(mezkur téma oqurmenlerning tarix esirige qandaq mu’amile qilish, jümlidin ilmiy tarix esiri bilen tarixiy roman xaraktéridiki edebiy eserlerge qandaq mu’amile qilishida bir’ilmiy mulahize bolup qélishi üchün yollandi)

Tarix insanlar jem’iyitining ötkenki tereqqiyatining jeryanidin ibaret, tarixshunasliq del insanlar jem’iyitining ötkenki tereqqiyatining jeryanini tetqiq qilidu, tarixshunasliq insanlar jem’iyitining tereqqiyat jeryanini özining tetqiqat obiykéti we ekis etturush obiyikti qilish süpiti bilen chétilidighan da’irisi nahayiti keng, öz ichige alidighan mezmuni nahayiti mol. U mu’eyyen tarixiy qarashning yétekchilikide, belgilik bir uslubta tarixiy jeryanlardin, herqaysi amillarning baghlinishidin insanlar jem’iyitining qandaq tereqqiy qilghanliqini ekis ettürüp béridu. Adette u tarixiy jeryanlarheqqidiki xatirilerni, tarixiy netijilerning yekünlirini we tarixiy qanuniyet ustidiki izdinishlerni öz ichige alidu(1). Tarixshunasliq tarixi bolsa tarixshunasliqning barliqqa kélish we tereqqiy qilish tarixini körsitidu,uning tetqiqat obyékti tarixshunasliq bolup, asasliq wezipisi tarixshunasliqning shekillinish, tereqqiy qilish we özgirish qanuniyiti üstide izdinip, uning kelgüsi tereqqiyat yüzlinishini mölcherleshtin ibaret(2).
Tarixshunasliqning tarixi nahayiti uzun.insanlar özlirining tarixini yaritish bilen bir waqitta, yene özlirining tarixini este qaldurush we yekunlesh arqiliq, özlirining tarixini tekshurgen we muhakime qilip kelgen. Eng addi usul buyiche qaldurulghan epsane – riwayetlerni tarixshunasliqning deslepki bixi diyishke bolidu (3). Yéziq peyda bolghandin kéyin heqiqiy menidiki tarixshunasliq andin iptida’iy hem sadda epsane- riwayetlerdin tereqqiy qilip shekillen’gen.emma bu mezgildiki tarixshunasliq shekil jehettin addiy bolupla qalmay , pikir, mezmun jehettinmu addiy idi. Kéyin iqtisad wemedeniyetning tereqqi qilishigha egiship, tarixshunasliqmu bara-bara rawajlinishqa bashlighan. Shekli köp xilliship , mezmuni kéngeygen.
Tarixiy matériyallar tarixshunasliq tetqiqatining jéni hésablinidu. Tarixiy matériyallar ikki türlük bolup, biri yéziqsiz tarixiy matériyallar, yene biri yazmatarixiy matériyallardur. Yéziqsiz tarixiy matériyallar chong jehettin qedimki iz-xarabiler, qedimki yadikarliqlar, epsane-riwayet-dastanlar, shi’ér-qoshaqlarni öz ichige alidu; Yazma tarixiy matériyallar bolsa herxil resmiy we biresmiy tarixnamiler, hökümet arxipliri we shexsiy arxiplar, tezkire-terjimihallar,destur-risaliler, abide-pütükler we bashqa tarixiy matériyalliq qimmiti bar’eserlerni öz ichige alidu(4). Ishenchilik tarixiy matériyallarni toluq igilesh, tarixiy pakitlarni imkanqeder éniqlash tarixshunasliq tetqiqatida muhim ehmiyetke ige.
Junggoda tarixshunasliqning bixi qedimqi dewrdila , jümlidin shya sulalisi dewridila peyda bolghan bolup, «xuangdining chi yö bilen qilghan urushi», «da yüning kelkünni tizginlishi» qatarliq epsane-riwayetlerjunggo tarixshunasliqining eng deslepki bixi hésablinidu. Shya, shang, ju sulaliliri dewri junggo tarixshunasliqining shekillinishke bashlighan dewri bolup , «nesirname»junggo boyiche eng deslepki tarixiy eserdep qarilidu(5). Uningda shya, shang, ju sulalilirige a’it qimmetlik melumatlar xatirilen’gen. Kéyin xen sulalisi dewride «tarixiy xatiriler»,«xenname»qatarliq eserlerning barliqqakélishi bilen tarixshunasliq resmiy shekillen’gen. Tarixshunasliq kéyin her qaysi sulaliler dewride üzlüksiz rawajlinip, mexsus bir ilim bolup shekillinip, hökümet we shexisler teripidin nurghun tarixiy eserler yézilip, hazir « junggoning 24tarixi» déyiliwatqan tarixiy eserler toplimi meydan’gha kélip, junggotarixshunasliqining sistémisini berpa qilghan.
Tarixshunasliq yawrupadimu nahayiti burunla bixlan’ghan bolup, gherb tarixshunasliqi qedimki yunandin bashlan’ghan . «homér dastanliri», yeni «illi’ada» we «odéssa»dastani tarixshunasliqning eng deslepki bixi hésablinidu(6).gerche ular epsane-riwayet tüsini alghan bolsimu , lékin ulardin miladiyedin ilgiriki 12-esirdin 9-esirgiche bolghan ariliqtiki yunanliqlarning ijtima’iy ehwalini körüwalghili bolidu. Kéyin miladiyedin ilgiriki 5-esirde hérodot özining «tarix» (yene bir nami «yunan-pérsiye urushi tarixi») dégen meshhur’esirini , fokidid «piloponnis urushi tarixi» dégen meshhur esirini, polibiy «omumiy tarix» dégen meshhur esirini yézip , yawrupa tarixshunasliqining muqeddimisini achqan . Kéyin tarixshunasliq ottura’esir, yéqinqi zaman we hazirqi zaman’gha kelgüche yawrupadiki her qaysi ellerde we kéyin amérikidazor tereqqiyatqa ériship, muhim bir pen süpitide rawajlinip kelgen(7).
