Tögi-Tögileng Oyuni
“ tögi-tögileng“ oyuni-bir yilining qish peslidin bashqa hemme pesilde , yeni alahide soghuq we pewqul’ade isisiq bolimighan ehwal astida tala- tüzde, del- derexj sayiside qiz-ughullar birlikte oynaydighan bir xil qoshaqliq uyun. Bu oyun’gha qatnashmaqchi bolghan balilar özliri arisidin teyinlen’gen ikki “ ana“ ning tallap bölüshi arqiliq ikki gurupipigha bölünidu (her bir grrupipida sekkizdin toqquzghiche bala bolsa bolidu). Ulardin bir guruppa qol tutushup chember yasaydu. Yene bir guruppa ezaliri “ ana“ sini bashqa élip boyséri qatar bulushup, bir-birining arqa péshini tutushup, xuddi yiraq-yiraqlargha yolgha chiqish aldida turghan töge karwinigha oxshash sep tüzüshidu. Shunglashqa, ular “ qatar tögiler“ depmu atilidu. Bu balilar öz sépini buzmastin, düglek bolup turghan balilarning her birining qoltuqidin bir-birlep ötüshidu-de, bu ikki guruppa baliliri arisida qoshaq éytishish bashlinidu,
Düglek bolup turghab balilar:
-qatar-qatar tögiler,
Nege-nege mangdinglar?
Töge bolup turghan balilar:
-tuzgha-tuzgha mangduq biz.
-tuzung nege tööüldi?
-ara yolgha töküldi.
-tasqap-tasqap alsangchu?
Taghring gha salsangchu?
-taghirimda töshük bar,
Marap turghan müshük bar.
Bu oyun ikki guruppining almishishi bilen yuqiriqi mezmunda dawamlishidu.
Chach Késish  Oyuni
“ chach késish“ oyuni adette yaz peslidiki yamghur yaghqan künliri yamghur toxtap asmanda hesen-hüsen körün’gen chaghlarda( ayrim hallarda hesen-hüsen körünmismu meyli, emma yamghur yaghqan bolushi shert) qizlar teripidin hoyla-aramlarda oynilidu. Chünki, balilarning chüshenchisidimu uning peqet öyning bosughisi etirapida oynilidighini éniq.
Bu oyunni oynashta, qizlar yamghur yéghishqa bashlighan haman chachlirini pakiz yuyup, targhaq-süzgüch sélip tarap, aldin az-tola teyyarliq körüwalidu. Andin mehellini birlik qilip melum bir qizning hoylisigha yighilidu-de, yamghurning toxtishini, héchbolmighanda bir az pesiliyishini kütkech“ yaghach aypalta“ yasaydu(qanche gurupipigha bölünüp oynash pilanlan’ghan bolsa, shunche aypalta teyyarlinidu). Özliri xalighanche gurupipilargha bölün’gendin kéyin, oyun körsitish nöwitini talishidu.
Oyun bashlash nöwitini alghan qiz ong qolida(aypalta)ni, sol qolida tal-tal yaki bir jüp örülgen chéchining uchidin bir-.ikki santimétir kélidighan qisimini tutup bosughigha éngishidu. Oyun köridighan bashqa qizlar uning etirapigha oliship, diqiitini yighip jimjit turidu. Oyun körsitighan qiz özige ong kelgen terepni asas qilighan halda chéchini bosughigha ong-sol yandin qoyup, könglide “ chéchim téz ussun, awusun, tom bolsun“ dep, keskendek shekil peyda qilidu. Bu xil shekildiki heriket yuqiri tertip boyiche shu küni oyun’gha qatnashqan qizlar teripidin tekrarlinidu. Hemimisi bir qétimdin “ késip“ bolghandin kéyin, késilgen “ chech“ lirini hoylawe baghlardiki güllerning tüwige kömüwétip, öz’ara“ chéching uzun, köp, awushluq, tum bolsun“ dep tekrarlishidu, chiraylirigha külke yügürtüp shadlinidu.
Chach Örüsh Oyuni
“ chach örüsh“ oyuni-uyghur qiz ösmürliri oynaydighan , roshen xasliqqa ige bir xil oyun türidur.
Bu oyun yaz we küz pesillirining hawa ochuq (höl-yéghinsiz) künliri ériq-östeng boylirida qizlar teripidin oynilidu. Oyun’gha qatnashmaqchi bolghan yette-hekkiz qiz bir yerge jem bolup, öz aldigha chachlirini chuwup-tarap teyyarlinidu. Ular ichidin bir qiz oyun riyasetchisi qilip saylinidu, riyasetchi qiz nashqa ish qilmay, oyun körsitidighanlarning hirikitini közitip, axirida lilla derijige ayriydu; Chéchini telepke layiq örüyelmigenlerni belgilik muddet ichide qayta örüshke buyruydu, yenila örüyelmise “ jaza“ béridu. Oyun riyasetchisi qizning ijaziti bilen bashlining, qizlar bes-beste chach örüydu.
