Islam dinining uyghur arisigha terghibat bilen kirip, qilich bilen tarqilish musapisi 10 – esirning otturiliri qeshqer diyarida bashlinip, 16 – esirning bashlirighiche 600 yildin artuq dawamlashqan diniy qirghinchiliqning qilichi qomulda qinigha chüshti, shundaq qilip uyghur lar ereb islam medeniyitining igiliri we ijrachiliri bolup qaldi. Ereb islam medeniyiti uyghurlarning en’eniwi medeniyitini yéngi mezmunlar bilen béyitti we özimu uyghurlarning en’eniwi medeniyitidin ozuqlinip, uyghur milliy medeniyitining yéngiche tereqqiyatida muhim rol oynidi.ereb islam medeniyiti uyghurlargha shu qeder chongqur özliship, singiship kettiki, türk (uyghur) tilida bolmighan fonéma ( tawush) bilen yasalghan erebche söz – atalghularnimu uyghurlar özlirige isim – famile qilip qollandi. Ereb tilida 28 herp (tawush) bolup, bularning arisidiki ng, i, i,gh,qatarliq 8 tawush türk (uyghur) tilida yoq idi. Eslide ereb tili bilen türk (uyghur) tili bir – birige oxshimaydighan til sistémisigha tewe bolup, bu’ikki tilning fonétikisi, léksikisi we girammatikisi tüptin perqlinidu. Ereb tilini mexsus öginip, pishshiq igiligenlerdin bashqilar ereb tilidiki söz – atalghularni tughra teleppuz qilishta qiynilidu. Shundaq bolushigha qarimay, uyghurlar qur’andiki söz – atalghularning menisi bilen hésablashmayla balilirigha at qilip qoyushti. Netijide ana tilida bolmighan tawushlargha tili kelmise, aghzigha kelginiche özgertip teleppuz qilishti. Bundaq özgertilgen isimlar ye erebche emes, ye uyghurche emes, kochilap kelse héchnéme emes, quruq awazdin bashqa héchqandaq menisi yoq bir tawushla bolup chiqti. Mesilen, allahning elchisi dep ulughlan’ghan peyghembirimiz « mحmd» (muhemmed – medhiyligüchi) dégen isimdiki erebche boghuz tawushi – «ح» bizde bolmighachqa «h» herpini; «d» tawushi bilen axirlishidighan söz aditi bolmighachqa, «d» ning «t» tawushini qollinip, «muhemmet» dep yazduq we shundaq teleppuz qilduq. Beziler «muhemmet» déyishkimu érinip, «memet» la dédi. Bunimu artuq körüp, «memet» ni «met» deydighanlarmu bar téxi!
Shundaq bolup, «mحmd – muhemmed» dégen isim «memet» ke; «memet» «met» ke; «ibda – lizz – abdul’eziz – qudretlik, küchlükning qoli» dégen isim «abliz» gha, bezi yerde «habliz» gha; «abrahim – ibrahim – allahqa boysun’ghuchi, hörmetlik ata» dégen isim «urayim», «irayim» gha; «ibdalichid – abdul’ehed – bir allahning bendisi» dégen isim «ablet», «hablet» yaki «ablehet» ke özgirip, menisini erebche yaki uyghurche chüshendürgili bolmaydighan bimene sözge aylinip ketti. Bu yerde eyib mushu nam bilen atalghuchilarda emes, belki balilirigha shundaq atlarni tallap qoyghuchilarda, elwette. «balilirimizgha kitabta bar musulmanche at qoyduq» dep, uyghurche atashqa tili kelmeydighan , uyghurchilashturup éytsa menisini özi chüshenmeydighan we chüshendürgilimu bolmaydighan bimene at qoyghan ata – anilarni teqwadar musulman dégendin köre, xurapiy, nadan, exmeq dégen tüzük, chünki erebche isim qoyush musulmanchiliqning sherti emes, toxti, turdi, tursun, toxtiian, turdixan, tursunxan, atliq sawatsiz kishilerdin ismingizning menisi néme dep sorisa, «ata – anamning balisi turmay ölüp kétiwérip, méni turup qalsun dep shundaq at qoyuptiken» dep béreleydu. Eksiche «abliz», «ablet», «ablehet», «irayim» atliq oqumushluq kishilerdin «ismingizning menisi néme?» dep sorisa, «ata – anam shundaq qoyuptiken» démektin bashqa qayil qilarliq chüshenche bérelmeydu. Buning sewebi shuki, bashtikiler uyghur, ismimiz uyghurche; Kéyinkilermu uyghur, lékin ismi menisiz awaz.
