilerni yangraq awazliri bilen sap türk tilida sözlep turdi. Bu küni meydan’gha toplan’ghan kishilerning rohi keypiyati pütünley bashqiche idi. Xushluqidin külüp turghan chihirlerni , özini tutalmastin yighlap turghan shad közlerni, ya’allah, bu bexitlik künlergimu ulishidikenmiz, allah gha tümenming shükri, dep ötmüshning qara tutqunluq dewrige nepret yaghdurup turghan kishilerni her yerde körgili bolatti. Xelq xushluqidin serxush (xoshkeyif) heyret közliri bilen namayishqa pütün barliqi bilen bérilip qarap qalghan idi. Xelqimizni bu ishlar heqiqeten hang tang qaldurmaqta idi. Chéliniwatqan milli muzikilar we gümbürlep atiliwatqan shadiyane toplarning awazi yiraq- yiraqlargha ketmekte idi. Bayanname tarqitip birilgen bolup, xelq uni top- top bolup oqushup, bir- birige chüshendürüshüm öz köngüllirini kötürüshmekte idi. Bu waqitta namayishchilar topi sheher sirtidiki tümendin sheher ichige qarap yürüshke bashlidi. Ular shu mangghiniche hey’et ezalirining bashchiliqida udul héytka meydanigha kélip toxtidi. Deslep bash wekil sabit demollam andin kéyin herqaysi nazirlar, natiqlar, teshwiqatchilar arqa- arqidin xishtin sélin’ghan sarayning ögzisidiki peshtaqqa chiqip söz qildi. Söz qiliniwatqan waqitta kashgherdiki qoralliq qisimlar sep- sep bolup atliq we piyade halda héytkah meydanida kürektin ötüp turdi.
Sherqi türkistan islam jumhuriyiti qurulghandin kéyi herqaysi sahelerdiki xizmetlerge jiddi tutush qildi we ehmiyet berdi. Sherqi türkistan hökümiti teripidin abghanistan, türkiye we en’giliye qatarliq döletlerde xizmet qilishqa teyinlen’gen elchiler, tijaretchiler, sherqi türkistan hökümitining pasportini ishlitishti.
Jumhur bashliqi ghoja niyaz’hajim shu waqttiki eng muhim we éhtiyajliq mesililerdin biri bolghan qoral mesilisini hel qilish üchün jumhur bashliqi nami bilen en’giliye we türkiye qatarliq döletlerge xet yazdi.
Bash qomandan mexmut muhitimu barliq imkanlarni ishqa sélip herqaysi qisimlarni tertipke sélip, dölet armiyesini qurup chiqti.
Kashgherdiki ma’arip ishliri
Ma’arip mudiri abdulkerimxan mexdum etrapidiki jem’iyet ezalirining yardemlishishi bilen birinchi qilip qashgher nurbéshidiki butxanining bir qismini chéqip, qaytidin yasap daril mu’ellimin’ge özgertti.
Bir küni sheher we sheher etrapidin nurghun oqughuchilar yighilip kélip, katta daghdugha bilen daril mu’elliminning échilish murasimi ötküzüldi. Murasimgha tömür ghazi (sijang) we uning mu’awinliri, wali yunusbeg we uning mu’awini bilen birge bashqa chong- kichik herbi qomandanlar, sheherning bayliri, tijaretchiliri, alimlar, edipler, ziyaliylar, ilghar kishiler we bashqa alaqidar kishiler bolup, nurghun adem qatnashti… .
Bir küni ma’arip idarisi mudirining namidin ilmiy hey’etke hey’etning barliq ezalirining yighin’gha kélishi uqturulghan bir chaqiriq xet keldi. Kemine u chaghda xeste xanida bolghachqa yighin’gha kéchikiprek bardim. Qarighanda meslihet qilishidighan birer muhim ish bardek qilatti. Öyning otturisida bir top külreng lembugh turatti. Mejlis bashlinishi bilen abdulkerimxan mexdum manga qarap shundaq dédi:- «ependim obdan keldingiz, bizler daril mu’illimin oqughuchilirining üsti béshini kemzul, shim bilen aq sellidin qilishni oylashqan iduq. Buni shuninggha ishletkili élip kelduq» dep, otturigha qoyghan lembuqqa qarap isharet qildi we manga:- «buninggha özlirining pikri qandaq» dédi. Men,- «ehli mejlisning qarariche bolsa bolghidek, bizmu buninggha qoshulimiz» dédim. Biraq mudir bu gep bilen boldi qilmay yenila öz pikrimni bildürüp béqishimni telep qilip turuwaldi. Shuning bilen men:- «qarardin kéyin pikir bayan qilish aqilane ish emes, shundaqtimu öz pikrimni dep béqishim kérek bolsa, méning pikrim- bu idare ma’arip idarisi, ilmi hey’et mejliside oylishiwatqan bu ish, milletning küch- qudriti mesilisige munasiwetlik bir ish. Shunglashqa bu ishta milletchilik nuqta, neziridin söz ichish orunsiz emes» dep, otturdiki gezmallarni körsitip turup shundaq dédim:- «bu gezlime köp yaxshi iken, chirayliq iken. Emma shughinisi chet’elning méli. Séwittin kirgen qimmet pulluq mallardur. Méningche kashgherning özide xelqimizning qolida toqulghan chekmenlik (xam) ning birinchi xilidin élip uni boyaqchilirimizgha muwapiq rengde boyatsaq, mana shularni ishlitip oqughuchilargha kiyimler tikilse téximu yaxshi bolmasmu? Shundaq bolghanda milli sana’itimiznimu qedirligen bolimiz. Chünki paxta, yip, tuqush, boyash, yipni égirish, tikishlerning hemmisi özimizdin bolup, pul yatlarning chöntikige chüshüp ketmeydu» dep sözümni ayaghlashturdum. Abdulkerim mexdum bu sözümni qizghin alqishlidi. Shuning bilen hemmeylen bu gepke qoshulup, lembuqni qayturuwétip, uning ornigha chekmenliktin kemzul qilishqa kélishti hemde bu ish shundaq emilleshti.
