20-esirdiki tunji uyghur döliti sherqiy türkistan islam jumhuriyiti toghrisida qisqiche mulahize
Tarqitilish 02.04.2015 yéngilinish 02.04.2015 AA
-1933yili 11-ayning 12-küni uyghur xelqi öz musteqilliqini jakarlap, 20-esirdiki tunji, öz – özige xoja bolghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurghan idi.
Uyghur tarixidin tamchilar – 7
Uyghur tarixidin tamchilar – 7
Türkiye awazi radiyosi: -1933yili 11-ayning 12-küni uyghur xelqi öz musteqilliqini jakarlap, 20-esirdiki tunji, öz – özige xoja bolghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurghan idi. Ene shu kündin étibaren 12-noyabir küni uyghur xelqining tarixidiki untulmas sehipe bolup qaldi.
Tarixiy melumatlargha asaslan’ghanda, 1931-yili uyghur xelqining 20-esirdiki keng kölemlik milliy azadliq qozghilingining tunji oqliri sherqiy türkistanning sherqidiki qumulda étildi. Xoja niyaz hajim rehberlikidiki bu qozghilang barghanséri kéngiyip, sherqiy türkistanning hemmila jaylirigha küchlük tesir körsitishke bashlidi. Bu weziyet uyghurlarning azadliqqa, musteqilliqqe we erkinlikke bolghan ishenchisini ashurdi. Netijide, xoten xelqi memet imin bughraning rehberlikide 1933-yili 2-ayning 13-küni qozghilang kötürüp, shu yili 4-ayning 11-küni xoten hökümitini qurdi. Turpanda mexmut muhitining bashchiliqida xelq qozghilingi yüz berdi. Bulardin bashqa, 1932- we 1933-yili kucha, aqsu, qeshqer qatarliq jaylardimu qozghilang kötürülüp, bu jaylardiki jin shurén hökümranliqi aghdurup tashlinip, hakimiyetni qozghilangchilar tartiwaldi. Xoja niyaz hajim we mehmut muhitilar bashchiliqidiki qumul-turpan qozghilangchilirimu sherqiy türkistanning jenubiy rayonlirigha kéngeydi. Mana mushundaq shara’ittin paydilinip, musteqil «sherqiy türkistan jumhuriyiti» ni qurush üchün, sabit damollam bir qisim qoshunni bashlap xotendin qeshqerge kélip, qeshqerde «sherqiy türkistan istiqlal jem’iyiti» ni qurup, jiddiy teyyarliqlardin kéyin, 1933-yili 11-ayning 12- küni qeshqer shehiride sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulghanliqini jakarlidi.
Sherqiy türkistan islam jumhuriyitining dölet rehberliri töwendikiche:
Dölet re’isi : xoja niyaz haji
Bash ministir : sabit damollah abdulbaqi
Dölet mudapi’e ministiri : général mexmut muhiti
Ichki ishlar ministiri : siytzade yunus bek
Tashqi ishlar ministiri : qasim jan
Ma’arip ministiri : abdulkerimxan mexsum
Weqpe ishliri ministiri : shemsettin turdi
Adalet ministiri : zarif qari
Yéza igilik we tijaret ministiri: abdul hüseyin
Maliye ministiri : éli axun
Sehiye ministiri : abdullah xani
Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti uyghurlarning jumhuriyetchilik idiye tarixidiki tunji milliy we islamiy jumhuriyiti, shuningdek bu sahediki tunji tejribisi. Mezkur musteqil hakimiyet öz asasiy qanuni, dölet nizamnamesi, dölet bayriqi, dölet gérbi qatarliq döletchilik simwollirigha, shuningdek yene, 16 ministirliqqa ige bolup, xoja niyaz hajim re’islik, sabit damollam bash ministirliq wezipisige teyinlendi. Mezkur jumhuriyet gerche ilgiri-kéyin bolup aran 3 ay mewjut bolup turalighan bolsimu, lékin u, özining qisqighine mewjutluq tarixida bir qatar ishlarni emeliyleshtürdi we téximu köp pilanlarni emelge ashurushqa tirishti. Emma, mezkur yash dölet tashqi jehettin sowét ittipaqining arilishishi, ichki jehette ma jungying terepdarliri bolghan tunggan qoralliq küchlirining biwasite herbiy hujumi shundaqla murekkep ichki ziddiyetler sewebidin aghduruwétildi. Sowét ittipaqining « ézilgen milletlerning azadliqigha yardem bérish sho’arliri we sowét ittipaqi wekilliri hem shéng shiseyning wedilirige ishen’gen xoja niyaz hajim bashliq bir qisim rehberler ürümchige kélip, shéng shisey bashchiliqidiki ölkilik hökümetke qatnashti. Bu emeliyette uyghur siyasiy tarixidiki tunji birleshme hökümet bolup, xoja niyaz hajim ölkige mu’awin re’is bolup, bashqa bir qisim qozghilang rehberliri bir qanche nazaret, idare, wilayet we nahiyelerning rehberlik wezipilirige érishti weyaki bashqurush sistémisigha qatnashti. Bu héchqachan uyghurlarni hakimiyetni idare qilishqa qatnashturush yaki muhim rehbiri hoquqlarni teqsim qilip bérishni oylap baqmighan, hoquqperes showénist shéng hökümranliri öz tarixida tunji qétim xoja niyaz hajimgha ölkining mu’awin re’islik yuqiri hoquqini bérishi idi.
Biraq, bu uzun’gha barmidi, 1937-yilidin kéyin, uyghur xelqi sowét ittipaqining yölishidiki shéng shisey mustebit hakimiyitining qaytidin qanliq basturushigha uchridi, xoja niyaz hajim qatarliq shéng shisey bilen hemkarlashqan uyghur we bashqa qérindash milletlerning wekilliri shéng shisey wekillikidiki militaristlarning wedisige wapa qilmay, qaytidin basturushigha uchrap, netijide uyghur we bashqa qérindash xelqler ikkinchi qétim keng kölemlik milliy azadliq küresh meydanigha özini atti.
Gerche, 1933-yilidiki sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qisqa ömür sürgen bolsimu, lékin uning rohi we en’enisi shundaqla ay yultuzluq kök bayriqi 1944-yilining 12-noyabirigha miras bolup qalghan idi. Sherqiy türkistan islam jumhuriyitining ömri gerche qisqa bolsimu, mezkur jumhuriyet 20-esirde uyghurlar qurghan ikkinchi jumhuriyetning qurulushigha asas sélip bergen idi.
Xulasilep éytqanda, yérim esirdin köp waqit ötkendin kéyinki bu künlerde, qeshqerde élan qilin’ghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti uyghurlarning siyasiy, iqtisadiy, medeniyet we milliy kimlik tebirlirini bérishte kem bolsa bolmaydighan atalghugha aylandi.
Tengritagh Akademiyesi 