«qur’anda bar» dep etiwarlap qoyulghan bu erebche isimlarning menisige qarang:
«abit» – yawa köndürülmigen, wehshiy, yawuz;
«asim» – gunahkar, jinayetchi, yawuz, qulaq kesti;
«asime» – gunah qilmaq, jinayet ötküzmek;
«abaq» – qachqun, qachquchi, qachqun qul;
«asiy» – epsuslan’ghuchi, échin’ghuchi, hesret chekküchi;
«asi» – qayghurghuchi, derd tartquchi;
«ebleq» – alachipar, alabulimach, chipar at;
«emet» – dédek, chöre, ghalcha, ayal qul;
«bosaq» – tükürük, belghem, xeprük, shalwaq;
«sadir» – bishem, uyatsiz, bashbashtaq, héchnémidin eyminmeydighan;
«semender» – salma, keslenchük, kile;
«sayim» – aqnanchi, bikar, telep, sergerdan, lalma it, chöpxor haywan;
«sa’ime» – öy haywanliri, haywan;
«suxuriye» – mesxire, zangliq, mazaq;
«sepiye» – nadan, galwang, exmeq, moto, döt; Aghzi yaman;
«dena, dene» – pes, rezil;
«dani» – reswa, iplas;
«dewamet» – ghir – ghirek, ghupuldek, ghur – ghirek, nur;
«rehim» – natka, oghulchuq, baliyatqu;
«razi» – émiwatqan bala, emmek; Shermendi, reswa, pes nomussiz; Béxil, pixsiq, chakina;
«raziye» – émidighan qiz, imik ana, süt chishi;
«rahile» – yük toshush we minishke ishlitidighan haywan (töge, at qatarliq);
«ramile» – tul xotun, bala baqquchi;«xati» – buzuq, yamanliq qilghuchi, jinayetchi;
«xelile» – qiz ashna;
«jebbar (jappar)» – zalim, mustebit, ezgüchi;
«hawam» – ziyandash hazaret;
«zebil» – qigh, gende, poq;
«zibbil» – saman taghar, paxal taghar, söwet;
«ghebib» – sésiq, kona gösh;
«ghebibe» – kona – yéngi sütning arilashmisi;
«mexet» – potla, mangqa;
«mesxut» -bizeng, zériktüridighan, toyghuzwétidighan; Qebih, yirgnishlik;
«meqsum» – teqsimlen’gen, bölün’gen, ayréwétilgen;
«mehrem» – alla chekligen, haram qilin’ghan, nikahlap élishqa bolmaydighan ayal;
«meshur, mesh’ur» – yériq, dez, chak;
«nafir «napir» – yirginishlik; Dombaq, pompayghan; Leplep chiqqan;
«nedime» – pushayman qilghuchi, ökün’güchi, nadamet chekküchi;
Parsche isimlardin
«behme» – öy haywanliri, haywan (kala, at, éshek, xéchir);
«bijamal» – set, körümsiz;
«gülendem» – buzuq xotun, yoldin chiqqan ayal;
«letipe» – chaqchaq, külkilik, qiziq parang, küldüridighan;
Isim – famile milletlerni perqlendürüp turidighan muhim amillarning biri, uningda milliy özlük, milliy roh, milliy pisxika we milliy xasliq eks etken bolidu. Mutellip sidiq qahiri ependining uyghur kishi isimliri toghruluq izden’gen az kem 30 yilliq japaliq ejrining hasilatliridin melum bolushiche, «uyghur kishi isimliri arisida ereb tilidin qobul qilin’ghan yaki ereb tilini qobul qilin’ghan yaki ereb tilini menbe qilghan isimlar texminen %80, arilashma terkiblik isimlar texminen %10, parsche isimlar texminen %5, sap uyghurche isimlar texminen %4.5, gheyriy ereb – pars tilidin kirgen yaki ereb tili we erebche muqeddes kitablar wastisi bilen kirgen erebleshken ibraniche we yawrupache isimlar %0.5 ni teshkil qilidu» ken. (menbe: mutellip sidq qahiri. «isim qoyush qollanmisi»).
