1962 – yili’élimiz’üchyilliqtebi’iy’apetke’uchrighan,xelqturmushi’éghirqiyinchiliqqayoluqqanmusheqqetlikkünlerde’ili- tarbaghatayrayonidanurghun’ademsabiqsowét’ittipaqitérritoriyisigeqéchipkétishtek’éghirweqeyüzberdi. Buweqe’eyniwaqittapütündunyanizilziligesaldi. Buzadiqandaq’ish?
1. Weqeningbashlinishi
1959 – yilningkéyinkiyérimidinbashlapjunggobilensabiqsowét’ittipaqi’otturisidikimunasiwetningbuzulushi,sabiqsowét’ittipaqihökümitiningchapannitetürkiyipqerzniqistishibilenxelqningturmushiqiyinlashti,bolupmu 1961 – yildinbashlan’ghan’üchyilliqtebi’iy’apet’eslidinlaghurbetchilikte’ötüwatqanxelqningturmushinitéximuqiyinlashturiwetti.
Delshumezgillerdexuddi’otqayaghchachqandeksabiqsowét’ittipaqining’ilidaturushluqkonsulxanisidikidiplomatiyetonigha’oruniwalghansabiqsowét’ittipaqidöletxewpsizlikkomitéti(kgb)ning’ishpiyonliriterep – terepkeqatirapbiryaqtinsabiqsowét’ittipaqihökümitiningmilliysiyasitiwexelqturmushinimaxtapkökkekötürse,biryaqtin’öseksöztarqitip,kishilerköngliniparakendeqildi. Sabiqsowét’ittipaqining’ilidaturushluqkonsulxanisiningmu’awinkonsulititof,konsulxanakatipichimxéniklar 1961 – yil 1- ayning 25 – künidin 1962 – yil 4 – ayning 9 – künigiche’alteqétimtarbaghatayghakélipjunggochégra’ahalisidin 4743 adem(qétim) bilen’uchriship,öseksöztarqitipqutratquluqqildi. Buningghamas’haldasabiqsowét’ittipaqimujunggoghatughqanyoqlashqa,kamandiropkighakelgenkishilerdinpaydilinip’özining’iqtisadiyqurulushjehettikimuweppeqiyetliriniwexelqturmushining’ewzellikiniküchepteshwiqqilish’arqiliqkishilernisabiqsowét’ittipaqigha’ötüshkeqiziqturdi.
Sabiqsowét’ittipaqichöchektetesisqilghansowétmuhajirliri’uyushmisisabiqsowét’ittipaqi’ilikonsulxanisidikidiplomatiyexadimliriningqanunsizpa’aliyitigeyéqindinmasliship,chégra’ahaliliri’arisida’atalmish «chaqiriqqeghizi», «teklipname»,«kapaletname» qatarliqqanunsiz’ispatlarnihedepzormiqdardatarqitishqabashlidihemdechégra’ahalilirige «chégridin’ötsila<گراژدانلىقكىنىشكىسى> tarqitipbéridighanliqi» heqqidewedeberdi,sabiqsowét’ittipaqidaxelqturmushiningjunggoningkidinbayashat,ma’ashiningjunggoningkidinyuqiriliqiheqqidetoxtimaygepsatti,chégridin’ötkenlerniyataq,tamaqbilenteminleydighanliqi,xizmetketonushturidighanliqiheqqidekapaletberdi,netijidechégra’ahalilirining’ichidikiburnining’uchinilaköridighan,turmushqiyinchiliqighaberdashliqbérelmeydighan’iradisi’ajizkishiler’arisidasabiqsowét’ittipaqighanisbetenbirxilqiziqishpeydabolup, qéchipkétish’istikikücheydi.