Shert“ chach chong-kichikliki oxshash qiriq tal( oyun bashlinishtin awwal qanche tal örüsh békitilgen bolsa, shu boyiche bolsimu bolidu) örülüshi, chach örügüchining herikiti téz, qa’idilik, körkem bolushi, öz’ara parang sélishmasliqi, chach örüwatqan qizlar bir-birige qarap retlik ikki sep tüzüp yaki ikki qiz bir-birige qarap we yaki chöridep olturushi; Qandaq olturushtin qet’inezer, chach örüwatqan terepke sel-pek églip , qizlargha xas ewrishimlikini namayet qilishi, tazliqqa ehmiyet bérip, uchisidiki kiyim-kéchikini pakiz tutushi lazim.
Waqit jehettin, oyun riyasetchiliki her bir qizgha bir qétimdin aylan’ghan’gha qeder dawamliship, yéngilgenlerge “ jaza“ bérish bilen tamamlinidu.
Tüpek: Oyuni
“ tüpek“ oyuni qedimki uyghur balilar oyunliridin biri bolup, bu heqte mehmut kashigherining “ türkiy tillar diwan“ diki xatirlerge asaslan’ghanda, tüpek- söget we shuninggha oxshash derexlerning notisidin yasilidighan bir xil oyunchuq miltiq bolup, balilar noyining yaghichini postidin sughuruwélip, neychige kumilach tiqip, uning bilen qushqach étip oynaydu. Qushqach étishqa ishiltilidighan tüpek yene yaghachining ichini kawak qilip oyush yoli bilenmu yasilidu. Hazir bu oyunining eswabi( tüpiki) we jeryanida bezi özgirishler yüz bergen. Hazir adette balilar etiyazliqi su tüpek yaki su miltiqi bilen su chéchiship oynaydu. Tüpek adette qara söget notisida yasilidu, aldi bilen söget botisining postini tolghap yumshitip uning yaghichi chiqiriwélinidu. Andin uning üch-töt santimiétir uzunluqta bir parche yaghach késiwélinip, ottursidiki özek qisimi inchike zixcha bilen kolap chiqirilidu, yene shu yaghachining qalduq qisimidin toqquz-on santimétir uzunluqta bir parchisi késip tashlinidu. Andin héliqitöshük chiqirilghan, kichik parche yaghichi chiqirwétilgen söget postining bir béshigha kizgüzülidu, héliqi késip tashlan’ghan qisimi yene bir béshigha kirgüzülüp, söget postining aldidiki pütey qismidin töt santimétirdek arliq melum kenglkte qatar-qatar tilip tashlinidu. Bu tüpekning sap qisimi aldigha ittirilgende qatlinip, arqigha tartilghanda türlinish rolini oynap, xuddi shipirsqa oxshash suni sümürüp-chiqirip béridu. Balilar( su miltiqi) ning bu qa’idsidin paydilinip, bir-birige su chéchiship oynaydu.
Tartma Tartishmaq Oyuni
Tartma tartishmaq oyunida on bala bolsa, awwal her birini özining barawerige jüp qilip, andin kéyin on balining ichidin ikki chong bala ayrilip chiqilidu. Bu ikkisi qalghan sekkiz bala qataridiki her bir jüp bdlidin birdin bölüwalidu, yeni ikki chong balining keynide töttin sekkiz bala bir-birining bélini tutup turidu. Alidida ikki chong bala bir-birining qollirini tutup öz teripige tartidu. Ikki terep shundaq tartiship, aldidiki chong balini qalghan töt bala bilen qoshup tartip nishandin ötküzüwalsa ywngiwalidu. Küchi yetmey tartilip ketken balilar mat bolidu.
Bu oyunining yeni“ ötüshmek“, “ tartishmaq“ dégen ismimiu bar bolup, bu oyunining tarixi tolimu uzaq, yeni “ türkiy tillar diwani“ da bu oyun heqiqide mundaq melumat qaldurulghan: “ ötüsh: oyunida ötüsh, bu oyunmundaq bolidu. Balilar halqa shekilde olturup, aridin biri yénidikisini türtidu we uninggha ötüsh, ötüsh deydu, yeni senmu yéningdiki balini tut deydu. Umu shundaq qilidu. Halqining taki axirighiche shundaq dawam qilidu.“ tartma tartshmaq oyuni hazirqi shekilde öre turup yuqiriqidek oynilidighan bolup özgertilgen.
