Taylandtiki partlash weqesining uyghurlargha chétilishi chetel axbaratliriningmu diqqitini qozghidi. Közetküchiler bu heqtiki mulahiziliride taylandtiki partlashning uyghurlargha chétishliq bolush éhtimalliqi xitay hökümitining uyghurlargha yürgüzüwatqan zerbe bérish siyasitini yene bir qétim kishilerning yadigha saldi, dep baha bergen.

Taylandning bangkok shehiride 20 din artuq kishining ölümige seweb bolghan partlash üstide tekshürüsh téxi ayaghlashmighan bolsimu, emma tayland saqchi dairiliri bu qétimliq partlash weqesining jinayet gumandarliri dep tutqun qilinghan mireli yüsüp we bu weqening pilanlighuchiisi dep qariliwatqan abduraxman abdusattarning her ikkisining tughulghan yéri shinjang, dep yézilghan xitay pasportluq kishiler ikenlikini tilgha élishi bilen xelqaraning diqqiti yene uyghurlargha merkezleshti. Bügün bu heqte «yershari we mektuplar» namliq gézitte élan qilinghan mulahizide, mezkur weqening xitay hökümitining uyghurlargha qiliwatqan basturush siyasitini yene bir qétim yoruqqa chiqirip bergenliki bildürüldi.

Muxbir natan wendérkilippi teripidin yézilghan maqalide, yéqinqi yillarda taylandqa qanunsiz yollar arqiliq kirip, bu yerdin bashqa yollar arqiliq türkiyege qachidighan uyghurlarning köplep ketkenliki, ularning éniq sanini bilish mumkin bolmisimu, emma tayland saqchi dairilirining qoligha chüshüp qalghanlarningla nechche yüzdin ashidighanliqigha qarighanda, qachaq yollar arqiliq taylandqa kiriwatqan uyghurlarning sanini mingdin ashidu, dep qarashqa bolidighanliqini bildürgen. U awstraliye uniwérsitétining proféssori, uyghur éli tetqiqatchisi maykil kilarkning sözini neqil qilip turup, buning uyghurlarning tunji qétim yurtlirini tashlap qéchishi emeslikini, gomindang mezgilide we xitay kommunistliri kelgendin kéyinmu bir qanche qétimliq zor köch-Köchlerning bolghanliqini misalliri bilen bérip ötken. Tetqiqatchi maykil kilark ependi muxbirgha «uyghurlarning hazirqi bu qéchish dolquni xuddi eyni yillardikige oxshashla ularning xitay hökümitining yerliktiki siyasetlirige bolghan naraziliqidin bolmaqta» dégen. U yene eskertip «bu ehwal shundaqla hem xitay hökümitining sözliridiki ziddiyetni ilgiriligen halda yorutup béridu. Chünki xitay bir yaqtin öz chégrasi ichide térrorluq tehditi barliqini ilgiri sürgen bolsa, yene bir yaqtin bolsa xitayning milliy siyasitining shinjanggha parawanliq we muqimliq élip kelgenlikini ilgiri sürüp kelgen» dégen.

Muxbir natan wendér kilippi maqalisi dawamida, xitay hökümitining muqimliqqa kapaletlik qilish siyasetlirining oxshash waqitta yerlik medeniyetni ajizlashturush we uni kontrol qilishnimu öz ichige alidighanliqini bildürgen we munularni bayan qilghan: «xitay hökümitining siyasetliri uzun muddetlik qamaq jazalirini we qattiq teqib qilishni öz ichige alghan. Ular uyghur ata-Anilirining balilirigha din ögitishige arilishidu. Mekteplerde nurghun derslerni uyghur tilida bérish emeldin qaldurulghan. Uyghur élining bir qisim jaylirida yerlik hökümetler hetta musulman ammisigha haraq-Tamaka sétishni teshwiq qilish arqiliq muqimliqni saqlashqa urundi. Adette uyghur élida hökümet we dölet organliridiki xizmetchilerning ish ornida namaz oqushi cheklinidu. Ramzan mezgilide rozi tutushi cheklinidu. Meschit etrapliri we poyiz istansilirini herbiyler xuddi urush waqtigha oxshash aptomatik qorallar bilen qorallinip charlaydu.»

Muxbir yuqiridiki ehwalgha qarita tetqiqatchi maykil kilark ependining sözini neqil qilghan. Maykil ependi sözide «menche bu yerdiki mesile, xitay hazir öz qoli bilen özige bala tériwatidu. Xitay tinch yollar arqiliq naraziliqini ipadileydighan we öktichilik qilidighan yollarni étiwetkendin kéyin, u yerde qalidighini peqet zorawanliq bolidu. Shunga bundaq bir sharaitta bir qisim uyghurlar xelqara jihad herikitige qatnishish arqiliq xitay hakimiyitige we yaki impérializmgha qarshi küresh qilmaqchi bolghan bolsimu heyran qalghuchiliki yoq» dégen.

Muxbir sözide, xitaydin qéchip chiqiwatqan uyghurlarning zadi qanchilik derijide bundaq zorawanliqqa ishtirak qilish niyiti barliqining éniq emeslikini, chünki nurghunlirining peqetla özlirige yaxshiraq hayat izdepla chetellerge chiqidighanliqini, ularning qanunsiz yollarni tallishidiki sewebning bolsa uyghurlarning pasport élishtiki qiyinchiliqtin kélip chiqqanliqini bildürgen. Muxbir yene jorj washington uniwérsitétining proféssori shan robértisnimu ziyaret qilghan. Shan robértés ependimu sözide nurghun uyghurlarning meqsitining peqet xitaydin qéchish ikenlikini, radikal guruppilargha qatniship qalghan uyghurlarningmu bir qisimlirining bu guruppilargha tasadipiy qatniship qalghanliqini, yeni bu kishiler yat elge qéchip chiqqanda mushundaq teshkilatlargha adem qobul qilidighanlar bilen tonushup qalghanliqtin bolghanliqini bildürgen.