Birqanche ministirlikning xizmet ehwaligha qisqiche nezer
Töwende shu chaghdiki hökümet terkibide yéngidin ishqa kirishken birqanche ministirlikning xizmet ehwaligha nezer sélip ötimiz.
Soda nazariti: bu nazaretning bashlamchiliqida qeshqer yarbagh derwazisi sirtida bir milli banka qurulup ishqa kirishtürüldi. Soda nazariti döletning tereqqiyatini nezerde tutup sodigerlerni sirttin mal kirgüzüsh ishlirigha yéqindin jelp qilish üchün tamuzhna resmiyetlirini yenggilletti. Yene bir bölek mallardin bajni kötürüwetti. Yurtqa metbe’e, iliktir buyumlirii keltürgen sodigerlerdin bajni pütünley kechürüm qildi. Nazaret yene undin bashqa milletke paydiliq élip kélidighan nurghun étibar siyasetlirini yolgha qoydi.
Herbi nazaret: bu nazaretning xizmiti jeng ishlirigha qaritilghan bolup, chiqim- xirajetliri bashqa nazaretning xirajetlirini nechche qatlaytti. Shundaqtimu hökümet uning barliq xirajetlirini hel qilip béretti.
Maliye nazariti: bu nazaretke nazir qilip saylan’ghan eli axunbay téxi xizmetke oltura- olturmay re’is jumhur xojaniyaz hajimning telipige bina’en aqsugha ketti. Bash ministirliqning permani bilen urun basarliqqa kemine ajiz bende teyinlendim. … Men shuningdin bashlap yérim kün maliye ministirlikide ishlisem, yérim kün sehiye ministirlikide ishleydighan boldum.
Shu künlerde birnechche ministirlikning xam chotigha pul chiqirip bérishke toghra keldi. Bolupmu herbi ishlar nazariti qattiq pul qiyinchiliqida qalghan idi. Bash qomandan we bashqa saqchi bashliqliridin kelgen telepnamiler bash wakalet namidin toghridin- toghra «ijra qilinsun, teminlep bérilsun» dégen testiqqa ériship, udulluq maliye nazaritige yollinip turatti. Halbuki maliye nazaritining xezinisi quruqdilip qalghan bolup, ulargha tigishlik pulni birelmeywatatti. Shunga bu arliqta maliye nazaritining eng muhim we zörür ishi xezine toldurush, xezinige kélidighan pul, iqtisadning menbesini saghlamlashturushtin ibaret boldi. Yéngi hökümet qurulghanda xezine qupquruq bolup, tungganlar ordidin chékin’gende xezinidiki bayliqlardin birni qoymay alip kétishken idi. Emdilikte hökümetke qattiq iqtisadi bésim chüshüwatatti. Men bu ehwallarni bash ministirning quliqigha yetküzdüm. Nihayet ministirlar mejlisining qarari boyiche pul bésip chiqirishqa we yene sabiq ularning maliye ministirliki hökümitidin qerz alghan qerizdarlardin hökümetning pulini ündürüshke, dölet igidarchiliqidiki mal- mülük we bashqa nersilerni sürüshtürüp chiqip hemmini toplap maliye ministirlikige ötküzüshke hemde hökümette heqqi bar kishiler bolsa ularning heqqini tölep bérishke bash ministir sabit demollam teripidin perman chiqirildi. Shundin bashlap maliye nazariti pul chiqirish ishlirigha chüshüp ketti. Bu ishta aldi bilen chiqirilidighan pulning layihisini tüzüsh kérek bulatti. Bu ishni xizmetdishim muhterem supizade bilen men üstümge aldim. Emma pulni bésip chiqirish ishi manga tapshuruldi. Allah gha shükriler bolsunki, bu ishmu muweppeqiyetlik boldi. Qeghez pullargha bash wakaletning tamghisini bésish ishlirigha bash ministir sabit demolla hajimning oqughuchiliridin beziliri yardem qilip, rexmitimizge layiq boldi. Bu birserlik aqchidin birnechchini nemune qilip möhterem oqurmenlerge teqdim qilish üchün saqlap kelgen bolsaqmu, ming epsuski muhajirettiki hayat we weten sirtidiki turmush aghriqchiliki tüpeylidin bu nemune qolimizdin ghayip boldi
Zémin yüzidiki yette qit’ening hemmisige tarqalghan ulugh xelqimizge muraji’et qila, qila axiri amérikida olturushluq wetendishimiz möhterem ghulamidin paxta oghlidin mezkur aqchining qélipi barliqi xewirini alduq. Biz bu yerde ghulamidin ependige chungqur minnetdarliq bildürüsh bilen birge uning atisi exmet paxtigha janabi heqtin rexmet we meghpiret tileymiz.
Bu maqale musa türkistanining, „sherqi türkistan paji’esi“ namliq kitawidin paydilan’ghan asasta yézildi.(Memet tursun uyghur)
2013- yili. Türkiye- istanbul

