Seypidin ezizi tughulghanliqining 100 yilliqi munasiwiti bilen xitay hökümet taratqulirida köpligen maqale we bahalar élan qilinghan.
Mezkur maqalilerde xitay kompartiyesi merkiziy komitétining seypidin ezizige bergen bahasi qayta muhakimige qoyulghan.
Uyghur aptonom rayonluq siyasiy kéngeshning medeniyet-Tarix tetqiqatchisi baw shin «seypidin ezizi tughulghanliqining 100 yilliq xatirisi üchün shinjang némilerni qilishi kérek?» serlewhelik maqale élan qilghan. U seypidin ezizi bilen ulenfuni sélishturup, 1980-Yillardin buyan uyghur aptonom rayonida seypidin ezizi heqqidiki teshwiqat we tetqiqatlarning yéterlik bolmighanliqini tekitligen. Shuning bilen bir waqitta u yene 2015-Yilidin taki 2020-Yiligha qeder dawamlishidighan «seypidin ezizi eserliri we idiye tetqiqati pilani» ni otturigha qoyghan.
Baw shin uyghur aptonom rayonluq partkom bilen siyasiy kéngeshke sunghan mezkur teklipide seypidin ezizining wapatidin kéyin xitay kompartiyesi merkiziy komitétining seypidin heqqide chiqarghan bahasini alahide eskertip ötken.
Tarix penliri doktori erkin ekrem nöwette xitay dairilirining seypidin ezizini qayta kötürüp chiqip, uning xitayning birliki üchün körsetken tirishchanliqlirini alahide gewdilendürüshi tasadipiy emes. Xitayning uyghur élidiki pewquladde weziyetni kontrol qilip turush teqezzasi shuni telep qilidu, deydu.
Xitay kompartiyesi merkiziy komitéti seypidin ezizining ölümidin kéyin chiqarghan 5 ming xetlik «baha» sida töwendiki nuqtilar alahide tekitlengen:
Uningda eng aldi bilen, seypidin ezizining xitay kompartiyesining 3 ewlad aliy rehberliri bilen, bolupmu maw zédung bilen pewquladde yéqin munasiwet ornatqanliqi ilgiri sürülgen. Uningda yene mundaq déyilgen: «1949-Yili 10-Ayning 15-Küni yoldash seypidin ezizi junggo kompartiyesige eza bolush iltimasini tapshurdi. Reis maw zédung uning iltimasigha öz qoli bilen testiq saldi. Shu yili 12-Ayning 27-Küni yoldash seypidin ezizi sherep bilen junggo kompartiyesige eza boldi shundaqla uyghurlar ichidin eng baldur junggo kompartiyesige eza bolghan kishi bolup qaldi.»
Muhajirettiki uyghur siyasiy paaliyetchiliridin exmetjan osman bu heqte toxtilip, 1949-Yili 9-Ayda seypidin ezizining bir ömekni bashlap béyjinggha bérishi we eng aldi bilen xitay kompartiyesige eza bolushqa iltimas sunushi özining ishghaliyetchi hakimiyetke bolghan sadaqitini bildürüsh üchündur, deydu.
Erkin ekremmu seypidin ezizining 1949-Yili béyjinggha qilghan tunji sepiridila teshebbuskarliq bilen xitay kompartiyesige eza bolush üchün iltimas sunushi uning kommunist xitayning tunji qétimliq siniqidin ötüshi dep qaraydu.
«Baha» ning ikkinchi nuqtisida seypidin ezizining xitayning 1950-Yillardiki diplomatiyeside alahide rol oynighanliqi, uning 1950-Yili we 1957-Yili ikki qétim maw zédung bilen bille sowét ittipaqida ziyarette bolghanliqi shundaqla «junggo sowét dostluq we ittipaqdashliq shertnamisi» ning uyghur éli bilen munasiwetlik qismigha qol qoyghanliqini tilgha alidu.
«Baha» ning üchinchi nuqtisida seypidin ezizining siyasiy meydani we uning xitaydiki atalmish «milletler ittipaqi» teshwiqati üchün ülge tikligenliki bayan qilinidu. Shuning bilen bir waqitta yene, jyang zéminning seypidin ezizining ölümidin kéyin uninggha bergen töwendiki bahasi qoshumche qilinidu: «seypidin ezizining milliy bölgünchilikke qarshi turush mesiliside bayriqi roshen, pozitsiyesi keskin bolup, bir péshqedem kompartiye ezasining tewrenmes siyasiy meydanini ipade qilghan.»
Exmetjan osman seypidin ezizige xitay kompartiyesining tarazisi bilen emes, belki tarixning heqqaniyet nuqtisidin, milliy wijdan nuqtisidin shundaqla uyghur xelqining milliy menpeiti nuqtisidin baha bérish kéreklikini tekitleydu.
U seypidin ezizining 1949-Yili bir ömekni bashlap béyjinggha bérishi, sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining méwisini «shinjang – Junggoning ayrilmas bir parchisi» dégen sepsetege tégiship, milliy teslimchilik qilishining özila uning qandaq shexs ikenlikige baha bérishke yiterlik pakittur, dep hésablaydu.
Bu yil 12-Mart küni seypidin ezizi tughulghanliqining 100 yilliqi munasiwiti bilen xitay hökümet taratqulirida bir qisim eslime we bahalar élan qilinghan.
Uningda eng aldi bilen xitay kompartiyesi merkiziy komitétining seypidin ezizining ölümidin kéyin uninggha bergen bahasi qayta otturigha chiqirilghan.