Muxbir natan maqalisi axirida, xitay hökümitining chetellerge qéchip ketken uyghurlarni qayturup ekétish üchün zor küch chiqiridighanliqini, etraptiki qoshna döletlerge adette meblegh sélish, tijaret qilish wediliri bilen qéchip chiqqan uyghurlarni qayturup ekitidighanliqini, ulargha hetta térrorrluq jinayiti artidighanliqini we hazirghiche qayturup kétilgen nurghun uyghurlarning iz-Dérikining bolmighanliqini bayan qilghan.

Türkiyede paaliyet élip bériwatqan eng chong yashlar uyushmiliridin biri bolghan «ülkü ojaqliri maarip we medeniyet wexpi» zhurnilining 8-Ayliq sanini sherqiy türkistan mesilisige atidi.

Renglik qeghezge bésilghan renglik resimler bilen bézelgen zhurnalning tashwariqigha ottura asiya türkiy jumhuriyetliri we uyghur diyari körsitilgen xerite chüshürülgen bolup, xeritining üstige dua qilip turghan sherqiy türkistanning kök bayriqini yépiniwalghan uyghur balining resimi chüshürülgen. Uzun yillardin béri chiqiriliwatqan «ülkü ojaqliri zhurnili»ning 8 ayliq sherqiy türkistan mesilisige atalghan sani 80 bettin terkib tapqan bolup, mezkur sangha sherqiy türkistan wexpining sabiq reisi hamit göktürk yazghan «sherqiy türkistanda xitay ishghali we sherqiy türkistan musteqilliq herikiti», xalil alperen ishq yazghan «xelqara qanunda sherqiy türkistan mesilisi», alperen nejat gönen yazghan «kök bayraqning sayisida» mawzuluq maqalisi, semih diri ependi yazghan «uyghur medeniyiti we edebiyati toghrisida qisqiche mulahize», asiya merwe awshar xanim bilen gökxan gökchek ependi yazghan «sherqiy türkistanda maarip we assimilyatsiye siyasiti toghrisida» mawzuluq maqalisi, tolgha aslan ependi yazghan «xelqara qanunda sherqiy türkistan mesilisi», abdulsemet chanqaya ependi yazghan «uyghur türklirining milliy kiyimi -Doppa » mawzuluq maqalisi, yasin ilterish doghan ependi teyyarlighan «sherqiy türkistanning lidérliri» mawzuluq maqale we «biz tewsiye qilghan menbeler» mawzuluq maqaliler kirgüzülgen. Zhurnalning axirqi bétige türkiye milletchi heriket partiyesi reisi merhum alparslan türkesh bilen merhum eysa yüsüp aliptékinning bille chüshken resimi, sabiq bash ministir muawini dewlet baghchelining uyghur diyarigha élip barghan ziyariti jeryanida uyghurlar bilen chüshken resimlirige orun bérilgen.

Biz zhurnalning bu sani toghrisida téximu köp melumat igilesh üchün mezkur zhurnalning xojayini ülkü ojaqliri maarip we medeniyet wexpining reisi oljay kilawuz ependi we zhurnalning bu sanida maqalisi élan qilinghan hamit göktürk ependiler bilen söhbet élip barduq.

Oljay kilawuz ependi sherqiy türkistan mesilisige atap mexsus san chiqirishtiki meqsiti heqqide toxtilip mundaq dédi:
U yerdiki qérindashlirimizning bésim, zulumgha uchrawatqanliqi üchün biz ülkü ojaqliri teshkilati bolush süpitimiz bilen kéyinki künlerde türkiyede we dunyada jamaet pikri toplash üchün paaliyetler élip bériwatimiz. Mesilen taylanddiki uyghurlarni türkiyege élip kélish üchün imza yighish paaliyiti ötküzduq. Ramazan éyida xitayning sherqiy türkistanliqlargha élip bériwatqan diniy bésimgha naraziliq bildürüsh üchün herqaysi sheherlerde naraziliq namayishliri ötküzduq. Metbuatlargha bayanat berduq. Bu paaliyetlirimizning dawami süpitide zhurnilimizning bu sanini sherqiy türkistan mesilisige atiduq. Bizning meqsitimiz sherqiy türkistan mesilisini türkiye we dunya jamaetchilikige anglitish arqiliq xitayning bésimini assimilyatsiye siyasitini özgertishtin ibaret. Shunga uyghurlarning tili, edebiyati, medeniyiti, senet we muzikiliri we uyghur musapirlarning mesililirige oxshash bir yürüsh mesililer toghrisidiki maqalilerni yazdurup mexsus san chiqarduq. Bu zhurnal hazir on minglighan oqurmenliri bilen yüz körüshti.

Hamit köktürk ependi bolsa zhurnalning tarqilish dairisining bek keng ikenlikini sherqiy türkistan dewasining yuqiri pellige chiqishi üchün paydiliq bolidighanliqini bayan qildi.(Ixtiyariy muxbirimiz Erkin Tarim)