Uyghurlardatarixshunasliqmu uyghurlarning köp esirlik kechürmishlirining namayendisi süpitidenahayiti burunla barliqqa kelgen hem uzaq tarixiy jeryanda bezide ashkare,bezide yushurun halette, bezide izchil, bezide uzuk rewishte dawamliship tereqqiy qilip kelgen. U uyghurlarning tarixiy tereqqiyati, jughrapiyelik muhiti,ijtima’iy ehwali bilen zich baghlinishliq bolup, bu amillar uyghurtarixshunasliqigha bashtin-axir chongqur tesir körsetken. Bu sewebtin uyghurtarixshunasliqi özining menisi, mezmuni, da’irisi jehettin özige xas alahidilikni hazirlighan. Shunga uyghur tarixshunasliqi üstide söz achqanda mushunuqtilardin muhakime yürgüzüsh zörür.
Uyghur tarixshunasliqi uqumi
Uyghur tarixshunasliqi dégende , keng menide uyghurlarning ejdatliri we uyghurlarning özliri qollan’ghan herxil til – yéziqlarbilen herxil uslubta herxil mezmundiki tarixni ekis ettürgen eserlerni yézish we terjime qilish pa’aliyiti , tar menide peqet uyghurlarning özining tarixiy mezmundiki eserlerni yézish we terjime qilish pa’aliyiti közde tutulidu.bu bir uzaq hem murekkep jeryan bolup, buningda awal uyghurlarning tarixiy tereqqiyatigha nezer aghdurushqa toghra kélidu. Bilishke boliduki , uyghurlar öztarixida nahayiti uzaq egri-toqay tarixiy jeryanlarni bashtin kechürgen bulup, manamushu tarixiy jeryanda meyli uyghurlarning ejdatliri bolsun yaki uyghurlarning özliri bolsun öz tarixini este qaldurush we yekunlesh yüzisidin nurghun tarixiy wesiqilerni qaldurghan. Bular emeliyette ularning herqaysi tarixiy basquchlirida shekillendürgen donya qarishi asasidiki öz tarixi üstide oylinishi we tekshürüshining mehsuli bolup , mezmun we shekil jehettin bir-birigewarisliq qilip , uyghur tarixshunasliqining bir pütün sistémisini yaratqan. Shunga uyghurtarixshunasliqi dégen bu uqum uyghurlarning ejdatlirining we uyghurlarning özliri qollan’ghan herxil til- yéziqlar bilen herxil uslubta herxil mezmundiki tarixni ekis ettürgen eserlerni yézish we terjime qilish pa’aliyitini körsitishi kérekki , uni peqet uyghurlarningla tarixiy mezmundiki eserlerni yézish we terjime qilish pa’aliyiti déyishke bolmaydu. Undaq bolmighanda, uyghurtarixshunasliq tarixining tereqqiyatini mukemmel chüshen’gili bolmaydu. Emma,buningda mundaq bir qanche nuqtigha diqqet qilish zörür.
Birinchidin, uyghur tarixshunasliqining da’irisini békitishtiki eng muhim amil uning milliyetlik xususiyitidur. Uyghurlarning ejdatliri we uyghurlar tarix sehnisige chiqqandin bashlap «ilgiri –kéyin bolup türk-ronik yéziqi , qedimqi uyghur yéziqi, mani yéziqi , birahmi yéziqi(agni-küsen yéziqi depmu atilidu), soghdi yéziqi , tibet yéziqi we suriye yéziqida wesiqilerni yazghan » (8) , shundaqla’erep yéziqi , pars yéziqi we chaghatay uyghur yéziqidimu nurghun wesiqilerni yazghan bolup , bulardin tarixiy eser xususiyitini hazirlighanlirini elwette uyghurtarixshunasliqining da’irisige kirgüzüsh kérek . Emma , tarixta bashqa milletlermu mushu yéziqlarni qollinip öz tilidanurghun wesiqilerni yézip qaldurghan bolup, mongghullarqedimqi uyghur yéziqi asasidiki mungghul yéziqini, kéyin manjular mushu mungghul yéziqi asasida manju yéziqini, shibelermu manju yéziqi asasida shibe yéziqini ,hetta qitanlarmu qedimqi uyghur yéziqining tesiride qitan kichik yéziqini qollinip(9) eser yazghan. Yene özbék, qazaq, qirghiz , tatar qatarliq milletler chaghatay uyghur yéziqida nurghun eserlerni yazghan. Bulardin tarixiy eser xususiyitini hazirlighanlirini elwette shularning tarixshunasliqining da’irisige kirgüzüsh kérek . Mundaqche éytqanda, uyghurlarning ejdatliri we uyghurlar özliri qollan’ghan til-yéziqlarda yazghan tarixiy eserler uyghur tarixshunasliqigha mensupki, bashqa milletlerning uyghurlar qollan’ghan til-yéziqlarda yazghan tarixiy eserlirini uyghurtarixshunasliqigha mensup qilghili bolmaydu, belki u shularning tarixshunasliqigha mensup. Wehalenki , uyghurlarning ejdatliri we uyghurlar tarixta bashqamilletlerning til-yéziqida bashqa milletlerning tarixigha a’it eserlernimu yazghan , mesilen , yuen sulalisi ordisida xizmet qilghan birmunche uyghur tarixchilar xenzu til-yéziqida aldinqi sulalilerge we yuen sulalisige a’it nurghun tarixiy eserlerni yazghan bolup,bular öz nöwitide hem xenzu tarixshunasliqigha, hem uyghur tarixshunasliqigha mensuptur.