Pelsepe ilmidiki «san özgirishidin süpet özgirishi kélip chiqidu» dégen höküm boyiche qarighanda, isim – famile jehette uyghurlar milliy tewelikidin, milliy mewjutluqidin alliqachan mehrum bolghan bolidu. Bu némidégen külkilik we échinishlik ehwal! külkilik yéri shuki, türkiy qewmler arisida medeniyetke eng baldur qedem basqan, tarixi eng uzaq bolghan, ana tili tereqqiy qilip, büeünki jem’iyetning türlük éhtiyajidin bimalal chiqalaydighan, shanliq medeniyet yaratqan bir qedimiy millet kishilirining isim – familisining %95 tin artuqraqi yat millet tili yaki héchqandaq menisi yoq awaz bilen atiliwatsa, bu külkilik emesmu?!
Échinishliq bolghini, «isim igisige qayidu» deydighan gep bar. Insanshunasliq ilmide arxé’ologlar qewre tashliridiki isim – famile we depne adetlirige qarap, ularning qaysi insan türkümige tewe ikenlikini békitidu. Uyghurlarning tiriklikide ana tilida atalghan isim – familisi bolmisa, ismi – jismigha mas kelmise; Ölgendin kéyin uyghur ikenlikini ispatlaydighan nam – nishani bolmisa, bu échinarliq ish emesmu?!
Bizdiki bu ehwal eyni chaghda türkiyedimu bolghaniken, türkiye hökümiti islahat chare – tedbirlerni qollinip tüzetken.
«türkiyede» 1933 – yili 3- ayning 11- küni ichki ishlar ministirliki dölet milliy qurultiyigha ni sun’ghan. 1934 – yili 6 – ayning 21 – küni famile qanuni qobul qilinip élan qilin’ghan. Familining milliy alahidilikige ige bolushi tekitlinip, 14 maddiliq qanunning 3- maddisida Ünwan, memuri wezipe namliri yat millet we düshmen isimliri, milliy medeniyetke uyghun kelmeydighan, mesxire, kemsitish we menasiz namlarni isim we famile qilishqa bolmaydu, dep belgilen’gen. Familining choqum türkche bolushi telep qilin’ghan. Unwan, mensep we bashqa milletlerge tewe sözlerni, bolupmu erebche sözlerni famile qilip qollinishqa chek qoyulghan. 1934 – yili qobul qilin’ghan yene bir qanunida  Xuja, Haji, molla, Sheyix, Xelpet, Imam, dégendek diniy tüs alghan milliy til-yéziqimizgha mas kelmeydighan namlarni isim we famile qilishqa bolmaydu. dep békitilip, awam xelq menisining néme ikenlikini anche uqmaydighan erebche, parsche isimlarning ornigha sap türkche isimlar dessitilip, milliy birlik chingitilghan» (alimjan inayet, rahile dawut elchin.Türkiye Türükliride famile we Famile islahati  Miras jornili 2002 – yil 6 – san 40, – 41 – bet)
Méningche, türkiyede qollinilghan bu tedbirler bizgimu uyghun kélidu. Bu mulahizini töwendiki üch kuplét ruba’iy bilen xulasileymen:

Jismimiz uyghur, ismimiz ereb,
Nadanlar eytur «bu ulugh sherep».
Köpler bilmeydu, étining menisini
Chaqirsa «he » deydu, yégendek helep.

Millet bilen din ikki xil uqum,
Milletke dindin toquma toqum.
Millette kkp din, dinda kkp millet,
Ezeldin shundaq bopkelgen choqum.

Erebche at qoygha sherep quchmaydu,
Erebche kiyin’gen kökte uchmaydu.
Erebler – ereb, uyghurlar – uyghur,
Tashni tayaqqa tangsa tutmaydu.

Esli menbe: «ürümchi kechlik géziti» din élindi.