Tag: 21. April 2015

Melike Amannisaxanning Hayati we Ijadiyetliri Toghrisida

Tengritagh Akademiyesi

10906062_796472217094672_1533368836778315018_n

xelqimizge özining istidati we öchmes töhpiliri bilen tunushluq bolghan meshhur muqamshunas , Shaire melike amannisaxan texminen miladiye 1523-yili dulan tiznap deryasi boyidiki ghazköl yëza qomushluq mehellisi kembeghel bir utunchi ailiside dunyagha kelgen , Amannisa toghruluq tepsiliy hem ishenchlik melumatlar bizge molla ismetulla binni molla nimetulla möjizining «tewarixi musiqiyun» (muzikantlar tarixi) namliq qimmetlik esiri arqiliq yëtip kelgen bolup , U özining bu esiride amannisaxan toghruluq töwendikilerni yazidu : _
on yettinchi piri melike amannisaxan xënim idi , Bu xënim sultan abdureshidxanning xanishi idi , U öz dewrining yigane shairesi bolup , «diwan nefisi» namliq shërin bir kitap yazghanidi , Xettatliqta üstün maharetke ige idi ,Muzika ilimidimu shundaq kamalet igisi idiki ,Sultan uninggha taqetsiz ashiq we ixtiyarsiz sheyda bolghanidi .sultan öz wezir-emir we leshkerliri bilen paytexit yerkendin atlinip chiqip ,Tarim deryasini boylap ,Teklimakan deshtige shikargha yüzlendi we birnechche kün shu etrapta boldi .sultanning kichiliri puqrache yasinip ,Qunuchi musapir süpitide sehra yaqisidiki öylerde ghëribane qonidighan we shu yol bilen emeldarlarning reiyege zulum-setem qilghan-qilmighanliqini tekshüridighan aditi bar idi .bir küni shu yusunda ekrem atliq bir mehrimi bilen xarabi bir öyge qonuchi süpitide kirdi ,Bu öy mehmud atliq otunchining öyi idi ,Bu melike bolsa shu mehmud ning qizi idi ,Sultan öyning bolungida turghan bir temburni körüp qëlip ,Mehmudtin tembur chëlip birishni telep qildi ,Mehmud :«men tembur chëlishni bilmeymen ,Mushu qizimiz manga tembur ëlip ber dep xapa qilip aldurghan, Qizim chalidu » dep jawap berdi ,Sultan :«emse qizingiz chëlip bersun » didi .mehmud qizigha emir qildi ,Qiz temburni ëlip penjigah muqamigha shindaq chaldiki ,Sultan heyran qaldi ,Bulupmu qiz özi yazghan bir shiirni muqamgha sëlip oqughanda ,Sultan qizning muhabbitide küyüp bihush bolup ketti ,Shiirning bashlanmi bëyiti mundaq idi :
senga yüz shükür yarep bizge adil padishah qilding ,
feqir-miskin’ghe abdureshidxanni penah qilding .
bu ghezelning chüshürge bëyiti mundaq baghlan’ghanidi
nefisi kiche –kündüz qil dua tengri teqdisige ,
ki shahing heqqide qilmay dua qattiq gunah qilding .
ghezel tamam bolushigha sultan aldirap :«nefisi dëgen shair kim ?siz bu ghezelni nedin ögen’gen ?» dep sorighanidi .
<<xeqning ghezilinimu yad ëlip oqumdiken ? men nawaiy ,Fuzuliy , Zelilining shiërliridin bashqini oqumaymen ,Bu ghezel özümning , Nefisi dëgen mëning texellusum >> dep jawap berdi , Sultan uning qanche yashqa kirgenlikini sorighanidi , Atisi << 13 yashqa kirdi >> dep jawap berdi , Sultan tëximu heyran boldi . angghiche amannisa xënim qupup , Özi yazghan birnechche shiërlarni ekilip körsetti , Xëtining hösni özining hösni bilen beslishetti , Padishah bu xetni shunche kichik naresidening yazghanliqigha ishenmey :<< qëni emse ,Men qarap turay ,Bir shiir yëzip bëqing >> dëgenidi ,Qiz düwet-qelem we qeghez ëlip këlip töwendiki bëyitni yazdi :
yareb bu bende qildi ejep suizen menga ,
guya bu öyge ündi bu axsham tiken menga .

sultan küldi , Ishendim ,Manga hejwi qilmisila dëdi we mehmud bilen tashqirigha chiqip << biz hëli këlimiz >> dep këtip qaldi . u leshkergahigha bërip , Wezir-emirlerge bolghan ehwalni bayan qildi , Bëshigha taj kiyip , Üstige dewaj yapti , Derhal on qoy we etlesler teyyarlandi , Tün yërimda qiriq kishi mehmudning öyige këlip meqsedni bayan qildi , Padishah üzini ashkare qilip , Toy qilip qizni nikahigha aldi . xudayitaallah bu qizgha shundq eqil paraset ata qilghan idiki buni teriplep olturushning hajiti yoq , «diwan nefisi» ni yazdi , Xutun –qizlargha nesihet qilish mezmunidiki <<exlaqi jemile >> (güzel exlaq) namliq bir kitap yazdi . <<shoruhulqulub>> (qelibler sherhi) namliq bir risale yazdi , Shairliq we neghmichilik we xettatliq toghrisida bundaq menilik kitablar az ,<<ishret en’giz>> (shadliq qozghighuchi) namliq muqamnimu bu melike ijad qilghanidi , Küchlük reshik tüpeylidin sultan buni öz namida qiliwalghan hem shu buyiche neghmichilerge ögitilgen , Bu melike 34 yëshida tughutta wapat bolghan dëyilidu , Melike alemdin ötkendin këyin , Sultan özini öltürüwalghudek  halgha yëtip  , Sewdayiliq kësilige muptila boldi , Sultan axiri yighlap alemdin ötti dëyilidu .
amannisa heqqide yene molla salih kashgherining <<chinggizname>> dëgen esiride <<…xan axiri bir reif lulini aldiler ,Chüchük xanim serzenish (tapa-tene) qildi << : sen lulini alding dep ,Xan bu robaiyni tosattin ëyttiler :
<< mehbub eger köngül qebuli bolse ,
shirin hereket ,Xush usuli bolse .
jan otrasida aningki yoli bolse ,
ni eyib aning eslisi luli bolse ,
xanim hem güzeshit (kechürüsh) qildiler. >>
dep yëzilip amannisaxandin bisharet bërilgen .
bu yerdiki << luli >> sözi eyni waqittiki tarim wadisidiki dolan diyarida yashap kelgen senetxumar mekit xelqige qaritilghan bolup , Ular fiudal muteessip ishanlar teripidin kemsitilip <<luli>> dep atalghanidi . bu amannisaxanning naxsha –ussulgha mahir , Addi  senetkar xelqning perzenti ikenlikini chüshendürüp bëridu .
yuqiriqi tarixi matëryallardin shuni biliwëlishqa boliduki  , Melike emannisaxan bir addi , Kembeghel utunchi ailiside dunyagha kelgen , Özining güzel latapiti we bilimi bilen sultanning yaqturishigha ëriship,  uning bilen toy qilghan .
melike amannisaxan ordigha kirgendin këyin sultan abdureshidxanning heqiqiy söygüsige ërishken , El arisigha bërip muqamni qëzish , Toplash , Retlesh ,Yürüshleshtürüshtin ibaret büyük ishta uning qollishigha hem himaye qilishigha ërishken bolsimu  , Ordidiki bir qisim muteessip wezir –wuzuralar we diniy hoquqni qolgha ëliwalghan xoja-ishanlar birliship uninggha ökte qopqan . ular<< ordini muqamchilar igilep ketti , Qollirigha saz tutushiwalghan zidi pes tijimeller xalighanche kirip ordini qelenderxanigha aylandurup qoydi , Xanliqning ghezinisidin nurghun aqchilar bihude xejlinip ketti , Xanish amannsa xënim ashu tijimel muqamchilargha mubarek jamalini uchuq-ashkara körsitip bille saz chëliship , Muqeddes diniy islamimizgha muxalip këlidighan gunahliq ishlarni qiliwatidu >> dëgendek bednamlarni chaplap muqamdin ibaret bu büyük meniwiy roh ghezinisini yoqitiwetmekchi bolushqan .
melike amannisa xënim ene shundaq chetke qëqish , Yushurun ahanet qilishlargha chidap ,  muqam retlesh , Shiir yëzish ishlirini bir künmu toxtitip qoymighan , Qidirxan yerkendidek meshhur muqam ustazliri uninggha herjehettin yardemde bolghan , Sultan abdureshidxanmu qetiy niyetke këlip uni qollighan . amannisaxan sultanning muhebbitidin we adaletlikidin süyünüp uninggha atap mundaq bir parche shiër yazghan , Bu shiër hem hazirghiche muqam tëkistliri bilen bille zamanimizgiche yëtip kelgen :
kishi keldi jahan’gha kördi tengsizlik balasini ,
xudawende qubul qilghin feqirler iltijasini .
adalet birle dunyagha höküm sürse ulugh xislet ,
shunga el bashpanah derler diyarim padishahini .
chimende gül ëchilghanda qilur bulbul nichük taqet ,
shu chagh bulbul turalamdu jaranglatmay nawasini .
heqiqet we adaletning ulugh serdarini yadlap ,
nefise chaldi shukrane qilip bu penjigahini .

