Pah kök Bayraq!

Bizning iptixarimiz, wijdanimiz, ghorurimiz  kök Bayraq!

Kök Bayraqqa bizning milliy, dinniy tuyghulirimiz mujessemlengen.

Kök Bayraq 1-qitim  1933-yili 11-ayning 12-küni Qeshqerde qurulghan Sherqiy Türkistan Islam Jumhurriyitining qurulush murasimida, ana diyar ezizane Qeshqerning köp-kök asminida, quyashning parlighan minglighan nürliri ichide jewlan qilghan idi. Shundin muqedem Ay-yulturluq kök Bayraq Uyghur millitining erkinligining, hörligining simwoligha aylinip, Uyghur millitining birdin-bir muqeddes bayriqi bolup qalghan.

Herqandaq milletning bayriqining renggi we uning ustige chushurulgen elementlarning menasi bolghinidek, bizning bayriqimizning renggining, uningdiki ay bilen yultuzningmu menasi bar.

Muqeddes bayriqimiz  hilal ay, yultuz we kök rengdin ibaret üch élémenttin terkip tapqan, tört chase shekildiki Bayraq. Bu üch élémentning hemmisi Uyghur millitining étik kélip chiqishi we dinni eqidiliri bilen zich mujessemlengen bir menagha ige.

Hilal ay bilen yultuz Uyghur millitining muqeddes itiqati bolghan Islam dinnigha simwol qilinghan. Kök reng bolsa Uyghur millitining milliy rohigha simwol qilinghan.

1.Hilal ayning menasi:

Hilal ayning musulmanlargha simwol qilinghanlighini hemmimiz bilimiz, biraq bu Hilal ay nime üchün simwol qilinghanlighi toghrisida köpinchimizning melumati yoq.

Tolun ayning qarangghuluqni toluq yorutidighanlighini bilip turup, nime üchün qarangghuluqta az yoruqluq beridighan, Oghaq shekildiki Hilal ayni simwol qilghan? Mana bular bizni bir az oylanduridighan mesiller. Uning üchün biz Hilal ayning heqiqi manasini toluq mahiyiti bilen bilishimizge toghra kélidu. Eger Ayning shekil jehettiki menasige ehmiyet bergen bolsa tolun ayni simwol qilip alghan  bolatti, lékin shekil muhim bolmay belki bu yerde isim jehettiki menasige ehmiyet birilgen. Bu seweptin élip éytqanda Allahning ismining arepche yézilishidin alghan.  Allahning  الله  yézilishi bilen Hilal هلال       ning ýezilishidiki herifler oxshash.

Hilalning bolsa bir”He”, bir “Lam”, bir “Elif”, yene bir “Lam” din terkip tapqan yeni bir”He” heripi, bir ”Elif” heripi we ikki “Lam” heripidin tuzulgen. Allahning ismimu oxshash erepchidiki bir ”Elif”, Ikki “Lam” we bir “He” din tuzulgen. Her ikki isimdiki herifler oxshash bolup, Allah sözide ishletken herifler bilen Hilal sözide ishletken herifler opmu-oxshash. Bayraqning ustige Allahning suritini sézish esla mumkin emes, undaqta Allah  sözini yazghandin téximu obrazliq qilip, Hilal ayning  suritini chushurush nahayitimu eqilge muwapiq bolidu. Uning üchünmu mutepekkurlirimiz hilal ayni islamdiki imanning simwoli qilghan yeni Allahning birligige, Allahqa bolghan cheksiz itiqatigha simwol qilghan.

2.Yultuz.

Hilal ayning qoynida yatqan Yultuz bolsa söyumluk Perghember efendimiz Muhemmed(s.a.v) simwol qilinghan.

Yeni yultuz bolsa Erepchidiki Muhemmedning   yézilishidin kelgen.

Söyumluk Peyghembirimiz Muhemmed (s.a.v) ning erepche yézilishida birinji herif “mim” ning béshi,  “ha” herifning jeyniki, ikkinji “mim” herifining qayrilghan yéri , “dal” herifining asti we usti qanatliri besh(5) tal chékitni meydangha kelturidu, bu yézilish top-toghra bir yultuz shekilni hasil qilidu.

Hilal (Allah) ning itiqadi bolsa yultuz (Peyghember) arqiliq meydangha kelturilidu. Bu menidin Hilal imanning (La ilahe illallah) simwol qilinghan,  Yultuz bolsa  söyumluk Peyghember efendimiz Muhemmed(s.a.v)  arqiliq emelleshken   islamning 5 shertige simwol qilinghan.

Bayraqtiki ay bilen yultuz muqeddes dinimiz Islamgha simwol qilinghan. Uyghur millitini özining muqeddes bayriqi arqiliq Islam dinigha bolghan cheksiz itiqadini, sadaqitini namayen qilgan. Chünki islam dini shundaq bir ulugh dinki, insanlar bu dunyagha apiride bolghandin bashlap, ulugh Allah islam dinning insanlar itiqad qilidighan din ikenligini muqeddes kitaplar we peyghemberlerning wastisi arqiliq insanlargha bildurgen.

Ulugha Allah biz insanlargha eng axirqi chushurgen muqeddes kitap  Kur´an kerim bolsa    islamni heqiqi menada ügunelaydighan birdin-bir kitaptur.