Seypidin ezizi tughulghanliqining 100 yilliqi munasiwiti bilen xitay hökümet taratqulirida köpligen maqale we bahalar élan qilinghan.

Mezkur maqalilerde xitay kompartiyesi merkiziy komitétining seypidin ezizige bergen bahasi qayta muhakimige qoyulghan.

Uyghur aptonom rayonluq siyasiy kéngeshning medeniyet-Tarix tetqiqatchisi baw shin «seypidin ezizi tughulghanliqining 100 yilliq xatirisi üchün shinjang némilerni qilishi kérek?» serlewhelik maqale élan qilghan. U seypidin ezizi bilen ulenfuni sélishturup, 1980-Yillardin buyan uyghur aptonom rayonida seypidin ezizi heqqidiki teshwiqat we tetqiqatlarning yéterlik bolmighanliqini tekitligen. Shuning bilen bir waqitta u yene 2015-Yilidin taki 2020-Yiligha qeder dawamlishidighan «seypidin ezizi eserliri we idiye tetqiqati pilani» ni otturigha qoyghan.

Baw shin uyghur aptonom rayonluq partkom bilen siyasiy kéngeshke sunghan mezkur teklipide seypidin ezizining wapatidin kéyin xitay kompartiyesi merkiziy komitétining seypidin heqqide chiqarghan bahasini alahide eskertip ötken.

Tarix penliri doktori erkin ekrem nöwette xitay dairilirining seypidin ezizini qayta kötürüp chiqip, uning xitayning birliki üchün körsetken tirishchanliqlirini alahide gewdilendürüshi tasadipiy emes. Xitayning uyghur élidiki pewquladde weziyetni kontrol qilip turush teqezzasi shuni telep qilidu, deydu.

Xitay kompartiyesi merkiziy komitéti seypidin ezizining ölümidin kéyin chiqarghan 5 ming xetlik «baha» sida töwendiki nuqtilar alahide tekitlengen:

Uningda eng aldi bilen, seypidin ezizining xitay kompartiyesining 3 ewlad aliy rehberliri bilen, bolupmu maw zédung bilen pewquladde yéqin munasiwet ornatqanliqi ilgiri sürülgen. Uningda yene mundaq déyilgen: «1949-Yili 10-Ayning 15-Küni yoldash seypidin ezizi junggo kompartiyesige eza bolush iltimasini tapshurdi. Reis maw zédung uning iltimasigha öz qoli bilen testiq saldi. Shu yili 12-Ayning 27-Küni yoldash seypidin ezizi sherep bilen junggo kompartiyesige eza boldi shundaqla uyghurlar ichidin eng baldur junggo kompartiyesige eza bolghan kishi bolup qaldi.»