biraq zaman chaqi tetür chögilep, Ayallararisidin chiqqan bu latapetlik ,Bilimlik ,Qeyser muqam xanishi texminen miladiye 1557-yili ordida tughut üstide wapat bolghan . u wapat bolushning aldida wesiyet qilip mundaq digen :«men bu alemdin këtimen ,Elning meripiti üchün bir ömür tirishtim ,Buningdin bashqa sermayem ,Yaxshi xislet ,Pezilitimmu yoq . öz hayatimda yëzip chiqqan meniwi ümüdüm –ghezinemni baqiy alemge ëlip këtey .qumush qelemlirimning qërindisi bilen su issitip mëni yuyunglar ,Melike raziyening yaqut yëziqi bilen yëzilghan meshep shiripni tëxi küchürüp bolalmighanidim ,Qizlarning biri axirni yëzip elge teqdim qilsun ,Patime binni ehmedning xush xetni bilen qebremge xatire yëzinglar……
( amannisaxanning tughulghan hem wapat bolghan waqti ëniq emes ,Shundaq bolsimu tewarixi musqiyunda ëytilghan ,Melikining 34 yëshida alemdin ötkenliki ,Sultan abdureshidxanning melikining ülümidin kiyin sewdayiliq kisilige giriptar bolup alemdin ötkenlqki toghrisidiki bayanlargha asasen melike amannisaxanni hijriye 930-yillarning bashliri yeni miladiye 1520-yillarning otturliri dunyagha këlip hijriye 930-yillarning otturliri yeni miladiye 1550-yillarning axirliri alemdin ötken dep qarash mümkin ).
shundaq qilip uyghur xelqining bibaha gühiri bolghan on ikki muqamni retlesh , Yürüshleshtürüsh  , El arisigha tarqitish ishlirigha nahayiti zor töhpilerni qoshqan ,Xelqning medeniyet ,  edebiyat –senet ishlirining rawajlinishi üchün yürek qënini serp qilghan bu yalqunluq yürek suqushtin bimehel toxtighan bolsimu ,  lëkin uning shu öchmes töhpilirining sheripitige xelqimiz uni taki hazirghiche qelbining chongqur qëtida saqlap , Namini yadlap, Uning xatirisi üchün abidilerni qaturup ,  rohini tawap qilip kelmekte hem kelgüsidimu uning mubarek muqam xanishliq nami ewladlar qelbide menggü ornighusi .

http://uyghurpedia.com/index.php?title=Melike_amannisaxanning_hayati_we_ijadiyetliri_toghrisida