2. Weqeningqisqichejeryani
Chégra’ahalisiningchetkeqéchishweqesihemmidinburunqorghastinbashlandi. 1962 – yil 3 – ayning 8 – küniqorghasnahiyisi «bext» gungshésidinbirgungshé’ezasi(uyghur) birxenzuqiznibashlap sabiqsowét’ittipaqitewesigekiripketti,sabiqsowét’ittipaqichégramudapi’eqisimliriningqorghaschégramudapi’eqarawulxanisidiki’eskerler’ularnikörsimukörmeskesélipturiwerdi. Shuyili 3 – ayning 28 – küniqorghasnahiyisichingsixozagungshé 5 – chong’etret 3 – kichik’etrettikigungshé’ezaliridin’üchkishihéchqandaqtosalghusizlachégridin ötüpketti. Shuningbilenkishiler’arisidaghulghulapeydabolupqachidighanlarköpiyishkebashlidi. 4 – ayning 14 – künidinbashlapqorghasnahiyisidiki’azsandiki’uyghur,qazaq’ahalilirichégridinqachidighan’ishyüzberdi. 4 – ayning 25- künidin’étibarenchégridinqéchishpütkülqorghasnahiyisigekéngiyip,kishiler’a’ileboyichetürkümlepqéchishqabashlidi,bu’ishtakishuyili 5 – ayning 29 – künigeqederdawamlashti. 5- ayning 29 – küni’élimiz’hökümititashqi’ishlarministirliki’arqiliqsabiqsowét’ittipaqihökümitigeqattiq’étirazbildürgendinkéyin,sabiqsowét’ittipaqihökümitishukünikechsa’et 23(béyjingwaqti)teqorghaschégrisinitaqidi. Chégridin’ötüpkételmigenlerbirbirleptizimgha’éliniptekshürülgendinkéyin,özjaylirighaqayturuldi.
Dörbiljinnahiyisitereptinqéchish 4 – ayning 21 – künibashlinip 8 – ayning’otturilirighichedawamlashti. 4- ayning 21 – künidörbiljinnahiyebaziridiki’azsandiki’ahalechégridin’ötüpsabiqsowét’ittipaqitewesigeqéchipketti. Bu’ish 6 – ayning’aldi- keynideyuqiripelligekötürülüpqachidighanlarköpiyipkettihemdedörbiljinnahiyisiningherqaysigungshéliriwedéhqanchiliq,charwichiliqmeydanlirighichekéngeydi. Dörbiljinnahiyilikpartkom,xelqhökümitiningxizmet’ishlishi,nesihetqiliptosushinetijisidedörbiljinnahiyisitereptikichégridinqéchishweqesi 8 – ayning’otturilirighakelgende’asasiyjehettintinchipqaldi.
Chöcheknahiyisi(hazirqichöchekshehiri−aptor) tereptinsabiqsowét’ittipaqighaqéchish 1962 – yil 4 – ayning 9 – künibashlinip, 4 – ayning 19 – küni’ewjigechiqti. 4 – ayning 9 – künichöcheknahiyisi «rakéta» gungshésiningtérekchichong’etritidikiqismen’ahalechégridin’ötüpqéchipketti,eneshuningdinbashlapqachidighanlar’asta – astaköpiyishkebashlidi,deslepteqachqanlarkéchide’oghriliqcheqachqanbolsakéyincheküp – kündüzde’ochuq – ashkarahaldamal – charwiliriniheydeptürkümlepqéchishderijisigebéripyetti. 4 – ayning 25 – künichégridinqéchishweqesitéximuyuqiripelligekötürülüpchöchek,chaghantoqaynahiyiliridinnurghun’ademqéchipketti. 4 – ayning 27 – küniweziyettinchipjem’iyettertipi’esligekélishkebashlidi.
Buqétimqichégridinqéchishweqesideghuljashehiridinmunurghun’ahaleqaymuqup,qorghaschégrisidinqéchip’ötüp,sabiqsowét’ittipaqipuqrasigha’aylandi.
Buqétimqiweqejeryanidasabiqsowét’ittipaqihökümitining’engchongjasusluq’orginibolghansowét’ittipaqidöletxewpsizlikkomitéti(kgb) ichki – tashqijehettenahayitizichmaslashti. Ichkijehettekgbningjasusliridiplomatiyetonigha’oriniwéliphedepqutratquluqqilsa,tashqijehettesabiqsowét’ittipaqichégramudapi’eqisimliri 4 – ayning 16- küni (sabiqsowét’ittipaqichégramudapi’eqisimliriniКГбning 3 – bash’idarisighaqarashliqchégramudapi’e’armiyisinibashqurush’idarisibiwasitebashquridu−aptordin) chégridikisimtosaqning 20 nechcheyérini’échiwettihemdekéchisinurghun’aptomobilnisimtosaqningqarshiteripigetizipchirighiniyandurupkéchideqachqanlarghayolkörsitipberdi,bezijaylarda’asman’ghayorutush’oqi’étipyolkörsitipberdi. Sabiqsowét’ittipaqihökümitiningyerlikda’irilirimunurghun’aptomobil’ajritipchégridin’ötkenlernikéchinikündüzge’ulaptoxtimaytoshupturdi.