Eng axirqi Peyghem Muhemmed((s.a.v) (570-632) bolsa Kur´an kerim wehi arqiliq bildurulgen we uninggha eng toghra shekilde uyghan we insanlargha güzel exlaq weish –izliri bilen ulge bolghan bir Peyghemberdur.

“Ih Muhemmed! Sanga wehi qilinghan Kur´angha ching ésilghin, sen heqiqeten toghra yolda sen. Kur´an sanga we séning qewmingge ulugh shereptur, séler kelguside(bu toghrisida) soraq qilinsiler” (Zuhruf süresi. 43-44-ayet)

“Ih Muhemmed! Séni pütün eqli jahan üchün peqet rehmet qilipla  ewettuq”

(Enbiya süresi. 21-ayet)

“ Nahayiti shepqetlik méhriban Allahning ismi bilen bashlaymen. Yaratqan Perwerdigaringning ismi bilen oqughin. U insanni lexte qandin yaratti. Sen oqughin. Pewerdigaring insangha qelem bilen yézishni ügetken, bilmigen nersilerni bildurgen eng keremlik zattur.“ (Eleq süresi. 1-5-ayet).

…………..

Bu ayetlerdin shuni körimizki :

Isalam dini muhebet we téchliqqa tolghan dindur.

Isalam dinida sen´et we bilim asastur.

Isalam dinida er-ayal barawer asasda bir-biri bilen muhembetlik baghlanghandur.

Isalam dini Insan heq-hoquqi we demokratiyeni asas qilghan dindur.

Islam dini chongqur tepekkur  we yitilgen eqil bilen herket qilidighan dindur.

Shuning üchün uyghur milliti öz bayriqigha bu ulugh dinning simwoli bolghan Ay yultuzni chushurgen.

3.Kök reng.

Bayriqimizning renggining kök reng bolushi bolsa uyghur millitining iptidai itiqatti we folklor adetliri bilen munasiwetlik bolup, uyghurlar bashqa orta asya xeliqlirigr oxshash qedimqi zamanlarda kök asmanning renggini alemlerning yaratquchisining supitini bildurdighan simwolluq rengge aylanghan. Shunga uyghurlarda kök reng muqedesligi kilip chiqqan.

Oghuzxan dastanlirida bolsa  Oghuzxan tughulghanda yuz-közining köp-kök bolushi, Oghuzxan eskerlirini bir kök yayliq, kök tukluk, erkek börining yol bashlap mangidighanlighi riwayet qilinidu.

Shunga bizning adetlirimizde kök reng bek muhim bolup, ta hazirghgiche Qumul rayonida saqlinip qilinghan qedimlighi küchluk bolghan “Kök meshrep”  bar bolup , meshrepte mundaq Nezmiler éytilidu:

Ul xudaning qudriti bilen,

Birla kökerdi shu kököm.

Shahi renglik, ghunche menglik,

Dermehel östi kökum.

Kök öchkini ölturup,

Cherwisini otqa qaqlisilla.

Kökni tutqan biz iduq,

Bizni untup qalmisla.

Kök reng bolsa  Uyghurlarning pütün örpe-adet we yurush-turush, öy-imaret qatarliq pütün medeniyetige sighip ketken bolup, bu arqiliq uyghurlar özide bahardek illiq, ésil pezilet, güldek güzel xuluq, edli-adalet, sherim-haya, ilim, ishchanliq, umluk-birliklik, dosluq-inaqliq, köyunush-méhri, dadilliq qatarliq serxil illetlerni öz rohida  hasil qilghan.

Bu del shu kök reng muqedesligige baghlinidu. Shuning üchün Uyghurlar kök rengni özining  milli iptixar tuyghusining  simwoli qilghan.

Nihayet kök Bayraqning chichiwatqan ghuwa nürliri  qelbimizning pinhan yerlirige yoshurunghan qan daghlirini yorutup,  rohinimizni tirildurwatidu. Térilish bolsa insan rohi ata qilghan gherezlik imtihandur. Bu rohning tirilishi ana wetendin uzaq ayrilghan bizdek insanlargha, hayatimizning mewjutlughidur, millitimizning ghoruridur.

Kök bayraqning yash ewlatlarning qollirida leppildigen sadasi herbir Uyghurda oyghunush tuyghusini hasil qiliwatidu. Bu oyghunush öz-özide oylinish tuyghusi, ensiresh tuyghusi hasil qilidu, bu  bolsa öz hayatida ezeldin hés qilip baqmighan boshluqlargha qayta nezer sélishni kelturp chiqiridu.

Hazirqi  milletning ustige kelgen tiragidiyelik halaket yene öz nöwitide insanning qimmitini, hayatning cheksiz qedirligini his qilduridu. Millet mundaq  halaketning zerbiside rohi jehettin yene bir qitim chöchup oyghunup, özidin yoshurun küchning cheksiz nürini qézip chiqidu. Kök Börining   seltenetlik izlirini eslep, Tarixtiki ghayet zor meniwi étiqati we ishenchilirining sirliq qesirlirini özining toxtawsiz qedemliri bilen yene bir bisishqa umutlenduridu.

Aotori: Kurshat

12.07.2015 Germany(München)