Ikkinchidin, uyghurlarning ejdatliri we uyghurlar tarixtin buyan herxil til-yéziqlardiki nurghun diniy, edebiy , tarixiy eserlerni öz til-yéziqigha terjime qilghan bulup , bularmu uyghur tarixshunasliqining terkibiy qismidur.mesilen, 9 13-esirlerde, asasliqi idiqut uyghur xanliqi dewride budda dini mezmunidiki birmunche eserler uyghurtiligha terjime qilin’ghan ( jümlidin «altun yaruq», «shuenzangning terjimihali»xenzu tilidin qedimki uyghur tiligha, « maytiri simit» qedimki agni tilidin qedimki uyghur tiligha, «chastani ilig beg» qedimki küsen tilidin qedimki uyghurtiligha terjime qilin’ghan)(10), 13-esirdin kéyinki mezgillerde, jümlidin qaraxanilar xanliqi, chaghatay xanliqi, se’idiye xanliqi we uningdin kéyinki dewrlerdimu erep, pars tilidiki birmunche diniy, edebiy , tarixiy eserler’uyghur tiligha terjime qilin’ghan bolup, bu terjime eserlernimu özining tarixiy qimmiti we ehmiyiti nuqtisidin uyghur tarixshunasliqighamensup qilishqa bolidu.
Uyghur tarixshunasliqining tetqiqat mezmuni
Uyghur tarixshunasliqining tetqiqat mezmuni konkirit éytqanda töwendiki birqanche terepni öz’ichige alidu.
Birinchi, tarixiy matériyallar üstidiki tetqiqat. Bu barliq tarixiy eserler we bashqa tarixiy matériyalliq qimmiti bar eserler üstidiki tetqiqatni , mundaqche éytqanda, ularning mezmuni, shekli, uslubi, alahidiliki, qimmiti üstidiki tetqiqatni öz’ichige alidu. Nöwette melum bolghan heqiqiy menidiki tarixiy matériyallar san jehettin az hem ular üstide bezi tetqiqatlar qilin’ghan bolsimu, emma téxi chungqurlashmighan hem sistémilashmighan bulup, bu uyghur tarixshunasliqining umumiy tereqqiyatini mukemmel yurutup bérishtin téxi yiraq. Shunga bu jehette téximu izdinish zörür.
Ikkinchi , tarixchilar we ularning ijadiy pa’aliyiti üstidiki tetqiqat. Bu herqaysi dewrlerdebarliqqa kelgen tarixchilarning hayati , ijadiyet pa’aliyiti, tarix qarishi üstidiki tetqiqatni öz’ichige alidighan bolup, nöwette bu jehette bezi netijiler barliqqa kelgen bolsimu, emma tarixiy matériyallarning san jehettin azliqi hem ular üstidiki tetqiqatlarning yétersizliki tüpeylidin tarixchilar we ularning ijadiy pa’aliyiti üstidiki tetqiqatmu téxi chungqurlashqini yoq. Shunga bu jehettimu yene izdinish zörür.
Üchinchi, tarixchiliqning tereqqiyat qanuniyiti üstidiki tetqiqat. Bu tarixchiliqning herqaysi dewrlerdiki tereqqiyati , bashqa ilimler bilen bolghan munasiwiti , bashqa milletlerning tarixchiliqi bilen bolghan alaqisi üstidiki tetqiqatni öz ichige alidu.uyghur tarixshunasliqi shekillinishtin tereqqiy qilish, güllinishkiche nurghun dewrlerni bashtin kechürgen bolup, herbir dewrdiki tarixchiliq özining mezmuni, shekli, uslubi jehettin shudewrdiki bashqa ilimlerning hem bashqamilletlerning tarixchiliqining zor tesirige uchrap,özige xas alahidilikini hazirlighan. Buningdin tarixchiliqning tereqqiyat qanuniyitini igilesh uyghurtarixshunasliq tetqiqatidiki muhim halqa hésablinidu.
Tötinchi, tarixchiliq idiyesi üstidiki tetqiqat. Bu herqaysi dewrlerde barliqqa kelgen tarixiy bilish, tarixiy yekün, tarixiy baha we mushulardin shekillen’gen tarixchiliq idiyesi üstidiki tetqiqatni öz ichige alidu. Uyghurlarning tarixchiliq idiyesi xéli burunla shekillinishke bashlighan bolsimu , emma uning mukemmellishishi xélila kéyin bolghan. Jümlidin 16-esirdin kéyin tedrijiy mukemmelliship barghan hem özige xas alahidilikini hazirlighan. Shunga , tarixchiliq idiyesini bilishmu uyghurtarixshunasliq tetqiqatidiki muhim bir terep hésablinidu.
Uyghur tarixshunasliqidiki tarixiy matériyallarning da’irisi
Uyghurtarixshunasliqining menbesi bolghan tarixiy matériyallarning da’irisi nahayiti keng bolup, uni aghzaki tarix matériyalliri we yazma tarixiy matériyallar dep ikki türge ayrishqa bolidu. Aghzaki tarixmatériyalliri qedimki epsane-riwayetler, qisse-dastanlar, shé’ir-qoshaqlarni öz’ichige alidu; Yazma tarixiy matériyallar bolsa herxil tarixnamiler,tezkire-terjimihallar, destur-risaliler, abide-pütükler we bashqa tarixiy matériyalliq qimmiti bar eserlerni öz ichige alidu. Barliq tarixiymatériyallarni yene dewrdash tarixiy xatiriler we gheyriy dewrdash tarixiyxatirilerge ayrishqa bolidu. Dewrdash xatiriler melum weqe yüz bergen eynidewrde, ashu dewrdikiler teripidin yézilghan xatirilerni körsitidu. Gheyriydewrdash xatiriler melum weqe yüz bérip tarixiy weqelerge aylan’ghandin kéyin,kéyinki dewrdikiler tekshürüp, oylap yézip chiqqan xatirilerni körsitidu.tarixiy matériyalshunasliq nuqtisidin qarighanda, dewrdash tarixiy xatirilerning tarixiy qimmiti gheyriy dewrdash tarixiy xatirilerningkidin yuqiri turidu(11).uyghurlargha da’ir yazma tarixiy matériyallarni ularning til – yéziq teweliki boyiche chong jehettin qedimki türkche tarixiy matériyallar, qedimki uyghurchetarixiy matériyallar, ereb, pars we chaghatay uyghur yéziqidiki tarixiy matériyallardep birqanche türge ayrishqa bolidu.