Elshir Newa’i Dastanliridiki Tiragédiylik Roh we Istétik Yükseklik

Tengritagh Akademiyesi

Alshir Nawayi
Tiragédiye eng deslep grik yunanda peyda bolghanda, u peqet tiyatirning bir türi dep qaralghanidi. Yunan peylasopi aristotél qedimki grik yunanning yazghuchiliri sofokl we isxlning dangliq tragédiylirini tehlil qilish asasida tunji qétim tragédiysi istétik katégiriye da’irisde tehlil qilghan hem tiyatir dep qarighanidi. Shuningdin tartip istétika tarixida tragédiye omumen keng we tar da’iride chüshinip kélin’gen. Omumen insanning tasadipiy yaki muqerrerlikke ige amilliri keltürüp chiqarghan azab-oqubet, bexitsizlik, külpet we ölüm qismetlirini kishiler tragéidiylik aqiwet, dep qarighan. Tar da’irdin alghanda tragédiye istétik yükseklikning merkezleshken ipadisi dep qaralghan. Sen’ettiki tragédiye bolsa ré’alliqtiki tarixiy, ijtima’iy tragédiye amillirini asas qilsimu, lékin bularning hemmisi tragédiylik bolmastin, belki edebiyat-sen’et ijadiytidiki tragédilik ré’al hadisilerning edib-sen’etkarning azabi, tragédiysi ichide yüksek istétik tipikleshtürüsh, oylinish we meniwi halqishning ipadiisi. Sen’etkarning azab, bexitsizlik ichidin bext, shadliq we erkinlikning menzilini kishige körsitip bérishidur. Insanning kishlik hayat we teqdir heqqidiki oylinish musapisi bilen emeliyet musapisining özi bir tragédiyilik jeryan. Shunglashqa, tragédiyilik ang meyli shexiste bolsun yaki bir millette omumyüzlük jehette bolsun, u aldi bilen shexisning sobiyéktip rohida küchiyip baridu. Hayat we ölüm, baqiliq we ötkünchilik, ghaye we ré’alliq, hésisyat we eqil arisida insan qelbi her chagh azabliq ziddiyetke tolghan bolidu. Insan qelbidiki bu toqunush tarixtiki barliq tragédiyning, sen’ettiki tragédiylik asasini teshkil qilidu. Shunga, tragédiye tar menide tiyatirning bir türini yaki istétik katégoriyning sheklini hemde yükseklikning eng merkezlik ipadilinish halitini körsetse, edebiyat-sen’et ijadiytide hayat riyazitining, jarahetlik qelibning ghéribsinish, ghezeb-chuqani, shundaqla yazghuchi-sha’irning chongqur qelb qatlimidiki istétik éngi süpitide nahayti keng ipadilindu. Tragédiylik ang yaki roh qandaqtur gherb tragédiye chüshenchisidiki ölüm bilenla belgilinip qalmay, belki insanning azab, musheqqet we teqdirge qarshi turup hayatqa qizghin kirishish, töhpe qoshush, öz qedir-qimmitini yaritishqa chaqirishtin ibaret yüksek istétik angdin terkib tapqan bolidu.
Tragédiye chüshenchisi we uning istétik ölchemliridin qarighanda, u gherb edebiyatigha mensup istétik katégoriye. Shunga, uyghur edebiyat tarixida gherb edebiyatigha oxshash heqiqiy menidiki tragédiye nezeryisi yorutulghan eser bolmisimu, lékin, azab, muhebbet we ölüm bilen birliship ipadilen’gen küchlük tragédiylik ang- uyghur medeniyet pisxkisidiki qedimki izchil we gewdilik istétik ang bolup, u klassklirimizning ijadiyet pisxikisigha chongqur singgen. Öz xelqi, turmushi, kishlik hayat we insan teqdiri meslilirige qeder chétilghan azab we tragédiye hésisiyati « oghuzname», «shiraq», « tumaris» riwayetliri, menggü tash yadikarliqliri, quchu dewridiki « ikkin tigin hékayisi»,« chistani ilik beg » qisisisi, « diwani hékmet » qatarliq klassik eserlerde chongqur otturigha qoyulghan.
Uyghur klassik edebiyatidiki tragédiye dep qaraliwatqan eserler asasen lirik yaki ipik dastanlar bolup, uni gherb tragédiylirige oxshash heqiqiy menidiki tragédiye déyish qiyin, emma héchbolmighandimu tragédiylik xususiyetke hem anggha ige eserler ikenlikide shek yoq. Bizning tragédiylik eserler hem tragédiylik ang dégende közde tutqinimiz, beziler uyghur tragédiyliri, dep atawatqan sanaqliq eserlerla emes, belki bu , azab, muhebbet, bextsizlik, ölüm hem teqdirge qarshiliq rohi ipadilen’gen tragéidiylik rohqa ige edebiy eserlerning hemmisige qaritilidu. Ottura esirde uyghur klassik ijadiytidiki tragédiyilik ang shöbihsizki, klassiklar ijadiytide yüksek derijide ipadilen’gen. Newa’ining tragédiyilik éngini téximu merkezlik ekis ettürüp bergen eserler « xemise» dastanliri terkibidiki « perhad-shérin»,« leyli-mejnun» din ibaret ikki tragédiyilik dastanidur. Newa’i lirikilirini tehlil qilghanda, uning yashighan dewrini alahide tilgha élip ötüshke erziydu. Albuki, elshir newa’i hüseyin bayqara hakimyitining murekkep ziddiyetke tolghan muhitida yashidi. Gerche bu hirat medeniyti güllen’gen bir mezgil bolsimu, emma u hökümranlar bilen puqralar, ilim ehilliri bilen ölimalar we ilim igilirining munasiwiti murekkepleshken, fé’odalliq siyasiy, ijtima’iy munasiwet bilen türlük idé’ologiye gireleshken, mez’hepler bilen pikir éqimilirning körishi ichide yashap, jem’iyet we ademlerni chüshen’gen, shunga u bextsizlerning qayghusi, heqqaniy küchlerning tragédiysi hem uning hayati küchning néme ilkenlikini öz dewrige qarita biwaste sélishturma qilip qoydi. Newa’i zamanisi üchün eng ré’al mesle bolghan insanning bext sa’aditi, güzel turmushi hem erkin muhebbet turmushi, barawerlik hoquqi idi. Newa’i fé’odalliq chirik munasiwet, exlaq qa’idiler élip kelgen tragédiyilerni qiz-yigitlerning muhebbet, nikah we exlaq paji’esige merkezleshtürüp, bu hayat paji’esining tarixiy ijtima’iy yiltizini ichip berdi, bu paji’ege teng qayghurdi . Sha’irning « leyli-mejnun» dastanida sherq xeliqliri arisigha keng tarqalghan hem ottura asiya edebiyatining seyyare siyuzhitigha aylan’ghan leyli bilen mejnunning bille oqup, bir-birige köngül tashlighan qiz-yigitning fé’odalliq tebiqe tüzümi we qa’idilirning bésim hem tosqunluqi bilen wisalgha yételmey, bir-birining ishqi piraqida hesret ichide dunyadin ketkenlikini yazidu. « perhad-shérin» dastanida newa’i xoten shahzadisi perhad bilen ermen melikisi shérinning en’eniwi ishqi siyuzhitini asas qilip, xeliqning bext-sa’aditi, parawanliqi üchün tirishqan, wapadar, süygüsige sadiq qiz-yigitning chin muhebbet, heqqaniyet üchün küriship axir arman’gha yételmey alemdin ötkenliki teswirleydu. Bu dastanigha newa’i özining wetenperwerlik, xeliqchiliqtin ibaret yuqiri ijtima’iy exlaqi hem istétik qarishini mujessemligen. Her ikki dastanning siyuzhiti we ziddiyet toqununishi sha’ir tolimu egri-toqay we inchike layihlen’gen. Bedi’iy qehirmanning yarqin, aliyjanab, yüksek simasini küchlük ziddiyet toqunushi ichide keskin küreshte ilgiri sürüp, tragédiyilik axirlashturghan. Newa’i bu tragédiyilik aqiwetni alijanab, heqqaniy küchlerning yaxshiliq, güzellik wekillirning tragédiysi qilip orunlashturghanda, uni ajizliq emes, belki ilghar heqqaniy küchlerning waqitliq meghlubiyiti hemde öz dewrige bolghan qarshiliqning bir xil ipadisige aylandurup, istétik yükseklikini yaritidu.
Yaxshiliq, yamanliq, ilgharliq bilen qatlamliq küchliridin ibaret ikki xil siyasiy, ijtima’iy hem exlaqiy küchning keskin ziddiyet toqunushi we kürishi, tragédiiyilik, istétik yükseklikining asasi. Bu jehettin alghanda, newa’i tragédiyiliri istétik yükseklikini namayen qilalighan.
Qedimki girik yunan tragédiyiliridin bashlap, gheribning tragédiyiliri asasen dégüdek padishah, ilahlar, xan jemeti, ésilzadiler, yuqiri tebiqe kishlirining turmushini asas qilip, ularning bextsizlik, paj’esi we ölümini tragédiye dep qarap kelgen. Shuning bilen bille, tragédiye bash qehirmanlirining ölümi we paj’elik aqwetke duchar bolushini eng axir xiristi’an dini ilahyetchilikige we teqdirge yüklep qoyghan. Uning üstüge gheribning tragédiyliride tragédiyilik aqiwet köpinche shexisning sobiktipchanliqi, shexsiyetchilik bilen biwaste munasiwetlik bolup, könglide tehdit, endishe hem ishenchini yoqitish qatarliq pisxik keypiyatlar köprek gewdilendürülgen.