3. Éghir’aqiwet
Buqétimqijunggochégra’ahalisiningchet’elgeqéchishweqesisoghuqmunasiwetler’urushimezgilideyüzbergenliktin’amérikabirleshme’axbarat’agéntliqi,en’gliyeradi’oshirkiti (BBC),réytér’agéntliqi,yaponiye’éqimmesililiri’agéntliqiqatarliqxelq’aradiki’asasliq’axbarat’agéntliqliribuweqenibes – bestexewerqilishti,ulartügminitögidekqilipkörsitip,aq – qarini’astin- üstünqilip,élimiz’hökümitigezeherxendilikbilenhujumqildi. Netijidebuqétimqiweqesiyasiyjehette’élimizningxelq’aradiki’inawitigezorderijidenuqsanyetküzdi,iqtisadiyjehette,buqétimqiweqe’iliqazaq’aptonom’oblastighaqarashliq’ili,tarbaghataywilayetlirige’éghir’aqiwetlerni’élipkeldi.
Iliwilayitigeqarashliqsekkiznahiyining’ichideqorghasnahiyisidinqéchipketkenler’engköpbolup,omumiysani 14 ming 32geyetti,busan’ili – tarbaghataywilayetliridinchet’elgeqachqanchégra’ahaliliri’omumiysanining %7.38ini’igileydu,buning’ichidechégraboyighajaylashqan «sherqshamili», «bext»,«algha» gungshéliridinqachqanlarqorghasnahiyisiboyichechet’elgeqachqanchégra’ahalisining %50tinköprekini’igileydu. Qorghasnahiyisidinqéchipketken’ahale’ichidedéhqanchiliq,charwichiliq’emgekküchi 5875,organ,karxana – kespiy’orunlardiki’ishchi – xizmetchi 897,diniyzat 13 bolup,ular’özibilenbirge 17 ming 390 tuyaqcharwamal(buning’ichide’at 8370,kala6540,éshek 327,töge’üch,qoy 2150)nibilleheydep’élipketti,biwasite’iqtisadiyziyan 5 milyon 659 ming 962 yüen’geyetti,nahiyining’ashliqwesuyéghimehsulati 17 milyon 560 mingkilogramkémiyipketti. Ghuljashehiritewesidinqachqanchégra’ahalisi 1012 bolup,buning’ichidesheher’ahalisi 619,déhqan 227,oqughuchi 40,oqutquchiyette,pirkazchikbesh,organkadiriyette,xelqsaqchisibir,netijideghuljashehiribirmunchebihude’iqtisadiyziyan’gha’uchridi. Chöcheknahiyisidinqachqanlar 6985 a’ile, 28 ming 894 adem,bularning’ichideqazaqlar 26 ming 610 bolup,uningdinbashqa’azsanda’uyghur,tatar,mongghul,rus,xuyzu,daghur,özbékqatarliqlarmubar. Buqétimqichégridinqéchishweqesitüpeylidinkélipchiqqan’iqtisadiyziyannipulghasundurghandachöcheknahiyisi 8 milyon 789 ming 266 yüenlikbiwasite’iqtisadiyziyan’gha’uchridi. Dörbiljinnahiyisidinqéchipketken’ahale 1666 adembolup,ular’özibilenbirgekolléktipning 19 ming 244 tuyaqcharwisiniheydep’élipketti.
Yighip’éytqanda,buqétimqiqéchishweqeside’iliqazaq’aptonom’oblastighaqarashliq’ili,tarbaghataywilayetliridin 60 mingdin’artuq’ademsabiqsowét’ittipaqitérritoriyisige’ötüpketti. Mesilentarbaghataywilayitinimisalgha’alsaq,tarbaghataywilayitigeqarashliqchöchek,chaghantoqay,dörbiljinnahiyiliridinjem’iy 44 ming 795 adem(buning’ichidechöcheknahiyisi’ahaliliriwewilayetkeqarashliq’organ,karxana – kespiy’orunlardikikadirlar,ishchi – xizmetchiler’arisidinqachqanlar 32 ming 601 adem,chaghantoqaynahiyisidinqachqanlar 10 ming 528 adem,dörbiljinnahiyisidinqachqanlar 1666 adem)bolup,buweqe’ili,tarbaghataywilayetlirige,bolupmutarbaghataywilayitige’éghir’aqiwetlerni’élipkeldi,tarbaghataywilayitigeqarashliqbezinahiyilerdikiqismen’gungshé,meydanlardiki’asasiyqatlampartiye,ittipaqteshkilatliribirmehelpalechhaletkechüshüpqaldi, 608 ming 879 motérilghuyer’aqtashlinipqaldi,biwasite’iqtisadiyziyan 26 milyon 490 mingyüen’geyetti,qachqanlaryene’özining wekolléktipningcharwilirinibilleheydep’élipmangghachqabuqétimqiweqedetarbaghataywilayititereptin 238 ming 300 tuyaqcharwamalsabiqsowét’ittipaqiterepke’ötüpketti,sabiqsowét’ittipaqiterepkeheydepkétilgen’omumiycharwasani 300 mingtuyaqtin’ashti.
