Awtori: Hebibulla Ablimit

Yazguchi Chéngiz Aytmatov(1928.12.12 – 2008.6.10) Qirghiz xelqining ataghliq yazghuchisi, dangliq Jornalis , Terjiman we meshhur Siyasetchisi idi.

Chén`giz Aytmatov yalghuz Qirghiz xelqiningla emes belki u pütün Türk we Islam dunyasining dangliq Edebiyatchidur.

Men bu muxterem yazghuchining „Aq Paraxot“ namliq romanini oqup chiqip, yazghuchi Chén`giz Aytmatovning bir ilahi küchke tolghan pak yurekke ige yazghuchi ikenligini téximu chongqur chushendim. Bu romanida bash qehriman 7 yashlardiki bir ösmur bala bolup,  balining saplighi,  pak yurekliki, ichki dunyasidiki hislirini  kelgusining Sumboli qilidu.

Yazghuchi bu romanda  Balining pak we sebi dunyasini teswirlesh arqiliq  hayatning achchiq we qip-yalaghach heqiqi mahiyitini otturgha chiqarghan. Yazghuchi Chén´giz Aytmatovning idiyiside ösmurluk bolsa kelgusidiki Insan xarektirining tuxumudur. Ösmurluk heqiqi ana tilni ügünushke we etraptiki Insanlargha, Tebietke we bolupmu öz medeniyetining alahidiliklirini his qilidighan bir mezgilldur.Romandiki ötmushning Sumboli bolghan Mumin boway bilen kelgusining Sumboli qolghan Bala optturisidiki dramatik bir munasiwet arqiliq insanning tuyghisi we chüshenchilirini özige xas bir uslup arqiliq nahayiti roshen yorutup bergen.Bu romandiki nurghun efsani hékayiler we mesellerni Mumin boway Baligha sözlep biridu. Men töwende bulardin ikkisini  siler bilen ortaqlashmaqchimen.

Burunqi zamanda bir Padishah bilen yene bir dewletning Padishahi urush qilip, urushta yenggen Padishah bolsa yéngilginini esirge aptu.Yengguchi Padishah bolsa esir Padishahqa mundaq deptu: „ eger xalisang mining Qulum bolup, yénimda yasha. Bundaq bolghanda öz ömrungning yitishiche uzun waqit yashalaysen. Eger bu tekliwimni qobul körmiseng, eng muhim arzuyingni manga éyt. Men bu arzyungni qandurghandin kiyin, kallaning alimen, hayating derhal axirlishidu.“

Esirge chushken Padishah mundaq jawap biriptu: “ Qul bolup bir ömur yashashni zinhar halimaymen. Mini xalighining boyiche öltur. Mining eng ulugh arzuyum shuki ana wetenimdin bir Padichini bu yerge kelturgin.“

-Yengguchi Padishah: „ Padichini nime qilisen? “

Esir Padishah: “ Ölushning aldida yurtumning xelq naxshiliridin birni Padichidin anglighim bar” deptu.Dimekki bu mikro Hékayidin shuni chushenduqqi, burunqi insanlar Qul bolup yashashtin,  öz yurtlirining bir ghezeli üchün issiq janlirini pida qilip, ölushni sherep dep bilgen.

Ach Böre toghrisidiki Mesel: Bir küni bir nahayiti échiqap ketken bir Böre yeydighan bir olja izdep            kitiwatsa aldigha bir tulum Chachqan uchrap qaptu. Böre, tolum Chachqan`gha humuyup turup:” közumge tola körunme, qosaqning achlighida bir yalmap yutéwetsem toyusen taza!” deptu.

Chachqan mundaq jawap biriptu: “ manga hergiz tekkuchi bolma, achközluging bishinggha chiqidu. Eger manga achközluk qilsang sini Ishtek qiliwitimen”Böre , Hah…hah…hah  qilip, kulup kitip: “ Börining bolsa Isht bolup qalghini elmisaqtin körulup baqqan emes. Bu sining edepsizliging üchün sini yeymen ! “ depla , tulum Chachqanni bir yalmap yutiwititu. Emma achköz  Böre rastinla shundin bashlap heqiqi Böridek yashashtin mehrum qaptu.Ne waqit Böre , bir Qoygha yaki bashqa bir oljigha wujum qilay dise. Qosiqidiki tulum Chachqan waqirap, jar silip : “ Ey Padichilar! uxlap qalmanglar, men ach köz Böre keldim. Men bolsam qara Böre! Qoyunglarni élip qachmaqchimen!! “ dep waqiraydiken.

Bundaq chaghda ach köz Böre nime qilarini bilmeydiken. U yer bu yerlirini chishlep, özini uya-buyaqqa étip, yerde yumulaydiken. Tulum Chachqan héch turmastin waqiraydiken.” Padichilar kilinglar, yoghan kaltekliringlar bilen mini urunglar, men ach köz Börining térisini tetur soyunglar!“. Padichilar bolsa kalteklirini qollirigha élip, Börini surup-toqay qiliwitidiken. Böre bolsa arqisigha qarimay beder qachidiken. Börining qosiqidin yene dawamliq shu waqirash awazliri anglinidiken. Bu exwalni körgen Padichilarmu nime ish bolghanlighini bilemey, hang-tang bolup, turup qalidiken.

Ach köz Böre bolsa saranglardek hem qachidiken hem waqiraydiken:” Mini tutunglar, ediwimni biringlar, jajamni biringlar! Ach közligimge toyghuzunglar!”. Padichilar bezide külup tiliqip, yerlerde yitip qalidiken. Bu waqitta Böre qichip qutulidiken. Emma ish buning bilen tugmeydiken. Böre nege barsa shu yerde ach közluk bilen yutiwetken  qosiqidiki tulum Chachqan shundaq awaz chiqiridiken. Bu sewep bilen Böre yeydighan olja bolamay, achliqtin bir tére bir ustixan bolup qalidiken. Axiri bu achliqqa chidimighan böre chishlirini chakilditip:“ Nime bu béshimgha kelgenler! Nime dert bu tugimeydighan! Buningdin jaq toydum!“ dep zarlinidiken. Emma tulum Chachqan héch turmay:“ palanchining Qoyliri bek sémiz, Istliri pang, qoylirigha wujum qil!, yaki palanchigha bar, u hazir qattiq uyquda“ dep bishini ilishturwitidiken. Ach Böre wujum qilay diyishige yene oxshashla waqiraydiken.

Axiri bu ishlargha chidimigha ach Böre: „ bundaq Böre bolup yashighandin biresining „Ishti“ bolup, „Ishtek“ yashay“ dep „Isht“ bolup yashaydiken.Insanlar eslide Insandek dunyagha kélidu we Insandek ghururluq yashaydu likin beziler ach közluk qilip, öz ghururini özi depsende qilip, bashqilargha baghlinip qalidu. Buning bilen shularning „Ishti” bolushqa mejbur bolidu.

Men Chén´giz Aytmatovning “Aq Paraxot” namliq romanini oqughandin kiyin yene bir heqiqetni chushendimki Insanning béshigha bext bilen yene dawamliq insannimng ruhé dunyasini hetta pütün hayatini astin-ustin qiliwitidighan bextsizlikler birge kélidu. Bezi insanlargha bu dunyada bext yoqtekla bilinidu. Özining hemme xoshalliqini, bextini kallisining ichidiki ruhé dunyasidinla tépip yashaydu….

2015.04.11. Germany

Paydilish üchün baghlati:http://www.bilgiokulu.org/articles/read-cengiz-aytmatov-beyaz-gemi-kitap-ozeti_58.html