1. Qedimki türkche tarixiy matériyallar: qedimki uyghurlar’eng deslepte türk-ronik yéziqi (urxun-yénisey yéziqi depmu atilidu) ni qollan’ghan bolup , bu yéziq jem’iy 38 40 herptin terkib tapqan bir xil élipbelik yéziqtur. Bu yéziqning sheklishimaliy yawropada qedimki gérmanlar teripidin qollinilghan ronik yéziqigha’oxshiship kétidighanliqi üchün, köpinche türk – ronik yéziqi dep atilidu.bu xil yéziqtiki asasliq yadikarliqlar mongghuliyediki orxun deryasiwadiliridin we sibiriyediki yénsey deryasi wadiliridin tépilghini üchün yene orxun – yénsey yéziqi depmu atilidu. Yene beziler köktürk yéziqi,sibiriye yéziqi depmu ataydu(12). Bu yéziqni texminen 6 – esirdin 10 -esirgiche bolghan tarixiy dewrlerde köktürk xanliqi, orxun uyghur xanliqi,idiqut uyghur xanliqi, yénsey qirghizliri we sibiriyediki qoriqan qatarliq birqisim milletler omumyüzlük qollan’ghan.bu xil yéziqta yézilghan yadikarliqlar’asasliqi 7 – esirning axirliridin 9 – esirning otturilirighiche bolghan ariliqta wujudqa kelgen menggü tashlarni öz ichige alidu. Bu menggü tashlar türk xanliqi we orxun uyghur xanliqining tarixi, medeniyiti, siyasiysi, iqtisadi we jughrapiyesi qatarliq ehwallirini tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige. Bular’asasen uyghurlar we ulargha qérindash qebililer teripidin yézilghan bolup, ular dewrdash we gheyriy dewrdash bolghan xenzuche hem bashqa til – yéziqlardiki tarixiymatériyallarni toluqlashta muhim ehmiyetke ige.
2. Qedimki uyghurche tarixiy matériyallar: qedimki uyghur yéziqi uyghur qatarliq türkiy milletler’ereb yéziqini qollinishtin ilgiri eng keng da’iride qollan’ghan hem nöwette saqlinipqalghan yadikarliqliri birqeder köp bolghan, 1920 belge – herptin terkib tapqan (bezide dewrlerning ilgiri – kéyinliki bilen herp sanliridimu perqlerkörülidu)élipbelik yéziq bolup, bu xil yéziq ottura asiyada yashaydighanqedimki soghdilarning yéziqi asasida barliqqa kelgen. Tetqiqatlargha asaslan’ghanda, bu xil yéziq eng baldur yettesu rayoni we beshbaliq, turpan rayonidiki uyghur qebililiri arisida hem qismen mungghuliyediki uyghurqebililiri arisida türk-ronik yéziqi bilen parallil halda ishlitilgen. 19551956 – yilliri mongghuliyening gherbiy qismidiki owsayimgin ölkisining turgansum memuriy rayonigha qarashliq xara’us dégen yerdin tépilghan durgut menggü téshigha sekkiz qur qedimki uyghur yéziqidiki xet oyulghan bolup, bu uyghurlarning orxun uyghur xanliqi dewridila bu xil yéziqni qollan’ghanliqini ispatlap béridu(13).qedimki uyghur yéziqi 5-esirdin 13-esirgiche omumiyüzlük qollinilghan bolup ,qismen halda 17- esirgiche turpan, qumul da’iriside dawamliq qollinilip kélin’gen. Qedimki uyghur yéziqi tarixta yalghuz uyghurlar teripidin qolliniplaqalmastin, bashqa türkiy xelqler, mongghullar we manjular teripidinmu qollinilghan.bu yéziq uyghurlar arisida qollinilish da’irisi eng keng, qollinilghan waqti eng uzun , ijtima’iy turmushning herqaysi tereplirigiche singgen yéziq bolup, bu xil yéziqta yézilghan yadikarliqlarning köpinchisi diniy mezmundiki we edebiyat -sen’et tipidiki eserler bolsimu, ularning ichide uyghurlarning qedimki tarixi we medeniyitini, jümlidin orxun uyghur xanliqi , idiqut uyghur xanliqi , qaraxanilarxanliqi we chaghatay xanliqi dewridiki tarixi we medeniyitini tetqiq qilishta muhim qimmetke ige bir qisim yazma höjjetler we tash pütüklermu bar. Bulardin muhimraqliri «oghuzname», «bögü qaghanning mani dinighakirishi», «quchu idiqutlirining töhpe menggü téshi», «qutadghubilik»,«etebetulheqayiq» qatarliqlardin ibaret. Bularmu dewrdash we gheyriy dewrdashbolghan xenzuche hem bashqa til – yéziqlardiki tarixiy matériyallarni toluqlashtamuhim ehmiyetke ige.