4. Ishlen’genxizmetler
Buqétimqiqéchishweqesiyüzbergendinkéyin,aptonomrayonluqpartkombuweqegemunasiwetlik’ehwallarniderhaljkpmerkiziykomitétighawegherbiyshimalbyurosighadoklatqildihemdemerkiziykomitétwegherbiyshimalbyurosiningtelipigebina’enchégramudapi’eküchlirinikücheytishbilenbirge’ili,tarbaghataywilayetlirigexizmetguruppisi’ewetip,weqeningyenimukéngiyipkétishning’aldini’aldi. Gowuyuenzunglisiju’énleyshinjang’ishlepchiqirish – qurulushbingtueniningmu’awinsiyasiykomissarijangjungxeynibéyjingghachaqirtip,bingtuenning’öziturushluqjaylardachégra’ahalisiningchet’elgeqéchishininesihetqiliptosushbilenbirge,chégra’ahalisiqéchipkétishsewebidintashlinipqalghanjaylardadéhqanchiliq,charwichiliq’ishlepchiqirishinitézdin’esligekeltürüshnitelepqildi. Aptonomrayonluqpartkom 1962 – yil 5 – ayning 19 – künidin 22 – künigiche’ürümchideshimaliyshinjangrayonixizmetyighini’échip,buqétimqiweqegemunasiwetlik’ehwallarnimuzakireqildi,yighindamerkezningyolyoruqiyetküzüldi,yighin’ehlibirdek buqétimqiweqenisabiqsowét’ittipaqida’irliripilanliq,teshkillik,qedem – basquchluqhaldapeydaqilghan,shungabuweqedinkélipchiqqanbarliq’aqiwetkesabiqsowét’ittipaqida’irlirimes’ulbolushikérek,depqaridi. Yighindayenesowétmuhajirlar’uyushmisinibikarqilish,chégramudapi’esiqurulushinikücheytip,chégrarayonlarda’ishlepchiqirishnitézrek’esligekeltürüp,xelqturmushinimuwapiq’orunlashturushqatarliqmesililernuqtiliqhaldamuhakimeqilinipmexsusqararchiqirildi.
Jaylardikipartiye,hökümet’orunlirimunurghunxizmet’ishlep,kélipchiqish’éhtimalliqibolghanziyanni’imkaniyetningbériche’azaytishqatirishti. Mesilen: weqeyüzbergendinkéyin,tarbaghataywilayetlikpartkom «jiddiytedbirqollinip,chégra’ahalisiningchetkeqéchishinitosushheqqidikipikir»,«chöchek,chaghantoqaynahiyiliriningyéza’igilik’ishlepchiqirishinitézdin’esligekeltürüshheqqidejiddiy’uqturush»
Qatarliqhöjjetlernitarqattihemdezorbirtürkümkadir’ajritip,birtereptin’ammighaqachmasliqheqqidenesihetqildi,yenebirtereptinchégra’ahalisiningturmushiniyaxshi’orunlashturup,etiyazliqtérilghuni’aqsitipqoymasliqqatirishti. Bujeryandachégramudapi’eqisimliriningsöhbetwekillirisabiqsowét’ittipaqichégramudapi’eqisimliriningsöhbetwekilliribilenchégra’ahalisiningchet’elgeqéchishinibirliktetosushheqqidebext(baqtu)éghizida’üchqétim’uchrishipsöhbet’ötküzgenbolsimu’ünümibolmidi. Dörbiljinnahiyilikpartkomwexelqkomitétimuweqeningtereqqiyatighayéqindinköngülböldi. Weqekörülüshbilenla «teshwiqqilish,terbiyebérish,nesihetqilish,zerbebérish» fangjéninitüzüshbilenbirwaqitta,nahiyilikpartkomningmu’awinshujisi’isma’ilkéremningbashchiliqidachetkeqéchishnitosushkürishigerehberlikqilishguruppisiqurdi. Buguruppanahiyilikpartkomning’orunlashturushigha’asasen’asasiyqatlamdikipartiyewe’ittipaqteshkilatlirighazichmasliship 600 nechcheteshwiqat’aktipinitézlikteterbiyilepyétishtürüpchiqti. Buteshwiqatchilar’amma’arisighachongqurchöküp,teshwiq-