Emma, newa’ining yuqirqi tragédiyilik eserlirini öz ichige alghan uyghur edebiyatidiki « gül we bulbul», « mehzun-gülnisa», « rabiye-se’idin», « nozughum» gha oxshash tragédiyilik eserlerning siyuzhit weqeliki menb’iy xeliq arisida tarqalghan epsane-riwayet yaki xeliq hékayiliri bolsa, qehirimanliri dégüdek adettiki kishiler, uning ichide el-yurt, weten üchün jan pida qilghan milliy qehirimanlarmu, özining pak, semimiy muhebbitige sadiq ashiq-meshuqlarmu bar. Uyghur tragédiyilik eserlerdiki qehirimanlarning héssiyat pisxikisi, pozitsiysi jehettin insanperwer hésslargha bay merdane, jasaretlik, öz itiqadigha sadiq, ümidwar, kolléktipchanliqi küchlük, tragédiyilik qehirimanlarning ölüm yaki paj’elik teqdirini kütüwélish arqiliq rezillikke qarshi turush qandaqtur rohiy ghalibiyetchilik bilen paniy dunyada rahet körüsh idiysidin emes, belki özining ulughwar, isyatkar keskin pozitsiysi, köz qarishi hem xarektérining ipadisi qilin’ghan. Bolupmu, ashundaq kishiler kem bolghan we bu rohqa teshna bolghan zamanda sha’ir edibning mundaq ulughwar, yüksek, alijanab kishiler hem rohning tiklinishini arzu qilghanliqi bolsa, yene bir tereptin sha’ir edibning mundaq tragédiyilik yüksek alijanab qehirimanlarning ölgisi, öz dewridiki kishilerge tewsiye qilish, bu ülgiler arqiliq dewridiki bir qisim kishilerge tesir körsitish üchün idi. Shunga, meyli « perhad-shérin» ning tragédiysi yaki « leyli-mejnun» ning tragédiysi bolsun, tégi-tektidin éyitqanda, uningdiki tragédiyilik ang öz dewrining ré’al mesliliri bilen baghlinidu. Sha’ir öz dewrining ré’al mesliliri bilen baghlinidu. Sha’ir özining küchlük tragédiyilik éngini bu dastanlargha singdürgende, qehirmanlirining tragédiyliridin hesret chékidu. Ularning paj’esige yash tökidu. Sha’ir « leyli-mejnun» dastanining axirida héssiyatini mundaq iz’har qilidu:
Yüz shükri ki bu fasaneni derd,
Herlefzide yüz nishani derd.
Jan perdelirin ewraq,
Jandin bérip ol waraqni oshshaq.
Yazghanda midadi köz qarasi,
Yazghan qara qayghu majirasi…
Söngin néche kim uzattim axir,
Yighlay-yighlay tügettim axir.
Newa’i « leyli –mejnun» we « perhad-shérin» dastanida muhebbetni bash téma qilip, fé’odalliq dewrdiki qiz-yigitlerning söygü-muhebbet paj’elirini teswirlep, ishiq yolidiki sadaqmen, wapadarliqning küch-qudritini hem u ashiq-meshuqlarning muhebbet témisigha ularning muhebbet, nikah erkinliki, barawerlik üchün küresh qilip, fé’odalliq qa’idilerge qarshi küreshtin ibaret qehirmaniliq, alijanabliq rohini singdürgen. Newa’i « perhad-shérin» dastanida nizami, genjubiwi we xisraw dihlewilerning bu témidiki ijadiyet en’enisidin bashqiche yol tutup, öz esiride shérin yaki xisrawni bash qehiriman qilmay, belki riwayetlerdiki xoten shahzadisi perhadni bash qehirman qilip, uni ilim-pen, eqil-paraset, hüner-maharette kamaletke yetken qilip teswirleydu. Perhad el-yurtining tinch parawanliqi, bexti üchün pak semimiy étqadi bilen özini béghishlaydu. Uning wujudigha yüksek wetenperwerlik, insanperwerlik xisletliri mujessemlen’gen. Newa’i shérin obrazini uning perhadqa bolghan söygü-muhebbettiki pak eqidisi we wapadarliq janlandurup, uning bu yoldiki ölümini tallash arqiliq tragédiyilik yükseklikini yaratqan.
Bu arqiliq newa’i herqandaq kishige bolghan söygü ishqini emes, belki heqiqiy chin insan’gha bolghan ishqini medhiyileydu. Shunglashqa, shérin jan üzüsh aldida perhadqa yazghan xétide özining muhebbettiki yüksek exlaqi, qimmet qarishini, pak héssiyatini insan qelbini titiritidighan halda ipadilep,hayatini axirlashturidu. Yalghuz uyghur tragédiyilik eserliridila emes, belki tragédiyilik ang ipadilen’gen eserlerning omumyüzlük bir muhim alahidiliki- bu xil eserlerde tashqi we ichki ziddiyet toqunushi keskin, pérsunazhlar obrazining xarektérida bir xil chongqur ichki qarshiliq, isyankarliq, sadiqliq, alijanab, merdaniliq rohi gewdilinip turidu.
Hüseyin bayqara dewrining siyasiy, ijtima’iy we medeniy shara’itida sha’ir elshir pütkül hayatida hem barliq ijadiytide pighanliq, hesretlik, munglan’ghan meslilerning nigizi insan we uning teqdiri meslisini otturigha qoydi. Meyli newa’ining tebi’et we bilish nezeriysi qarashliri bolsun yaki ijtima’iy exlaq qarashliri bolsun, insanning tebi’et, jem’iyettiki orni, teqdiri, qimmet meslisini yadro qilip, insan, ka’inat, tengri we teqdirning birdekliki asasida insanning musteqil ijadchanliqi, erkinlik hoquqi, güzellikini medhiyilidi. Newa’i özining bir yürüsh gumanistik idiye sistémisini öz hayatida sherq-gherb tepekkur idiye tarixini ijadiy özleshtürüp, dewr ré’alliqini hemde özining heqiqiy hayat paj’eliri, kechmishliridiki tejiribe xulasiliri bilen zich birleshtürüp yaratqanidi. Newa’i özining pelsepiwi istétik idiysini, dölet, xelq heqqidiki iqtima’iy barawerlik, adalet, heqqaniyet, ilim-pen qarishini « heyretul obraz», « seddi iskender» qatarliqlar dastanlirida yorutqan bolsa, hayat, muhebbet, güzellik, exlaq we bext-sa’adet heqqidiki istétik qarashlirini, insanning muhebbet we ijtima’iy tragédiyiliri bilen uninggha bolghan ghezep hssiiyatini « perhad-shérin»,« leyli-mejnun»,« mehbubul qulup» qatarliq eserliride otturigha qoydi. Sha’ir ömrining axirida bolsa « lisanutteyri» (qush tili ) namliq dastanida eyni chaghda ottura asiyada xelq rohiytige singgen sofizmning terkibdunyachiliq, zahidliq qarashlirigha qarshi turup, insanning tebi’et we tengri aldidiki orni we qimmitining tengdashsiz büyüklikini, insanning özini mahiyetlik tonushini tewsiye qildi.
Newa’i ijadiytide bir tereptin kéyinki ottura esirde uyghur fé’odalizm jem’iytining diniy, sinpiy küchlirning balayi’apiti, kishilerning tragédiysini tipikleshtürüp, xelqning bext-sa’adetlik, erkin hayatqa intilishi ekis ettürdi. Bolupmu newa’i xuddi özidin ilgirki uyghur klassikliridek, ademlerni yaxshi-yaman dégen ölchem boyche qarap, bilim, exlaq arqiliq insanning qedir-qimmet tépip, bext-sa’adetke yétishini ümid qildi. Kishilerni exlaqiy we bilim-meripet arqiliq adaletke, insabqa, xelqchiliqqa chaqirdi. U , iskender shah, behram shah, perhad qatarliq obrazlarning simasi arqiliq öz dewridiki hökümranlargha tesir qilip, ularni özgertishni oylighanidi. Emma, bu newa’i yashighan dewrning siyasiy muhiti, sinpiy ziddiytidin alghanda ishqa ashmayitti. Chünki, ottura esir jemi’ytining siyasiy tarixy müshküllüki bu xil tragédiyining muqerrer dawamlishidighanliqini we küchiyip baridighanliqidin bisharet béretti. Emeliyettimu, yéqinqi zaman uyghur jemi’ytide bu xil tragéydiye rohi yenimu küchiyip bardi.
Paydilan’ghan matériyallar:
(1) «gherp istétika tarixi» xelq edebiyati neshriyati, 1987-yil.
(2) ju guangchen: «tragédiye pisxologiysi», shangxey xelq neshriyati neshiri.
(3) sh.ömer: «uyghurlarda klassik edebiyat», 416,-417-betler.
(4) elshir newa’i: «leyli-mejnun», shinjang yashlar neshriyati, 1999-yil neshri.
«qeshqer» zhurnili 2006-yilliq 1-sandin élindi
Aptor: Iqbal Tursun- Uyghuristan pédagogika uniwérsitéti edebiyat inistitutining proféssori, filologiye penliri dokturi.