Muhajirettiki uyghur siyasiy paaliyetchiliridin exmetjan osman bu heqte toxtilip, 1949-Yili 9-Ayda seypidin ezizining bir ömekni bashlap béyjinggha bérishi we eng aldi bilen xitay kompartiyesige eza bolushqa iltimas sunushi özining ishghaliyetchi hakimiyetke bolghan sadaqitini bildürüsh üchündur, deydu.

Erkin ekremmu seypidin ezizining 1949-Yili béyjinggha qilghan tunji sepiridila teshebbuskarliq bilen xitay kompartiyesige eza bolush üchün iltimas sunushi uning kommunist xitayning tunji qétimliq siniqidin ötüshi dep qaraydu.

«Baha» ning ikkinchi nuqtisida seypidin ezizining xitayning 1950-Yillardiki diplomatiyeside alahide rol oynighanliqi, uning 1950-Yili we 1957-Yili ikki qétim maw zédung bilen bille sowét ittipaqida ziyarette bolghanliqi shundaqla «junggo sowét dostluq we ittipaqdashliq shertnamisi» ning uyghur éli bilen munasiwetlik qismigha qol qoyghanliqini tilgha alidu.

«Baha» ning üchinchi nuqtisida seypidin ezizining siyasiy meydani we uning xitaydiki atalmish «milletler ittipaqi» teshwiqati üchün ülge tikligenliki bayan qilinidu. Shuning bilen bir waqitta yene, jyang zéminning seypidin ezizining ölümidin kéyin uninggha bergen töwendiki bahasi qoshumche qilinidu: «seypidin ezizining milliy bölgünchilikke qarshi turush mesiliside bayriqi roshen, pozitsiyesi keskin bolup, bir péshqedem kompartiye ezasining tewrenmes siyasiy meydanini ipade qilghan.»

Exmetjan osman seypidin ezizige xitay kompartiyesining tarazisi bilen emes, belki tarixning heqqaniyet nuqtisidin, milliy wijdan nuqtisidin shundaqla uyghur xelqining milliy menpeiti nuqtisidin baha bérish kéreklikini tekitleydu.

U seypidin ezizining 1949-Yili bir ömekni bashlap béyjinggha bérishi, sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining méwisini «shinjang – Junggoning ayrilmas bir parchisi» dégen sepsetege tégiship, milliy teslimchilik qilishining özila uning qandaq shexs ikenlikige baha bérishke yiterlik pakittur, dep hésablaydu.

Bu yil 12-Mart küni seypidin ezizi tughulghanliqining 100 yilliqi munasiwiti bilen xitay hökümet taratqulirida bir qisim eslime we bahalar élan qilinghan.

Uningda eng aldi bilen xitay kompartiyesi merkiziy komitétining seypidin ezizining ölümidin kéyin uninggha bergen bahasi qayta otturigha chiqirilghan.

Bahada seypidin ezizining 1949-Yili 9-Ayda üch kishilik ömekni bashlap mexpiy halda béyjinggha barghanliqi؛ maw zédung, ju énley qatarliq xitay kompartiyesining rehberliri bilen uyghur élining teqdiri toghriliq ortaq pikirge kelgenliki shundaqla xitayning tunji nöwetlik siyasiy kéngesh yighinida söz qilip atalmish «shinjang xelqi» namidin ipade bildürgenliki alahide tilgha élinghan.

Seypidin ezizi özimu «ömür dastani» namliq eslimisining 2-Tomida bu heqte mundaq dep yazidu: «shu küni chong yighinda men mawjushigha ton we tumaq kiygüzdüm. Yighinda mundaq ton kiygüzüsh birinchi qétim bolghan ish idi. Men awwal qisqiche söz qilip, uyghur xelqining eng qedirlik kishisige ton yépish aditini éyttim we bu hediyemizni mawjushining qobul qilishini soridim. Mawjushigha ton we tumaq kiygüzülgen waqitta pütün zaldikiler ornidin turup chawak chélip ketti…»

