Uygurlarda devlet anlayışı nasıldı? Uygur Devleti’nin kuruluşuyla başlayalım. 2.Köktürk Devleti’ni yıkan unsurlardan biri olan Uygurlar Oğuz boylarını ve bölge ahalisini de içine alan bir yapılanmayla 742 yılından itibaren bağımsız idareye sahip oldular.[1] Uygurlar Köktürklerin bıraktığı mirası sahiplenmiştir. Karahanlılara[2] , Selçuklulara[3] Osmanlılara[4] esin vermiştir. Moğol İmparatorluğuna Cengiz Han’la akrabalık kurarak girmiş ve en önemli kültürel etkileri yapmıştır. [5] Özellikle devlet ve toplum açısından Türk tarihini derinden etkilemiştir. [6] Türk inanç hayatına ve günümüze dek gelen alışkanlıklara  açık etkileri bulunmaktadır. [7] Örneğin, Dinsel hoşgörü ve inançlarda bağnazlık bulunmaması 9. YY. dan itibaren seyyahlarda[8] ve günümüzdeki önemli tarihlerde belirtilmektedir.[9][bak.dmy.info/kokturklerin-devlet-anlayisi/]

Uygur kağanı Bögü, 762’de maniheizmi resmen kabul eder. Türk tarihinin dönüm noktalarından olan bu olayla şehirdeki evlere yerleşmiş olan Uygurlar, Maniheizm ile kımızı ve et yemeyi yasaklayan, savaş yerine fazileti öğütleyen bir anlayışa girer. Daha sonraları benzer özelliklere sahip Budizm daha geniş ölçüde yayılır.[bak.dmy.info/budizm-nedir] Başta Çin olmak üzere çevreyle geniş ticari etkileşim söz konusuydu. Köktürk hakimiyetindeyken dahi Çin ile münasebetler ileri düzeydeydi. Çinliler birçok işlerini Uygur savaşçılarına ipek karşılığı yaptırırlardı.[10] Bugün  Türkçede tam bir yayını olmayan ancak parçalar halinde incelenmiş birçok hukuk, vergi, sivil belgeler sayesinde devlet anlayışını analiz edebiliriz.

“…Turı Bakşıdan yarım kap şarap aldım. Ye- ni sonbahar [başında] mukabilinde bir kova tatlı şarap vereceğim. Şayet, vaktini geçirüp vermezsem, halk arasında caiz olan örfi kanun mucibince faizi ile beraber ödeyeceğim Öldüğüm taktirde, Nom Kulı ve onun soyu aynen (bu borcu) ödesinIer. Şahit Tesek Turmış, şahit Boltas. Bu nişan. (İmza) ben Mıng Temür’ündür…”[11]

….Eğer alacağız diye dava ederlerse, büyük orduya bir altın yastık, şehzadelere birer gümüş yastık, iç hazineye bir yastık, iç hazineye bir at verip ağır cezaya çarptırılsın (ve) sözlerigeçmesin. Bu vasiyetnameyi Sutz-a Ked-Kaya Tutung, Tükele ve Kimtsü başta olmak üzere, cemaat (ile) Tavgaç-Yeke (ve) İkiçi başta olmak üzere, halk ve yakınlarımdan Asana, onlar huzurunda verdim. Şahit İnge…[12]

Uygur günlük yaşantısı devletle iç içedir. Anlaşmalar, sözleşmeler vergi evrakları halkın devlete olan yükümlülüklerini yerini getirdiğini ve yönetimin de onlara bozkırın acımasızlığına karşı bir yaşam kaynağı sunduğunu görebiliriz. Sivil belgelerin zenginliği bürokrasiyi ve devletleşmedeki atılımı gösterir.

 “Ay Tengride Kut Bolmış İl Tutmış Alp Bilge Tengri Uygur Kagan, zahag-i Mani(Mani’nin tezahürü) adıyla Karabalsagun bitiglerinde geçen Uygur kağanının gök yerine Maniciliğe uygun biçimde ay tanrısında kut bulması ve kağan ünvanı ile birlikte birçok yabancı ünvanın da görülmeye başlaması yabancı etkilerdendir. Köktürk bengü taşlarında görülen, “insanoğlunun başına gelen kağan” da Uygurlarda realize edilmiştir.

1. Irk Bitig[13]

Eser bir fal kitabıdır, iyi- kötü zıtlığı üzerine kuruludur. Olaylar yorumlanır. Şehir hayatı içerisinde kullanılan bu metinde günlük dil kullanılmıştır. Halk arasında kağana bağlılığı ifade etmesi bakımından  önemlidir. Kağan iyiyse kişi için de iyilik müjdelenir.