http://uyghurpedia.com/index.php?title=

Uyghur Edebiyati Tarixi’ning Tetqiqat Témiliri

Tengritagh Akademiyesi

10981539_822914391117121_2524016704012169981_n

Abdushükür Memtimin

Söz Béshi

Uyghur xelqi köp milletlik wetinimizning qedimqi medeniyetlik milletlirining biri. Uyghur edebiyati uyghur medeniyitining muhim bir tarmiqi, uyghur xelqining köp esirlik medeniyet tarixini, jümlidin ghayet mol edebiyat tarixini négilizimliq asasta inkar qilish, burmilash we kemsitish lin biyaw, jiyang ching gorohi féodal fashisitliq medeniyet hakim mutleqliq jinayitining bir terkiwiy qismi. Uyghur edebiyati tarixini markisizimliq tarixiy matériyalizimliq köz qarash we usulda her tereplime tetqiq qilish we qézish, junggo her millet xelqliri edebiyat – senet, pelsepe we idiologiye tarixini tetqiq qilish we qézishtiki muhim bir ilmiy sahe.

Bu sahediki xizmet ayrimiliqtin omumiyliqqa qarap, bashqiche éytqanda ayrim xas témilardin bir pütün uyghur edebiyati tarixi heqqidiki bir yaki bir qanche kitabqa qarap élip bérilghini bir qeder eqilge muwapiq, u köpchilikning aktipchanliqini qozghashqa, ilmiy paaliyetni bir qeder keng qanat yaydurushqa, her qaysi témilar boyiche chongqulap ichkirileshke paydiliq. Elwette, bu birdin – bir usulmu emes.

„Uyghur Edebiyati Tarixi“ tetqiqat témiliri“ bir quruq jaza, shundaqtimu ata – bowilirimizning minglighan yillar ichidiki japaliq bediiy tepekküri we edebiy ijadiyiti asasidiki bir quruq jaza, bundaq quruq jazining yoqluqi bilen barliqi bir – birige sélishturulsila uning ehmiyiti, paydisi we zörüriyiti nahayiti éniq ayan bolidu, bu izlinish tereplirini belgileshke we ishlinish qizghinliqini ashurushqa, matériyallarni köprek tépish we tetqiqatni bir qeder keng yolgha qoyushqa melum payda yetküzidu, héch bolmighanda bu témilar uyghur edebiyatning tarixiy tématik sistémisi heqqidiki köz qarashni tiklesh we roshenleshtürüshke paydiliq.
Jamaetchilikke semimiy éhtiram bilen:

Abdushükür Memtimin

(muqeddime, 1- qisim, 2- qisimning aldidin bashlap yoqalghan.