Bahada seypidin ezizining 1949-Yili 9-Ayda üch kishilik ömekni bashlap mexpiy halda béyjinggha barghanliqi؛ maw zédung, ju énley qatarliq xitay kompartiyesining rehberliri bilen uyghur élining teqdiri toghriliq ortaq pikirge kelgenliki shundaqla xitayning tunji nöwetlik siyasiy kéngesh yighinida söz qilip atalmish «shinjang xelqi» namidin ipade bildürgenliki alahide tilgha élinghan.
Seypidin ezizi özimu «ömür dastani» namliq eslimisining 2-Tomida bu heqte mundaq dep yazidu: «shu küni chong yighinda men mawjushigha ton we tumaq kiygüzdüm. Yighinda mundaq ton kiygüzüsh birinchi qétim bolghan ish idi. Men awwal qisqiche söz qilip, uyghur xelqining eng qedirlik kishisige ton yépish aditini éyttim we bu hediyemizni mawjushining qobul qilishini soridim. Mawjushigha ton we tumaq kiygüzülgen waqitta pütün zaldikiler ornidin turup chawak chélip ketti…»
«Baha» da yene, seypidin ezizining 1949-Yili 10-Ayning 1-Küni tyenenmén rawiqigha chiqip, maw zédungning arqisida turghanliqi hemde jungxua xelq jumhuriyitining qurulush murasimigha qatnashqanliqi alahide tekitlengen. Shuning bilen bir waqitta «baha» da töwendiki bayanlar bérilgen: «10-Ayning 4-Küni merkiziy xelq hökümitining axbarat bayan qilish yighini ötküzüldi. Yighinda seypidin ezizi sözge chiqip: ‹shinjang ötmüshte junggo térritoriyesining ayrilmas bir qismi bolghan idi, hazirmu shundaq boluwatidu, bu ehwal kelgüsidimu menggü özgermeydu› dégen sözni tentenilik jakarlidi.»
Muhajirettiki uyghur siyasiy paaliyetchiliridin exmetjan osman ependi, seypidin ezizining 1949-Yili béyjinggha bérip, 1944-Yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitini «shinjang – Junggoning ayrilmas bir parchisi» dégen siyasiy sepsetege tégishiwétishining özila uning qandaq shexs ikenlikini bilishte bashqa héchqandaq ispat telep qilmaydighan pakittur, deydu.
Seypidin ezizige bérilgen «baha» da yene uning 1950-Yillarning bashlirida uyghur élida milliy térritoriyelik aptonom jaylarni qurush jeryanida körsetken atalmish «töhpe» liri alahide medhiyelengen.
2004-Yili uyghur aptonom rayonluq siyasiy kéngeshning sabiq daimiy reisi féng dajén seypidin ezizi wapatining bir yilliqi munasiwiti bilen «shinjang géziti» de «yoldash seypidin ezizini esleymen» namliq bash maqale élan qilghan. Mezkur maqaliside u munularni tekitligen: «1950-Yillarning béshida shinjangda milliy térritoriyelik aptonom jaylarni qurush ishi élip bérildi. Bu jeryanda yoldash seypidin ezizi kökrek kérip otturigha chiqip, yüksek mesuliyetchanliq we keng qorsaqliq bilen ülge körsetti. U özi atushluq bolsimu, lékin qizilsu qirghiz aptonom oblasti qurulidighan chaghda atushni qirghiz oblastining merkizi qilish teklipini otturigha qoydi. Undin bashqa, uyghurlar nopusi köp sanliqni igileydighan ghulja shehirini ili qazaq aptonom oblastining merkizi qilish, korla shehirini bayingholin mongghul aptonom oblastining merkizi qilish teklipini berdi.»
Exmetjan osman bu heqte pikir bayan qilip, seypidin ezizi 1949-Yilidiki béyjing sepiri arqiliq sherqiy türkistan jumhuriyitini bir milliy dölet halitidin xitay xelq jumhuriyitining tewelikidiki bir ölke derijilik atalmish «aptonom rayon» gha aylandurup qoyushta mesuliyiti bar, dep körsetti. U yene seypidin ezizining, uyghur élini atalmish «shinjang uyghur aptonom rayoni» dégen quruq siyasiy gewde ichide birqanchilighan aptonom oblastqa we nechche onlighan aptonom nahiyelerge bölüp tashlashtimu bash tartip bolmaydighan mesuliyiti bar, dep tekitlidi.
Xitay kompartiyesi merkiziy komitétining seypidin ezizige bergen «baha» sining axirqi nuqtisida uning «merkez mutleq ishengen we 1970-Yillarda shinjang uyghur aptonom rayonining partiye, armiye, hökümet we bingtuen qatarliq 4 chong hoquqi bérilgen birdin-Bir uyghur rehber» ikenliki alahide tekitlengen. Seypidin ezizining özimu «ömür dastani» namliq eslimisining axirqi qismida, özining 1970-Yillarda shinjang uyghur aptonom rayonida «4 birinchi» bolghanliqini, yeni aptonom rayonluq partkomning birinchi sékrétari, aptonom rayonning birinchi reisi, shinjang herbiy rayonining birinchi siyasiy komissari we partkom sékrétari shundaqla shinjang ishlepchiqirish-Qurulush armiyisining birinchi siyasiy komissari bolghanliqini tilgha alidu.
Exmetjan osman, seypidinning bu mezgildiki siyasiy hayatidin kishiler oquyalaydighan birdin-Bir mezmun del uning kommunist xitay ishghaliyetchi hakimiyitige bolghan sadiqliqidur, deydu.(Qutlan)
Tengritagh Akademiyesi 