“Han tahta oturarak payitaht yapmış, Ülkesi kalkmış. Dört yandaki iyi muktedir insanları toplanıp eğlenirler, bezenirler, der. Şöyle biliniz ki bu iyidir.”(28)

“ Han savaşa gitmiş, düşmanı yenmiş, göçürüp kondurarak geliyor. Kendisi de askerleri de sevinç içinde payitahtına doğru geliyor, der. Şöyle biliniz ki bu iyidir.”(32)

2. İyi Düşünceli Şehzade ile Kötü düşünceli Şehzade hikayesi [14]

 Budist Uygurlar arasında bilinen bir hikaye olan “Edgü Ögli Tigin ile Ayıg Ögli Tigin” budizmin sirayeti ve devlet yönetiminin din ve şehir eksenli değişimini tasvir eder. Her ne kadar Çin kaynaklı olsa da bu tür eserler henüz yerleşik hayata geçmiş toplumun yaşayışını sembolize eder.

İyi prens: “”Bana ferman (padişahlık izni) verilsin, engellenmesin, gideyim.” diye arz etti. Bunun üzerine babası han ferman buyurmadı. “Gitmeyeceksin” diye cevap verdi. ….annesi, babasıünvanlı kişiler, önde gelen zatlar ağlaşarak üzülerek kaldırmak (istediler) hiç razı olmadı. …””

“”…. Yine han şöyle diyerek buyurdu: ‘‘Engellemeye gücüm yetmedi. kudretim yetmedi. İstemeksizin yolluyorum. Şimdi siz zahmete katlanın beraber gidin. Gidin, kılavuz olun’’ diye konuştu….””

Kötü Prens: … ‘‘Şimdi (ben de onunla) beraber gideyim.’’ Sonra babası hana şöyle hitap etti: ‘‘Ağabeyim prens ölüm ülkesine gidiyor Ben niçin kalıyorum, haşmetlim? Ben de gideyim. İyi (de) kötü (de) olsak, birlikte olalım. ‘‘ diye. Ancak babası oğlunun ahlâkı kötü olduğu için onu sevmiyordu. Bunun üzerine: ‘‘Gideceksen git’’ diye buyurdu….””

Uygur yönetiminde Çin etkisini tarihi vesikalardan görürüz. Çin ile en çok etkileşime giren boy  Uygurlardır.[15][16] Bunun neticesinde Çin’in legalizm ve devlet geleneğine benzer öğeler burada da karşımıza çıkar. T’ang devletinin saadeti Uygurlar ile yakın ilişkilere ve evliliklere bağlı idi.  Karabalsagun bitiği: “Ahlak ve adeti vahşi, kan kokusuyla dolu bir memleket, sebzevatla yaşanılan bir memleket oldu. Adam öldürülen bu memleket içinde iyilik etmenin teşvik gördüğü bir memleket haline geldi.”[17]der.  744’te devlet olmadan önce Çok sert disiplin cezaları olması asayişi sağlamışsa da, yerleşik hayattan önce belli bir kanun nizamı uygulanamıyordu.[18] Uygurların devlet anlayışında yerleşik hayata geçişle keskin dönüşler olduğunu Şamanlıktan maniheizme geçişteki kararlılıklarında görüyoruz. Şamanlıkta adam öldürmek ahirette faydalıdır ancak maniheizmde tereyağı yemek bile yasaktır. Uygurlar Soğdlu, hristiyan, Çinli ve Slav tacirlerle iyi ilişkiler içinde olmuştur. Onların birçok dine mensup olması da bu vesileyledir. Budizme geçişte ise Çinlilerin manastırlar yaptırarak ve rahipler yollayarak önayak olduklarını görürüz. Uygurlar bunları kendi istekleriyle sevinçle kabul etmişlerdir.[dmy.info/budizm-nedir] Çünkü bozkır yaşamına karşın burada sporlar yapıyor, müzik aletlerini ellerinden düşürmüyor,  festivaller ve şenlikler düzenliyor ve pek de uzun yaşıyorlardı.[19] Devlet de bu saadete yönelik gelişiyordu. Çin’in uydusu olmamak için de resmi dini maniheizm gibi diğer coğrafyalarda rağbet görmeyen bir din seçtiler. Ancak saadete yönelme hareketi resmi olarak olmasa da kalabalıklarca budizmin kabul edilmesiyle sonuçlandı.

““…dağa ulaşırsanız, mavi lotus çiçekleri göreceksiniz…”

“…Ola ki, bir gün Buda saadetini bulursanız, beni mazide bırakmayın…””

 Lotus, budizmde kutsal bir semboldür. İyi prens de hikayenin sonunda “buda”, aydınlanmış kişi olur. [bak: dmy.info/budizm-nedir/]

http://www.dmy.info/uygurlarda-devlet/