Orxun – Ron Yéziqi

Budda uyghur edebiyati, koshan (qoshxan) xaqani kadpis ötküzgen budda yéghinigha béghishlan’ghan widayasila (Vidayasila) ning budda zepernamisi „Buddha Storadhasatka“ qesidisi, budda dirammisi „Matterya Samitka“.
Budda hékayilirining ortaqliqi we milliy alahidiligi mesilisi, din we senet ortaqliqi we alahidiligi. Budda qaidilirining mehelliwélishishi we milliylashturulushi. Xotende „mebut yötkesh“; budda chöchekliri.
Xotenlik melike sémira (Semira) ning yurt séghinish lirikisi.
Zara ostira dini we uyghur edebiyati; pal kitabi; tébbiy kitabtiki we yuruqluq, qarangghuluq hem yek (jin) lar heqqidiki bediiy tesewwurlar.
Hindistan dastani „Maxapxarata“ we „Ramayana“ din „Maxapxarata“ ning, isos chöcheklirining turpanda tépilghan terjime nusxisi; jinlar we balayi – apetke qarshi ezimet ilikbég heqqidiki „Chistani Ilikbég“ dastani.
Uyghurlarda budda tashchiliq – neqqashchiliq seniti; uyghurlarda eng iptidaiy ghar hayati söretliri; budda dinining heykeltarashliq we shéiriyet bilen bézeklendürülüshi we obrazlashturulushi; dandan öylük; kucha ming öy, qumtur, bézeklik we dungxuang oyma neqqashliri we tam söretliri; yépek yoli we karwan yoli teswiri söriti; kuchar orkistiri we naxsha – usul teswiri; Waysa Irasen’ga we uning dadisi Wisa Bochinaning pétinqi – köpünki (sétroluq) usulidiki söretchilik muweppeqiyetliri; Qanqil Satu, Qanqil Shé’iri, Selizjunda we Bomi qatarliqlarning ressamliq utuqliri.
„Xu“ nezmiliri we uyghur küyshunasliqi; chalghu we ahang. naxsha we muzika. Muzika we qoshaq. Xotende tépilghan Istrit Sujup we uning „12 Témpéramintologiyilik Küyshunasliq Qanuni“ we uning ehmiyiti. Manda Aqari, budda rahipliri uyghur – shinjang medeniyiti we seniti heqqide.
Orxun – ronche uyghur yéziqi nemuniliri. Xotende we orxunda tépilghan yaghluqar qalu we yaghliqarlarning ronche yéziqliri. Tashpütük we tezkiriler „Köl Tékin“ abidisi, „Bilge Qaghan“ abidisi, „Tunyuquq Abidisi“. ularning tarixiy, ijtimaiy, bediiy amilliri we qimmiti.
Kona uyghur mani yéziqi nemuniliri. „Chuq Art Tékin Tezkirisi“ diki riwayetler. „Shuenzangning Tezkirisi“ we uning „Ulugh Tang Dewride Gherbke Sayahetname“ kitabidiki medeniy hayatqa ait xatiriler. „Töbe Duasi“, „Altun Yaruq“, „Etildan we Nadanname“ (Ikki Tékin Hékayisi) we bashqilar.

Uchinchi Qisim

Islamiyettin ilgiriki ottura esir uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Islamiyetning peyda bolushidin uyghurlar islamiyetni qobul qilghiche bolghan dewrdiki uyghur medeniyiti we edebiyati „Xotende Gül Seylisi“ shéiri. „Uyghur Neghmisi“ shéiri we qoghursu altunning „Tura Naxshisi“ shéiri.
Yaghliqar bashchiliqidiki orxun uyghurlirining köchüshi. Sériq uyghur medeniyiti we éghiz edebiyati mesililiri. Dirammichiliq we arslanxanning muzikiliq ziyapiti xatirisi 9 chawuplar.

Tötinchi Qisim

Islamiyettin mongghul istilasighiche uyghur edebiyati (10-, 12- esirler)
Omumi obzor. Ottura asiyada islam we baghdad xelipiliklirining sir deryaning jenubiy qismigha tesirini kirgüzüshi. Qarluq we oghuzlarning sir daerya boyidiki baghdad islam xelipilikige qarshi liniyisi. Yaghma – qarluq qatarliq uyghur qebilirining qaraxanilar hakimiyiti, onga yaghliqar qatarliq orxun qebilirining qoshulushi. Exmet Samanining saman sulalisini qurushi. Idiqut, qaraxan we genju sériq uyghur hakimiyetliri, gheznewiler. Manu Chighraning türkiy shéirliri. „Shahname“ ning meydan’gha kélishi. Samanilar we qaraxanilar otturisidiki ziddiyet we sir derya boyidiki samanilar sépili. Sir derya shimalining islamlishishi. „Gor Oghli“ dastani. Qaraxanilar uyghurlirining islam dinini qobul qilishi. Uyghurche quran nusxisi.
Ottura esir aditnotili ebunesir farabi (950-870). Islamiyettin kéyinki uyghur – qarluq medeniyitining tunji namayendisi. Islamiyettin kéyinki ottura asiya rohi atmusfirasidiki bir qanche alametler. Farabining medeniyet, til we senet heqqidiki köz qarashliri. Farabi obrazliq tepekkür we mentiqiliq tepekkur heqqide. Farabining edebiyatning tonush roli we zoqlinish roli, terbiyiwi roli heqqidiki istitik köz qarashliri. Farabi chinliq we güzellik toghrisida, farabining istitik bilish nezeriyisi. Farabi rétim – témpa, garmuniye, qapiye wezin hem shéiriy uslublar toghrisida, farabining hazirghiche melum bolghan pelsepiwi shéirliri, farabining muzikishunasliq sahesidiki ghayet zor töhpiliri. Farabi istitik köz qarashlirining ilghar tarixiy ehmiyiti we tesiri.
Oüsüp Xas Hajip we uning „Qutadghubilik“ dastani. Dastanning meydan’gha kélishi we shairning hayati. Sha’irning dastanda ilgiri sürgen asasiy idiyiliri. Dastanning tüzülmisi we asasiy mezmun. Sha’irning ijtimaiy – pelsepiwi we istitik köz qarashliri. Farabi telimatlirining shairgha tesiri. Yüsüp Xas Hajip teshebbusidiki ilmiy paaliyetler we „Sajiye“ jamasining (aliy mektiwining) qurulushi we oqutush mezmunliri.
Mehmut Qeshqiri we „Diwan Lughetit Türk“. Lughetning edebiy we istitik qimmiti. Diwanda yazma we éghiz edebiyati, temsil, wezin mesililiri. Diwanning uyghur edebiyat tarixini yurutushtiki ehmiyiti.
Exmet Yükneki we „Hibbetul Heqayiq“ dastani. Dastanning meydan’gha kélish muhiti, qaraxanilar hakimiyitining chüshkünlishish alametlirining dastandiki ipadisi. Dastanning mezmuni we exlaqiy, pelsepiwi we bediiy qimmiti.
Muhemmet Xarezimi we „Muhebbetname“. Rabghuzi we „Qissetul Enbiya“. Bu ikki eserning til teleppuz mesililiri we bediiy mezmuni.
Qoshumche: Exmet Yesewiy „Diwan Hékmet“ shéiriyitining til mesilisi we pelsepiwi mezmunliri. Exmet Yesewidiki xelqperwerlikning rohaniyetchilik bilen birliship kétish xahishi mesilisi. Exmet Yesewi shéiriyet yolining kéyinki tarixiy tesiri we edebiyatta idiologiyilik küreshning ewj élishi. Eyni zaman meniwi hayatigha béghishlan’ghan nesri edebiyat nemuniliri.
„Terkirei Sultan Sutuq Bughraxan Ghazi“, „Tezkiri Ebu Nesir Samani“, Ubul Fotuq Hüseyin El Amayning yoqalghan esiri:“Qeshqer Tarixi“. Xotenlik Molla Niyazning kéyinki zamanda yazghan „Tezkiri Yette Imam“ dastanidiki shu dewrge ait bediiy teswir.
Qoshumche: Obulqasim Firdewsning „Shahname“. Sheyx Sa’idining „Gülistan“ dastanida uyghurlar heqqide. Omer Hayyam rubailirining idiyiwi we bediiy tesiri. Ereb sayahetchiliri qaraxanilar dewri medeniyiti toghrisida. Qaraxanilar dewiridiki kuchar, qara sheher, turpan, beshbaliq, almiliq, iwirghul (qumul) we qalqalu, machin (xoten) medeniyiti.
Nayman – küchlük we kiran – gorxan dewridiki uyghur seniti. Riwayetler. Xiristiyan medeniyiti tesiri. Yette su, sir derya we ferghanidiki uyghur medeniyiti.