3. Ereb, pars we chaghatay yéziqidiki tarixiy matériyallar: 10-esirde qaraxanilar xanliqi tewesidiki uyghurlarning islam dinigha étiqad qilishi bilen uyghurlar arisida’erep yéziqi qollinilishqa bashlighan. Uning üstige bu dewrde uyghurlarning burunla islam dinini qubul qilip erep yéziqini qollinishqa ötken ottura asiya xelqliri bilen bolghan iqtisad , medeniyet alaqiliri erep yéziqining omumlishishigha türtkebolghan. Kéyinche uyghur tilidiki eserlermu mushu yéziqta yézilishqa bashlighan.13-esirdin kéyin erep élipbesi asasidiki uyghur yéziqi chaghatay uyghur yéziqi barliqqa kélip. Yazma edebiy til chaghatay uyghur tili shekillen’gen. 14 – esirning kéyinki yérimidin bashlap bu edebiy til we yéziq ottura asiyadiki uyghurlarni öz ichige alghan türkiy milletler teripidin omumyüzlük qollinilghan(14).uyghur tarixshunasliqida, xuddi qedimki türkche, qedimki uyghurche tarixiymatériyallargha oxshashla ereb, pars til – yéziqidiki we chaghatay uyghur yéziqidiki eserlermu intayin muhim orunda turidu.yene kélip bundaq eserlersan jehettin köp, süpet jehettin ésil bolup, nöwette uyghurlargha da’ir tarixiy matériyallarning asasiy qismini teshkil qilidu. Bular qaraxaniylarxanliqining ottura mezgilliridin bashlap taki 20-esirning béshighiche bolghan texminen 1000 yil jeryanida barliqqa kelgen tarixiy , diniy, edebiy eserlerni öz ichige alidighan bolup, bulardin muhimraqliri « diwanu lughetit türk»,«mulhaqatus surah», «qissesul enbiya», «tarixiy reshidiy», « tewarix», «jami’ul meqamet», « hidayetname», « tezkire’iy mexdum ezem we xoja is’haq weli », « sepername» , «tezkire’iy xoja muhemmed shirip buzrukwar». «tarixiy kashigher», «tezkire’iy mewlana ershidin weli » ,«islamname», «tezkire’iy ezizan», «tezkire’iy xojekan»,« tezkire’iy töt imam zebihulla », « tezkiretul bughraxan», «tewarixiy musiqiyun»,«zepername», «ghazat der mülki chin», «sherhi shikeste», «iskendername», «tarixi eminiye», «tarixi hemidi» qatarliqlardin ibaret.bu eserler shübhisizki uyghurlarning 10-esirdin , hetta uningdinmu burunqi mezgillerdin taki20-esirgiche bolghan ariliqtiki siyasiy,iqtisadi we medeniyet ehwallirini tetqiq qilishta intayin muhim ehmiyetke ige. Bularningmu dewrdash we gheyriy dewrdash bolghan bashqa til – yéziqlardiki tarixiy matériyallarni toluqlashtiki ehmiyiti intayin zor.
Uyghurlargha da’irtarixiy matériyallarni mezmunidin közetkende, ularning uyghur tarixining hemmesahesige chitilidighanliqini körüwalghili bolidighan bolup, ularni omumlashturup töwendikidek birqanche türge bülüshke bulidu:
Birinchi, tarixi shexslerge da’ir eserler. Bu eserlerde asasliqi uyghurlar we uyghurlarning étnik terkibige qushulghan xelqlerning tarixi shexsliri toghrisidiki ehwallar eks ettürülüp, ularning hayati pa’aliyiti, jümlidin ularning tarixta tutqan orni, tarixqa körsetken tesiri weqoshqan töhpisi yurutup bérilgen. Bu türdiki eserler uyghur tarixigha a’it eserlerde ichide xéli zorsalmaqni igileydighan bulup, bular uyghur tarixini chüshinishtiki muhim köznek hisablinidu.
Ikkinchi, diniy étiqadqa da’ir eserler. Bu eserlerde asasliqi uyghurlar we uyghurlarning étnik terkibige qushulghan xelqlerning shaman dini, budda dini, mani dini, zoro astir dini , xiristi’an dini, islam dini étiqadigha da’ir ehwallar eks ettürülüp, uyghurlarning tarixtin buyanqi diniy étiqadining shekillinish hem özgirish jeryani yurutup bérilgen.
Üchinchi, jughrapiyiwi eserler. Bu eserlerde asasliqi uyghurlar we uyghurlarning étnik terkibige qushulghan xelqler yashighan jaylar, bujaylarning herqaysi dewrlerdiki ijtima’iy, iqtisadiy, medeniy ehwali, tebi’y shara’iti, jümlidin tagh, derya, köl , bostanliq,yaylaq, sheher-bazar, yéza-qishlaq, yol, qatnash, tebi’iy bayliq ehwali eks ettürülgen.
Tötinchi, ijtima’iy igilikke da’ir eserler. Bu eserlerde asasliqi uyghurlar we uyghurlarning étnik terkibige qushulghan xelqlerning ijtima’iy igilik shekli, jümlidin owchiliq , charwichiliq , déhqanchiliq, hünerwenchilik, soda ehwali eks ettürülgen.
Beshinchi, medeniyet-sen’et, pen-téxnikigha da’ir eserler. Bu eserlerde asasliqi uyghurlar we uyghurlarning étnik terkibige qushulghan xelqlerning medeniyet-sen’et, pen-téxnika tereqqiyati, bu jehette qolgha keltürgen muweppeqiyetliri, shundaqla bashqa el-xelqlerge körsetken tesiri yurutup bérilgen. Bular uyghurlarning tarixtin buyanqi medeniy hayatini chüshinishtiki muhim matériyallar hisablinidu.
Uyghur tarixshunasliqining alahidiliki
Omumiy jehettin közetkende , uyghurlarning tarixshunasliqida izchil tarixiy warsiliq, roshen milliy uslub ipadilinip kelgen bolup, bu öz nöwitide uyghur tarixshunasliqining özige xas alahidilikini shekillendürgen.