Terbiyiniqanatyaydurdi,nahiyeboyiche’amminingterbiye’élishnisbiti %90tin,tarbaghataywilayitiboyiche’amminingterbiye’élishnisbiti %95tin’ashti. Teshwiqqilish,terbiyebérish,xizmet’ishleshwenesihetqiliptosushnetijiside,tarbaghataywilayitiboyiche’onnechcheqétimliqchégridinkolléktipqéchishweqesining’aldi’élinip, 14 ming 675 ademningchégridin’ötüpqéchipkétishitosupqélindiweyurt – makanighaqayturuldi. Iliwilayititereptinmu 1061 ademchégraboyidinnesihetbilenqayturupkélindi. Gep’anglimay’amma’arisidadawamliqqutratquluqqilghan,qéchishniteshkilligen’intayin’azsandikiyaman’gherezlikkishilergeqanunboyichemunasipcharekörülüp,weziyetning yenimuyamanlishipkétishning’aldi’élindi.
5. Xatime
42 yilning’aldidayüzbergenbuweqehazirmutéxinurghunkishilerning’ésidinkötürülüpketkiniyoq. Weqeteltöküstinchitilghandinkéyin,ju’énleyzungliningyolyoruqiwe’aptonomrayonluqpartkomningqararigha’asasen,shinjang’ishlepchiqirish – qurulushbingtueniyéza’igilik 4-, 5 -, 6 -, 7 -, 8 -, 10 – shiliriwebingtuen’gebiwasiteqarashliq’orunlardin 810 kadir, 16 ming 750 ishchi’ajritip «üchniwakaliten’ishlesh»(wakalitentérish,wakalitenbéqish,wakalitenbashqurush) xizmet’etrititeshkillidi,xizmet’etritige 39aptomobil, 45 traktorwekombayinseplepberdi,xizmet’etritidikilerchégra’ahalisiqéchipketkenliktintashlinipqalghan 780 mingmoyerdikizira’etniwakalitenperwishqildi, 420 mingmo’aqtashlinipqalghanyerniwakalitentéridi,tarqilipketken 327 mingtuyaqcharwiniyighiwélipwakalitenbaqti,junggo – sowétchégrisiniboylapnurghundéhqanchiliq,charwichiliq,ormanchiliqtuen – meydanliriniqurupchiqipchégramudapi’esinikücheytishketégishlikhesseqoshti.
«ili – chöchekweqesi» jeryanidachet’elgeqéchipketkenkishilerninghoyla – aramliriyerlikhökümet’orunliriteripidinbirmubirtizimlinipwakalitenbashquruldi. Mesilen: 1962 – yili «ili -chöchekweqesi» yüzbergendinkéyinshinjang’uyghur’aptonomrayonluqxelqkomitétining’alaqidaryolyoruqlirigha’asasenchöchekshehirichöchekbaziridinsabiqsowét’ittipaqighaqéchipketkenkishilerqaldurupketken’öy – mülüklernitizimlashqabashlapjem’iy 289 hoyla, 1246 éghiz’öy, 22 dukan, 99 iskilat, 96 lapas,yettebaghniroyixetke’aldihemde’ayrim – ayrim’arxipturghuzdi. 1979- yili’aptonomrayondamuhajirlarsiyasiti’emeliyleshtürülgende,bu’öylerningbirqismimemliket’ichidikiqanunluqwarisliqqilghuchilarghaqayturupbérildi,memliket’ichideqanunluqwarisliqqilghuchiliriyoq’öy – mülüklernibolsahökümetning’alaqidartarmaqliriwakalitenbashqurupturdi. 1987 – yil 4 – ayning’axirighaqeder’aptonomrayonboyichemuhajirlarsiyasitini’emeliyleshtürüshwezipisi’asasiyjehettintamamlinip, 11 ming 662 a’ilining 379 ming 513 kwadratmétirliq’öyiqanunluqwarisliqqilghuchilarghaqayturupbérildi.(Abduréhimyaqup)
Uyghuristan Tezkirichiliki zhurnili 2004 – yil 2 – sanidin élindi.