«Baha» da yene, seypidin ezizining 1949-Yili 10-Ayning 1-Küni tyenenmén rawiqigha chiqip, maw zédungning arqisida turghanliqi hemde jungxua xelq jumhuriyitining qurulush murasimigha qatnashqanliqi alahide tekitlengen. Shuning bilen bir waqitta «baha» da töwendiki bayanlar bérilgen: «10-Ayning 4-Küni merkiziy xelq hökümitining axbarat bayan qilish yighini ötküzüldi. Yighinda seypidin ezizi sözge chiqip: ‹shinjang ötmüshte junggo térritoriyesining ayrilmas bir qismi bolghan idi, hazirmu shundaq boluwatidu, bu ehwal kelgüsidimu menggü özgermeydu› dégen sözni tentenilik jakarlidi.»

Muhajirettiki uyghur siyasiy paaliyetchiliridin exmetjan osman ependi, seypidin ezizining 1949-Yili béyjinggha bérip, 1944-Yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitini «shinjang – Junggoning ayrilmas bir parchisi» dégen siyasiy sepsetege tégishiwétishining özila uning qandaq shexs ikenlikini bilishte bashqa héchqandaq ispat telep qilmaydighan pakittur, deydu.

Seypidin ezizige bérilgen «baha» da yene uning 1950-Yillarning bashlirida uyghur élida milliy térritoriyelik aptonom jaylarni qurush jeryanida körsetken atalmish «töhpe» liri alahide medhiyelengen.

2004-Yili uyghur aptonom rayonluq siyasiy kéngeshning sabiq daimiy reisi féng dajén seypidin ezizi wapatining bir yilliqi munasiwiti bilen «shinjang géziti» de «yoldash seypidin ezizini esleymen» namliq bash maqale élan qilghan. Mezkur maqaliside u munularni tekitligen: «1950-Yillarning béshida shinjangda milliy térritoriyelik aptonom jaylarni qurush ishi élip bérildi. Bu jeryanda yoldash seypidin ezizi kökrek kérip otturigha chiqip, yüksek mesuliyetchanliq we keng qorsaqliq bilen ülge körsetti. U özi atushluq bolsimu, lékin qizilsu qirghiz aptonom oblasti qurulidighan chaghda atushni qirghiz oblastining merkizi qilish teklipini otturigha qoydi. Undin bashqa, uyghurlar nopusi köp sanliqni igileydighan ghulja shehirini ili qazaq aptonom oblastining merkizi qilish, korla shehirini bayingholin mongghul aptonom oblastining merkizi qilish teklipini berdi.»

Exmetjan osman bu heqte pikir bayan qilip, seypidin ezizi 1949-Yilidiki béyjing sepiri arqiliq sherqiy türkistan jumhuriyitini bir milliy dölet halitidin xitay xelq jumhuriyitining tewelikidiki bir ölke derijilik atalmish «aptonom rayon» gha aylandurup qoyushta mesuliyiti bar, dep körsetti. U yene seypidin ezizining, uyghur élini atalmish «shinjang uyghur aptonom rayoni» dégen quruq siyasiy gewde ichide birqanchilighan aptonom oblastqa we nechche onlighan aptonom nahiyelerge bölüp tashlashtimu bash tartip bolmaydighan mesuliyiti bar, dep tekitlidi.

Xitay kompartiyesi merkiziy komitétining seypidin ezizige bergen «baha» sining axirqi nuqtisida uning «merkez mutleq ishengen we 1970-Yillarda shinjang uyghur aptonom rayonining partiye, armiye, hökümet we bingtuen qatarliq 4 chong hoquqi bérilgen birdin-Bir uyghur rehber» ikenliki alahide tekitlengen. Seypidin ezizining özimu «ömür dastani» namliq eslimisining axirqi qismida, özining 1970-Yillarda shinjang uyghur aptonom rayonida «4 birinchi» bolghanliqini, yeni aptonom rayonluq partkomning birinchi sékrétari, aptonom rayonning birinchi reisi, shinjang herbiy rayonining birinchi siyasiy komissari we partkom sékrétari shundaqla shinjang ishlepchiqirish-Qurulush armiyisining birinchi siyasiy komissari bolghanliqini tilgha alidu.

Exmetjan osman, seypidinning bu mezgildiki siyasiy hayatidin kishiler oquyalaydighan birdin-Bir mezmun del uning kommunist xitay ishghaliyetchi hakimiyitige bolghan sadiqliqidur, deydu.(Qutlan)

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/mulahize/seypidin-ezizi-03122015181233.html/story_main?encoding=latin