Beshinchi Qisim

Mongghul – (qublay) dewridiki uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Mongghullar we uyghur til – edebiyati we senet – medeniyiti.
Qoshumche: Zemeqseri (1143- yili wapat qilghan) ning „Muqeddimetul Edep“ lughiti. Muhemmed Imin Qeysi Qanqilining „Türki Lughet“ kitawi we edebiy til mesililiri.

Altinchi Qisim

Mongghul – chaghatay dewridiki uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Uyghur eneniwi shéiriyitining yéngi dewri. Seddi Qeshqiri we uyghur – türkiy shéiriyet mesilisi.
Chaghatay dewri. Uyghur shéiriyitining asaschisi Mewlane Ebeydulla Lutfi. (1465-1360)
„Diwan Lutfi“, „Gül we Newruz“ dastani. Lutfining terjimichilighi „Zepername“, „Hashiyeti Metaliol Enwar“ (nur menbelirining sherhi). Lutfining pelsepiwi we istitik qarashliri. Lutfi shéiriyitining bediiy xususiyetliri.
Yüsüp Sekkaki we uning shéiriyiti. (14- esirning axiri)
Atayi shéiriyiti. (15- esirning aldinqi yérimi)
Ottura esir türk – uyghur shéiriyitining yüksek ülgisi – Elishir Nawaiy. Nawaiy dewri we hayat – paaliyiti. Nawaiy eserlirining tili we uning milliy fonitikiliq xususiyetliri. Nawaiy mesilisi. Nawaiyning ilmiy we didaktik eserliri. Nawaiyning pelsepiwi, ijtimaiy, pidagogikiliq we istitik köz qarashliri. Nawaiy shéiri tilining bediiy xususiyetliri. Nawaiy lughiti. Nawaiyning „Xemse“ dastanlirining sidiq xwashah Yerkendi teripidin nesirleshtürülüshi – „Nesiri Xemse Nawaiy“. Nawaiyshunasliq mesililiri.
Xelq éghiz edebiyat mesililiri. „Chin Tömür Batur“, „Oktölmishning Sergüzeshtiliti“. „Nesiriddin Ependi Letipiliri“. „Yüsüp Exmet we Bozoghlan“.
Qoshumche. Seljuqlar shéiriyiti. Xisraw Déhliwi we uning „Char Derwish“ esiri. „Char Derwish“ ning yetkentlik mulla sidiq teripidin qilin’ghan uyghurche terjimisi. Nizami Genjiwi shéiriyitining tesiri. Jami eserlirining tesiri. Babur we „Baburname“. Babur shéiriyitining tili we seniti.

Yettinchi Qisim

17- esir (seidiye) uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Mongghul dewrining axirlishishi.
Se’idi, Reshidi, Mewlana Xulqi, Ayazi ghezelliri. Sha’ire Nefisi, Nefisi (Amannisaxan) heqqidiki xatiriler. „Diwan Nefisi“, „Sorulqulub“ (Qelibler Söhbiti), „Exlaqi Jemile“.
Qidiri we „Diwan Qidiri“. 12 muqamning retlinishi.
Se’idiye dewridiki turpan – qumul uyghur edebiyati.
Molla Yüsüp Ibin Qadir Hajining „Ghérip – Senem“ dastani. Dastanning mezmuni we keng tarqilishi. Dastannning kéyinki zamanda opéralashturulushi.
Nesiri edebiyat. Mirza Heyder Korganning „Tarixiy Reshidi“ kitabi. Mexmut Jurasning „Tarixiy Reshidi“ kitabi. Muhemmed Eli Muhemmet Yerkendining „Hepte Muhemmedan“ namliq kitabi. (Ababekri Mirza, Sultan Se’idxan, Abdureshitxan, Xoja Muhemmet Shirip, Ablimit Sultan qatarliqlar heqqidiki 366 betlik lirik esiri). „Tezkiri Uweyis“.

Sekkizinchi Qisim

18- esir (xojilar dewri) uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Ijtimaiy muhit we dini hem dunyawi (gumatizimliq) edebiyat arisidiki küresh. Xelq edebiyati we orda edebiyati. Sopizim we dehirlik éqimi. Exmet Yesewi telimlirining tesiri. Yesewiychilik we nexshiwendichilik éqimi. Sopi Allayar we Xoja Nezer Huwayda heqqide. Aq tagh – qaratagh kürishi. Edebiy til mesilisi.
Muhemmet Imin Xojam Quli Xirqiti (1724- yili wapat bolghan) we uning „Muhebbetname – Méhnetkam“ (1670- yil) dastani.
Réhim Baba Meshrep we uning hayati hem eserliri. Meshrepning yashighan we terbiye körgen jayliri. „Mubdei Nur“ we „Diwan Meshrep“. Meshrep ghezelliride ipadilen’gen idiologiyilik mesililer. Meshrep shéiriyitinng uslubi, tili we ahangdarliqi.
Muhemmed Sidiq Zelili (Fiqiri). „Gülliyat Diwan Zelili“ (hijiriyiining 1147-, 1155- yilliri), miladining 1734-, 1942- yilliri yézilghan „Sepername“ (1718- yili) dastani. „Imam Sadiq Jepperi“ dastani. Zelili shéiriyitining tématikisi we bediiy mahariti.
„Diwan Nöbiti“. Nöbitining Abdiraxman Xelpet teripidin 1797- yili köchürülgen liriklirining bediiy xususiyiti. Nöbitining wetenperwerlik we güzellikini medhiylesh témisidiki ghezelliri.
„Diwan Mejlisi“ (1979-)
Omer baqi (18- esir) we uning „Perhat – Shérin“, „Leyli – Mejnun“ dastani.
Muhemmet Sidiq Bershidi (18- esir) we „Sidiqname“.
Namelum aptorlar we eserler.
– Gumnam we uning shéirliri.
– Seyyadi we „Tahir – Zöhre“ dastani.
– Sabir Seyqeli we „Qisse Seyqeli“, „Behrem we Gülendem“.
– Endelib we „Leyli – Mejnun“ dastani.
– Samai we „Diwan Sama’i“
– Riza’i we uning „Xurshid we Melike Dillam“ dastani.

