Pelsepe we peylasup atalghuliri kündülük turmushta bashqilargha qandaq mena biridu? Digen so’alni sorisam edebiy maqalige tutush qilghan bolimen.bu timining meqsiti kündülük turmushtiki pelsepe we peylasuplarning izahatini tonushturush yaki ularning mejazi menillirini izahlash emes belki pelsepe pinidiki pelsepe we peylasup atalghusini sherihlesh.
Peylasuplarning pelsepewiy idiyiler bilen pelsepe digen pen wojutqa kelgen.peylasuplar we ularning oxishimighan,hetta bir-birige zit qarashliri bolmisa pelsepe digen penmu bolmaydu.pelsepe digen atalghuning sherhi,pelsepe digen atalghugha izah yazghan qanchilik peylasup bolsa shunchilik köp we herxildur.eng awwal pelsepe we peylasup atalghulirini chüshünishimiz üchün pelsepe we peylasup atalghulirining loghet menisini chüshinishimiz kirek.
Pelsepe esli loghet menisi boyiche hikmet söygüsi digen gep bolup filo-sofi’a phileo-sophia sheklide yizilghan söz birikmisidur.bu söz birikmisi qedimki yunan pelsepesidin bashqa dunya tillirigha,erepchige we erepchidin uyghurchigha kirgen. Filosöygü,sophi hikmet menisige kilidu.
Tarixtin buyan gherip peylasupliri,islam peylasupliri,sheriq peylasupliri pelsepege oxshimighan izahatlarni birip kelgen.pelsepeni wayigha yetküzgen yunan peylasupliridin aristotil,soqrat,eplatun’gha oxshash peylasuplar pelsepening tetqiqat da’irisini heqiqi turde yorutup bergen. Köpünche sheriq peylasuplar idiyisini pelsepewiy til bilen emes edebiy til bilen ipadiligenliki üchün pelsepe heqqidiki qarashliri köpünche hallarda medhiye bilen cheklinip qalghan.
Pelsepe bezi peylasuplargha köre nezirwiyleshken,sistimilashqan dunya qarash (markis),bezillirige köre bilimler we sen’etlerning omumiy nami(galile’o),bezillirige nisbeten tengrige yitish(dekart)yene bezillirige nisbeten mewjudiyetlerni bilish (farabi)tur.
Pelsepe epistemologiye(bilish neziryisi),logika(mentiq),istitika(güzellik pelsepesi),itika(exlaq pelsepesi),siyasiy pelsepe, ma’arip pelsepesi,ilim-pen pelsepesi,mitafizika,ontologiye(mewjutluq pelsepesi),ti’ologiye(din pelsepesi) qatarliq chong tetqiqat sahelirige ige.
Pelsepe etrapidiki mewjutluqtin,maddi yaki meniwiy atmusfuridin hayatqa,insanning zaman we makandiki mewjutluqigha we ornigha nisbeten ilip birilghan türlük we rengdar qiyaslar,perezler we chüshenchilerge tolghan pendur,ri’alliqtin ilin’ghan subiktip tesewwurning oxshimasliqi tüpeyli kishilerning ri’alliqqa bolghan qarishi we qimmet ölchimi oxshimaydu.
Bizning bu maqalide pelsepe nime ?digen so’alni tartishishimizning özi pelsepedur.heqiqet mewjutmu?insan bilish imkanigha igimu?güzellik digen nime?exlaq toghra we xata herketlerni türge ayrishmu?exlaq paragmatik bolamdu? Mewjutluq heqiqetmu?ölümning we yashashning menisi nime? Bu qatarliq tügmes so’allarning jawabi pelsepede herxildur.
Peylasup kelimismu qedimki yunan pelsepesidin kelgen söz birikmisi bolup filosofus(philos-sophia) hikmetni söygen kishi digen menini bilduridu.keng menide ilip itqande peylasup kelimisi adette ri’alliqni izahlash üchün tepekkür qilghan we tepekkür qilish jeryanida sistimiliq bir netijige irishken,netijillirini nezirwiyleshturush üchün üchün yingi ti’ormilar we chüshenchilerni hasil qilghan ademni körsitidu.
Pelsepeni penlerning anisi disek mubalighe qilghan bolmaymiz.tibabet,fizika,ximiye,pisxologiye, jemiyetshunasliq,insanshunasliq …wahakaza penlirining hemmisi ilgiri kiyin bolup pelsepedin ayrilip chiqqan.pelsepe tarixi insaniyetning tereqqiyat tarixidur,pelsepege mu’amile qilghanda choqum ilmiy we salmaq bir pozitsiyede yiqinlishish kirek.pelsepe munazirisige qatnishish üchün pelsepe bilimi bolmisimu boliwiridu deydighan normalsiz tepekkurdin yiraq turush kirek.bügünki pelsepe qedimki yunanliqlar talashqan dunyaning menbesi sumu?otmu?digendek talash-tartish mesililiri emes.pelsepe 19-esirdin bügün’ge sistimilashqan,yüksek derijide nezirwiyleshken bir bilim süpitide keldi,gerche pelsepeni pozitip pen dep qarimisaqmu likin pelsepede salmaq we ilmiy pozitsiyeni yitildurush tolimu mohim.bügünki pelsepewiy talash tartishlarda pelsepe tarixini,pelsepening iqimlirini bilish intayin zörür.
Bir kishining peylasup bolishi üchün yingi bir xil neziriwiyleshken pelsepewiy chüshenchilliri,ijadiy tepekkurliri bolishi kirek.men wilyam jeymisning,dekartning,farabining yaki hindi pelsepesining tonushturilishini yazsam mini peylasup dep atighili bolmaydupelse munazirisige qitilish üchünmu qitilghuchining choqum mu’eyyen pelsepewiy bilimi bolishi kirek.
Hemminglar söygü we hörmet bilen salamlirimni yollaymen.(Umun)