Birinchi, uyghurtarixshunasliqida «tarix bilen edebiyatning ariliship kétish hadisisi» intayin gewdilik bolghan( emeliyette bu’uyghurlardila emes , bashqa xelqlerdimu shundaq bolghan ). Uyghurlarda tarixshunasliqning kilip chiqishi we tereqqiy qilishi bashtin axir edebiyatning tesiridin qutulalmighan bolup, u edebiyat bilen shekil yaki mezmun jehettin bolsun bir « ten » ge mensup bolup, bille mewjut bolup turghan. Uyghurtarixshunasliqida barliqqa kelgen nadir eserlerning hemmisi digüdek hem edebiy,hem tarixiy alahidilikke ige bolup, ularni tarixni ekis ettürgen edebiy eser yaki edebiy oslubta yézilghan tarixiy eser déyishke bolidu. Yene kélip herqaysi dewrlerde barliqqa kelgen tarixchilarning hemmisi dégüdek özide hem edebiy maharetni, hem tarixiy qabilyetni hazirlighan bolup, ular tarixy eser yézish bilen bille yene edebiy eserlernimu yazghan. Shunga meyli tarixchiliq sahesidebolsun yaki edebiyat saheside bolsun muhim orunni igelligen. Ularning tarixiy eserlirining edebiyliki intayin küchlük bolup, bu eserlerde dini hikayetlerge, qehrimanliq hikayilirige, siyasiy – ijtima’iy weqelerge, muhim shexislerning ish- pa’aliyetlirige köprek ehmiyet bérilip, bashqa jehetlerge anche itibar bérilmigen.
Tezkirichilik tarixiy hadise wetarixiy shexislerni nesiriy hem shé’iriy yol bilen bayan qilip béridighan , hem tarixiy, hem edebiy xususiyetke ige bir xil en’eniwi zhanir bolush süpiti bilen uyghur tarixshunasliqda muhim salmaqni igiligen bolup, 17 18- esirlerge kelgende eyni dewr yaki aldinqi dewrlerdiki tarixiy weqeler we tarixiy shexisler heqqide her xil shekildiki tezkiriler yézilip turghan. Bu dewrdiki tezkirichilikning bir muhim alahidiliki shuki, apturlargewdilik halda shinjangda islam dinini tarqitish yolida körsitilgen tirishchanliqlar we bu jeryanda meydan’gha chiqqan shexisler, tesewwupchi xojilarning ish – pa’aliyetlirini teswirligen. Emma islam aptorlirining en’eniwi uslubi buyiche yézilghan bu tezkirilerde, köpinche tarixiy weqeler ilahiy tüske ige qilip quyulghan, bir qisim obrazlar epsane – riwayet, toqulmilar asasida yaritilghan bolup, tarixiy ré’alliqtin chetlep, heddidin artuq mubalighe qilin’ghan.
19–esirde tezkirichilik rawajlan’ghan.buningda asasliqi eyni dewrning siyasiy we ijtima’iy muhiti tezkirichilikning rawajlinishini teqezza qilghan. Bu dewrdiki yétishken tezkirichiler öz dewrining ehwalini bedi’iy we tarixiy yol bilen ekis ettürüsh bilen birge, öz dewridin ilgiriki waqitlarda bolup ötken weqe – hadislernimu ekis ettürüp, xelqni tarixtin xewerdar qilish, tarixiy tereqqiyat jeryanidiki mahiyetlik hadisiler bilen tunushturush wezipisini zimmisige alghan. Bu dewrdiki tezkirichilik gerche17 18- esirlerdiki tezkirichilikning dawami hésaplansimu, emma özige xas alahidiliki bilen aldinqi dewr tezkirichilikidin mu’eyyen derijide perqlinidighan yéngi bir qiyapette otturigha chiqqan. Jümlidin tezkirichilerning idiyiwi xahishida xélila rushen özgirish yüz bérip, ular öz eserliride milliy we sinipiy zulumni dadil pash qilip , bayriqi roshen halda emgekchi xelq meydanida turup, xelqning isyankarliq rohini medihiyiligen, déhqanlarqozghilanglirini xas téma süpitide ekis ettürgen.
Ikkinchi, uyghur tarixshunasliqida dinning tesiri nahayiti zor bolghan.qedimki uyghurlar mongghuliye wadisidiki mezgillerde bashqa köpligen shimal milletlirige oxshashla bashta iptida’iy totémgha, kéyin shaman dinigha étiqadqilghan. Kéyinche yene mani dinini qobul qilghan. Miladiye 9 – esirde zor kölemdegherbke köchkendin kéyin, yene budda dini we néstori’an dini bilen uchrashqan,buning bilen ijtima’iy idé’ologiyisi köp xillashqan . Bolupmu islam dinining uyghurlargha tarqilishi uyghurlarning medeniyet tarixidiki intayin muhim bir weqe bolup, islam dini tarqalghandin kéyin uyghur’en’eniwi medeniyitining mezmuni we qurulmisida nahayiti zor özgirish hasil qilghan. Yuqiriqilarning hemmisi uyghur tarixshunasliq tereqqiyatigha zor tesir körsetken. Mesilen, türk xanliqi we orxun uyghur xanliqi dewridiki tarixshunasliq shaman dini we mani dinining tesirige uchirighan bolsa,idiqut uyghur xanliqi ( shundaqla genju uyghur xanliqi ) dewridiki tarixshunasliq mani dini we budda dinining tesirige uchirighan. Bu dewrdiki tarixi eserlerde asasen dégüdek alemni yaratqan ilahqa téwinish , ilahtin küch-quwet alghan hökümdarlarni medhiyelesh , baturluq we qehrimanliqqa chuqunush , adalet we heqqaniyetni yaqlashtek xahishlar rushen ekis etken. Qaraxaniylar xanliqi dewridin tartip tarixshunasliq izchil islam dinining küchlük tesirige uchirighan. Bolupmu bu tarixshunasliq idiyeside, yeni tarixiy qarash, tarixiy bilishte alahide gewdilen’gen. Jümlidin köpinche tarixiy eserlerning hemmiside tarix adem eleyhissalamdin, andin noh eleyhissalamdin tartip sözlinip, axirida shu dewrdiki hökümdarlargha bérip toxtalghan. Bolupmu buningda mungghullardin bolghan chinggizxan’gha alahide orun bérilgen bolup, shanu –shewketlik xan- padishahlarning nesebi asasen chinggizxan’gha baghlan’ghan ( bu yalghuz uyghurlardila emes, ottura asiyadiki bashqa türkiy xelqlerdimu shundaq bolghan). Buningdiki seweb shuki, herqaysi dewirlerde barliqqa kelgen tarixchilar özdewridiki dini étiqadning tesiride öz eserliride küchlük ilahiyetchilik xahishini ekis ettürgen bolup, eserlerdiki dini tüsni nezerdin saqit qilghanda, yenila heqiqi tarix köz aldimizda namayen bolidu.