Nesiri we terjime edebiyatlar

Meshhur edebiy terjimishunas Xamush Molla Yerkendi we uning „Shahname Türkiy“, „Kelile Dimane Türkiy“ terjime we nesirleshtürgen esiri. Xamush Mollining nesirleshtürüsh we terjime qilish mahariti.
– Muhemmed Sadiq Qeshqiri we „Tezkiri Xojikan (Ezizan)“, „Zubeyde Tul Masa’il“, „Es’habul Kep“ qatarliq nesri eserliri.

Toqquzinchi Qisim

19- esir uyghur edebiyati (1)

Molla Shakir we uning „Zepername“ dastani. (1890-1802- yillar) üchturpanda yashighan.
19- esir meshhur uyghur shair Abduréhim Nizari. Omür bayani we ijadiy paaliyiti. „Xemse Nizari“, „Darilhad“, nizari eserlirining idiologiyilik we hékayetlik mezmuni. Nizarining tili we nizari shéiriyitining bediiy xususiyetliri.
„Diwan Zohuri“ we telqin.
Ziyai „Mehzunul Wa’izi“ (Qayghuluq Nutuqlar) esiri. Noruz Axun Katip Zohiridin Hékim Beg dewride yazghan 2400 misraliq shéiriy eser.
Turdush Axun Ghéribi we „Kitab Ghéribi“. (1841- yili) yazghan. „Kesipler Musabiqisi“.
Imin Xojayar ibn Muhemmed Shehyari „Ishtiyaqname“ esiri. (bu shairmu ghérip texellusini ishletken).
Molla Elem Shehyari we lirik dastan „Gül we Bulbul“.
Emir Hüsüyün Suburi (qeshqerlik). Suburi Nawaiy eserlirining warisi we nawaiyshunas süpitide, Nawaiyning „Mentiqi Tehir“ (Qushlar Tili) esirini sherhilep yazghan. „Maqalet Sherhi Menteqi Tehir“, „Dastan Iskender Termuwaiz“.
Bir qatar shairlar we ularning eserliri.
– Molla Réhim (18- esir) „Muhebbetname“ esiri. 1807- yili Mulla Yunus Yerkendi Köchürgen.
– Molla Sidiq Yerkendi „Nesri Muhemmed Hüsüyün Beg“ (18-, 19- esir)
– Ershi we „Diwan Ershi“ (18-, 19- esir)
– Abdukérim Ziyai shéir – dastanliri.
– „Diwan Sadai“ (18-, 19- esir)
– „Diwan Qelender“
– Mutriban Qeshqiri ijadiyiti
– „Diwan Naqs“. muhebbet we meripet témisi.
– Sabir Axun qolyazmisi, „Gülzarbinish“.
Nesri we terjime edebiyatlar
– Mulla Muhemmed Tömür Qariqash „Terkirshul Rishat“ (1818- yil)
– Nimitulla bin Ismitulla (Möjiri) „Tarix Musqiyun“.
– Qasimi „Tezkiri Arslan“
– Qazi Quzzat Exmet Tömür Aqsuyi (Molla Mewlane Nuchixri Hikim) terjime qilghan „Iskendername“.
– Molla Niyaz „Tezkiri Imam Zebihulla“ dastani.
– Molla Abdul Ghappar: „Zepername Shah Bahadirxan“
– Yerkentlik Mulla Sidiq we uning xisraw déhliwi dastani „Char Derwish“ ni tejime qilish.

Oninchi Qisim

19- esir uyghur edebiyati (2)

19- esir xelq éghiz edebiyati we edebiyat oqutush mesililiri.
Nuzugum – xelq shairesi. Nuzuk qoshaqliri.
– „Gülemxan“, ili uyghurliri qoshaqliri. Yette su uyghur qoshaqliri.
– Xelq shairi Sadir Pelwan we uning qoshaqliri.
– Siyit Nochi qoshaq – dastani
– Bashqa tarixiy qoshaqlar.
– Edebiyat oqutushi. Dastankeshlik, meddahliq, hékayetchilik, seyli qoshaqliri.
Molla Bilal Binni Mulla Yüsüp (1899-1823). „Ghezeliyat“, „Kitab Ghazat Dermülki Chin“, „Nuzugum“, „Changmuza Yüsüpxan“. Mulla Bilalning ijtimaiy köz qarashliridiki ziddiyetler. Molla Bilal shéiriyitining bediiy xususiyetliri.
Siyit Muhemmed Héyit Muhemmed Qashi (1909-1858). „Sherhi Shikeste“.
Purqet toghrisida (1909-1858- yillar). uning 57 yilliq hayatining 32 yili Ottura asiyada, 5 yili chette, yétilgen 14 yili (1909-1896) xoten – Yerkentte ötken. Purqetning bu dewrdiki shéirliri.
Ayal shairlar. Mutribe, Muzeyyene, Sikine, Ajizi.
Bir qatar shairlar we ularning eserliri.
– Muhemmet Omeri „Diwan Omeri“ (1850)
– Abduxalq Shehyari we uning shéiriy diwani.
– Exmetsha Qariqash we uning satirik shéiriyiti: „At“. „Miwiler Munazirisi“.
– Mexmut Hikim Beg (Mexmudi), Hoshur Qazi, Siyit Artushi, Niyaz Shéirliri.
– Fazili.
Dini – mistik edebiyat ülgiliri.
– „Diwan Sama’i“
– „Diwan Sayrami“
– „Diwan Binshan“ (1842- yilqi peyghember tejimihali dastani)
– „Hejname“. Chiriyide Toxtisun Xoteni yazghan sayahet dastani.
Nesri edebiyat
– Molla Musa Sayrami. „Tarixiy Eminiye“, „Tarixiy Hemidiye“.
– „Ming Bir Kéche“ ning Sirajidin Mexmud terjime nusxisi.
Qutluq Shewqi we uning oghli Imir Hesen Qazi. Ularning shéiri utuqliri. Imir Hesen Qazining „Shawaz Qari we Qizilchi Xénim“ hékayisi.
Tejelli we „Berqi Tejelli“ toplimi. Tejallining ghezelliri we „Qara Qesidisi“.
Abduqadir Damulla we uning eserliri. Kona démukratik metbuatchiliq we „Ang Mejmuesi“, heptilik „Nesihet Amma“ gézitchisi. Abduqadir Damullamgha zamandash edipler.
Kona démukratik edebiyat namayendiliri. Abduxalq Uyghur, Exmet Ziya’i we 20-, 30- yillar arisidiki edebiyat..el ichi altun boshok.