Saqa Oyuni
Bu oyun balilarning köp oynaydighan oyunliridin biri bolup, shaptul yaki güle uruqchisi yaki yangaqta oynilidu. Uruqchida oynalghanda xshta yasalghan saqa, yangaqta oynalghanda yangaq saqa qilinidu. Oyunining jeryani mundaq:
Yette- sekkiz bla bir guruppa bolup tüz siziq orunni tallaydu. Orun tallan’ghandin kéyin tüz siziq boyiche her bir chamdam yerge ikkidin uruqcha yaki yangaq jüp qoyulidu. Bu “ gen“ depmu atlidu. Andin nöwet bilen gen’ge qaritip saqa yumilitilidu. Birinchi bolup saqa yumilatqanining saqisi genlerning birerige tegse, u dawamliq onawéridu. Shu oynash bilen genlerning hemimisini soquwetse, shu nöwetlik oyun shuning utuqi bilen axirliship, oyun yene qaytidin bashliniau. Eger saqa genlerge tegmey, yumilap bérip bir yerde toxtap qalsa, shu yerdin midirlitlmaydu, uning shu qétimqi nöwiti tügep nöwet kütidu. Eger bir-ikkisige, hetta mytleq köpige tégeip kéyinkiliride tegimise , umu nöwet kütüshke mejbur bolidu. Mundaq ehwal körülgende, kéyinki saqa yumilatquchi “ saqa- paqa arilash“ dep saqisini yomilatsa, uning saqisi meyli gen’ge tegsun yaki saqilargha tegsun, u oyunini dawamlashturéwiridu. Saqisi soqulup ketken, shu qétimqi oynash hoquqidin mehrum bolup utqan genlirini uninggha bérishke mejbur bolidu. Oyun shu teriqide ikki-üch meydan dawamliship axirlishidu.
Chaqpelek (sarghaydi) Oyuni
“ chaqpelek“ oyuni- uyghur xelqining eng yaxshi köridighan milliy en’eniwi oyunlirining biri bolup, u qedemdin tartip her yili déhqanlar kaléndari boyiche bash bahar pesli(1-ay) diki yéngi bir yilgha qedem qoyghan künde- héyit- bayram künlerde ötküzülüp kelgen. Bu künlerde déhqan-charwichilar anche aldirash bolimighachqa, ene shundaq toy-merike künliride bu oyun bir nechche kün, hetta on nechche kün’giche qizghin dawam qilidu,
Chaqpelek texminen 15-20 métir égizliktiki xada yaghachqa harwa chaqini kiydürüp, chaqning üstige ikki tal yaghach birge jüplinip baghlinip yasilidu. Bu yaghach chaqning xada üstide mezmut turushni kapaletlendüridu. Oyunchilar ésilip turidighan ilenggüch arghamchilar shu chaq üstidiki jüplime yaghachqa muqim békitilgen bolidu.
Chaqni aylandurdighan yene bir yaghach xadining astigha toghrisigha qilip muqim orunlashturulghan bolup, bu toghra yaghachning ikki chishi chaqqa arghamcha bilen tutashturulidu. Toghra yaghachining ikki teripide tötitin sekkizgiche adem turup, bir xil tézlik bilen ong yönilishke qarap ittiridu. Shuning bilen ikki chaqmu bille aylinip, chaqqa bashlan’ghan ilenggüchtiki ikki “ uchquchi“ asta- asta kökki kötürilidu. Chaq qanchilik téz aylansa, uchquchilaramu shunchilik tézlikte égizge kötürülidu. Uchush ewjige chiqqanda, uchquchilar qizghin shad- xuramliqqa chömidu. Oyun oynighuchilar almiship turidu.
Bu xil oyunining xas qa’ide- tertipi bolup, yigtwéshi teripidin bashqurulidu. Eger oyun tertipini buzghuchilar chiqip qalsa, qa’ide -tertipke asasen körsitilgen sewenlikning ehwaligha qarap, yigitwéshi teripidin jazagha tartilidu. Éghir xilapiliq qilghuchilar meydandin heydep chiqirilidu.
“ chaqpelek: oyuni her yili héyit-bayram künliri oghlaq tartishish, chélishish qatarliq heriketler bilen birliktimu élip bérilidu. Uningdin bashqa, bu oyun mexsus toy- tökünlerdimu oynilidu. Toy qilghuchi özi xirajet qilip bu oyunni uyushturuidu.
“ chaqpelek“ oyunining haziriqi oynilish usulidin bashqa, tarix bir qeder uzunraq bolghan yene bir xil oynlish usulimu bar. Bu xil usulda chaqpelekning xada yaghichi texminen altemétirdin sekkiz métirghiche bolup, bu xada yaghach yerge tik qilip mustehkem ornitilidu. Bu xada yaghachining uchigha yenila harwa chaqi yaki shareklik chaq kiydürülidu, chaqning üstige ( ) shekliik ikki basturuq yaghach baghlan’ghan bolidu. Chaqning chembirige oxshash aliq qoyup, töt dane halqa mustehkem békitilip, bu halqlardin töt tal halqa ésilip heriketlinish arghamchisi chüshürlidu.

Bu arghamcha 80-100 kilogiramliq küchinishke berdashliq béreleydighan bolup, xada yaghachtin 30-50 santimétir qisqa bolidu. Arghamchining yöwen’ge chüshürülgen uchi heriketlinip, uchquchining yotisi patqudek ilmek qilip chégilidu. Uchquchilar eng köp bolghanda töt kishidin ashmaydu. Bular sol putini arqanining ilimiki ichige sélip, sol qolida arghamchini mehkem tutidu. Yuqiriqi teyyarliqlar pütkendin kéyin, herqketlinip kötürilidu we aylinish hasil qilidu. Chüshüshke toghra kelgende, chaqpelekte uchquchilar uchush sür’itini astilitip yerge chüshidu