Uchinchi, uyghur tarixshunasliqi xenzu we ereb–pars tarixshunasliqining zor tesirige uchrighan. Bundaq tesir xenzu we ereb – paris tarixshunasliqidiki til , téma, uslubning tarixiy eserlerge chongqur singishida ipadilen’gen. Mesilen, türk xanliqi, urxun uyghur xanliqi we’idiqut uyghur xanliqi dewridiki tarixshunasliq til, uslub jehettin xenzularning abide tarixshunasliqning tesirige uchirighan ( menggü tashlarning tiklinishi we ularda xenzuche tékistlerning bolushi buning delili ) bolsa, qaraxaniylar xanliqi dewri we uningdin kéyinki dewrlerdiki tarixshunasliq til jehettinmu, uslub jehettinmu, téma jehettinmu ereb–pars tarixshunasliqining zor tesirige uchrighan.jümlidin tarixchilar ereb – paris tarixshunasliqini mukemmel hem ilghartarixshunasliq süpitide tonup, her jehette uningdin zor derijide uzuq alghan.bu’uyghur tarixshunasliqigha yéngi küch – quwwet ata qilghan. Alayluq, qaraxaniylarxanliqi we chaghatay xanliqi dewridiki dangliq tarixiy eserlerdin « tarixiy kashigher », «mulhaqatus surah» qatarliqlar ereb tilida yézilghan bolsa, se’idiyexanliqi dewridiki dangliq tarixiy eserlerdin «tarixiy reshidiy», «tewarix»qatarliqlar , shundaqla kéyinki dewrlerdiki bir munche eserler paris tilidayézilghan. Elwette yenila uyghur tilida yézilghan eserler köp. Yene kélip bu’eserler shekil jehettin erebche – parische eserlerge teqlid qilinip xéli muqim qurulmigha ige bolghan bolup, adette allahni medihiylesh, peyghemberning hedisidin neqil keltürüsh bilen bashlinip, kirish söz (dibache , muqeddime ), tékist(dastan) we axirqi söz (xatime)din ibaret üch qisimdin terkip tapqan . Kirish söz qismida asasliqi eserning nami,qisqiche mezmuni, aptorning nam-sheripi, eserni yézishtiki meqset-muddi’asi,eserni kimge atap yazghanliqi, eserni yézishqa bashlighan waqti, hetta eserni yézish üchün qandaq matériyallardin paydilan’ghanliqi qatarliq muhim uchurlarxatirilen’gen; Tékisit qismida bolsa’aptorning xahishi we eserning éhtiyajigha asasen mezmun birqanche babqa ayrilip, ret-réti buyiche bayan qilin’ghan;axirqi söz qismida bolsa eserning pütüp chiqish jeryani yaki kirish söz qismida kem qalghan jaylar we yaki tékisit qismidiki mezmunning yekün-xulasisi otturigha quyulghan. Omumen bu üch qisim öz’arabirikip eserni birpütün qurulmigha ige qilghan. Téma jehettin bu eserlerning birmunchisi islam dunyasigha keng tarqalghan peyghemberler toghrisidiki hikayetlerni asas qilghan bolup, ularda adem eleyhissalam we uning sergüzeshtiliridin bashlap, uning ewladliridin noh,sulayman, salih, yaqup, yüsüp, musa, dawud, ibrahim, isma’il, iysa, yehya,eyyub, shu’eyib qatarliq nurghun peyghemberlerning, axirida muhemmed’eleyhissalam we uning sahabilirining qissiliri bayan qilin’ghan. Buning bilen ular meyli tarixni bayan qilish jehettin bolsun yaki pelsepiwi, exlaqi qarashlarni otturigha quyush jehettin bolsun küchlük islamiy tüs élip, erebche – parische tarixiy eserlerge yandashqan.
Tötinchi, uyghur tarixshunasliqidaxususilarning tarix yézishi asasiy salmaqni igelligen. Her qaysi dewrlerdin saqlinip qalghan klassik eserlerdin qarighanda, ularning hemmisi dégüdek xususii tarixchilar teripidin yézilghan bolup, hökümet teripidin teshkillep yazdurulghan eserler yoq diyerlik. Bu jehettin uyghur tarixshunasliqi bashqa xelqlerning tarixshunasliqidin, bolupmu xenzu tarixshunasliqidin zor derijide perqlinidighan bolup, xenzu tarixshunasliqida hökümetning teshkillik halda tarix yazdurushi bilen xususilarning öz aldigha tarix yézishi teng qedemde rawajlan’ghan, belki hökümetning tarix yazdurushi asasi salmaqni igelligen. Wahalenki uyghurlarda bolsa, xususi tarixchiliq janlan’ghan bolup, her qaysi dewrlerde hökümet teripidin mexsus tarixi eserlerni yézish teshkillenmigen bolsimu, emma aqil we dana edib – tarixchilar ilgiriki dewirlerdiki we özdewridiki muhim tarixi weqelerni xatirilesh yüzisidin öz dewrining hökümranlirighawe bashqa tarixiy shexislerning namigha atap katta tarixiy eserlerni yézip qaldurghan. Mesilen, mirza muhemmed heyder köreganning «tarixiy reshidiy», shah mehmud jurasning «tewarix», molla musasayramining « tarixiy hemidi » qatarliq eserliri mushuning jümlisidindur. Xususi tarixchiliq pa’aliyitining rayun da’irisidin qarighanda, tarixchiliq asasen qeshqerni merkez qilip, yerken, xoten, aqsu, ili qatarliq jaylarda ewj alghan bolup, bashqa jaylarda anche tereqqiy qilip ketmigen. Halbuki, xususi tarixchilarning köpinchisi kespiy tarixchi emes belki ediblerdin ibaret bolup,ular özide hem tarixi sawatni, hem edibi maharetni teng hazirlighan. Shunga,ularning tarixi eserliri küchlük edebiy tüs alghan.shunisi éniqki, xosusi tarixchiliq pa’aliyitining ruli intayin zor bolghan bolup, nawada xosusi tarixchilar teripidin yézip qaldurulghan tarixiy eserler bolmighan bolsa, uhalda uyghurlarda tarixshunasliqmu tereqqiy qilmighan hem uyghurlar tarixining eyni ehwalini bilishmu qiyin bolghan bulatti.
Beshinchi, uyghur tarixshunasliqida bashtin axir « tarixni muhim bilish,tarixni eynek qilish, tarixtin sawaq élish » tin ibaret tarixchiliq idiyisi asasi orunda turghan. Bundaq idiye eng deslepte 7 9- esirlerde barliqqakelgen orxun – yinsey menggü tashlirida öz ipadisini tapqan bolup, shuningdin kéyin bir qanche esir dawamida peydinpey tereqqiy qilip, 16 – esirdin kéyin takammullishishqa yüzlen’gen.bolupmu bu mirza muhemmed heyder köreganning we molla musa sayramining eserliride roshen gewdilen’gen. Mesilen, mirza muhemmed heyder köregan«tarixiy reshidi» namliq esiride :«… Tarixchilarning qa’idisi shuki, ular zikirqilin’ghuchilar gerche layaqetlik bolmisimu, lékin ularning tezkire silsililirini bir – biridin üzüwetmey, belki néme bolsa shuni eynen bayan qilidu. Chünki,ularning meqsiti padishahlarning güzel exlaqlirinila bayan qilish yaki yaman süpet, qebih heriketlirini nezerdin saqit qilish emes, barliq yaxshi – yaman süpetliri, güzel – qebih exlaqlirining hemmisini tuluq bayan qilishitin ibaret.shundaq qilghandila alem qowmliri ichidin ularning tarixi yétip barghanlar padishah yaki puqra bolsun, u tarixqa nezer tashlisa, ulardin ibret alghusi hemde yaxshi exlaqning netije – paydilirining we yaman qiliq, qebih heriketlerning ziyanlirining qandaq bolidighanliqini bilgüsidur. Her kishi ularni yadilirida tutup, u nesihetlerni qubul qilip, yaxshi emellerge mayil bolup qebih ishlardin saqlan’ghusidur» (15) dep tarixning eyneklik rolini tunji qétim éniq otturigha quyghan bolsa, molla musa sayrami « tarixiy hemidi » namliq esiride :« tarix ilmi nahayiti zor bir ilim bolup, hemme ilimlerning aldinqi qataridin orun alalaydu. Tarix ilmini oqush we tarixtin xewerdarbolush insan üchün nahayiti muhim bir ishtur. Bu penni bilidighanlar bolsaxalayiq nezeride ulugh hésablinip, söhbet we muzakirilerde yuqiri mertiwige’ige bolalaydu. Tarix ilmini bilmeydighanlar yaki uningdin bixeber kishiler gerche qanche yuqiri kamaletke yetken bilenmu , ular alimlarning aldida yenila nezer we étibardin yiraqtur. Tarix paydisi tola, menpe’eti köp bir ilim,chünki ademlerning derije we tebiqiliri, ularning tughulghan we wapat bolghan chaghliri , iz-alametliri , xulqi-exlaqi, yashaydighan jay we makanliri , awat qilghan sheher – zéminliri qatarliq mesililerni peqet tarix ilmining yardimi bilenla bilgili bolidu» (16) dep, tarix ilmige ehmiyet bérishni , tarix tetqiqatida adilliq, rastchilliq,chinliqni asas qilishni, tarixni xelqning menpe’eti nuqtisidin bahalashni, tarixning kishige aldinqilarning tejiribe – sawaqlirini bilduridighanliqini otturigha quyup, özining tarixshunasliqtiki ilghar qarashlirini ipadiligen. Bundaq idiye yalghur bularning eserliridila emes, bashqilarning eserliridimu gah ashkare, gah yushurun halette ekis etken bolup, umumen u pütkül uyghur tarixshunasliq qarishigha singip ketken.
Uyghur tarixshunasliqining dewrlergebölünüshi
Nahayiti uzun bir tarixiy jeryanni bésip ötken uyghur tarixshunasliqini tereqqiyat alahidilikidin ilmiy yosunda bayan qilip bérish üchün, uni ayrim basquchlargha ayrip, oxshash tarixiy mezgilde meydan’gha kelgen tarixi eserler, tarixchilar we ularning pa’aliyiti, tarixi bilish we tarixiy qarashlarni yighinchaqlap chüshendürüsh we xulase qilishqa toghra kélidu, bu muqerrer halda uyghurtarixshunasliq tarixini dewrlerge ayrish zörüriyitini tughduridu.
Uyghurtarixshunasliq tarixini dewrlerge ayrish uyghur tarixini dewrge ayrish bilen zaman izchilliqi jehettin oxshiship ketsimu, mahiyet jehettin yenila perqliqtur. Shunga,uyghur tarixshunasliq tarixini dewrlerge ayrishta, uyghur tarixshunasliqining omumiy tereqqiyatigha biwaste yaki wastilik tesir körsetküchi amillarni ,jümlidin siyasiy , iqtisad , medeniyet tereqqiyatini toluq hisapqa élish bilen bille, tarixshunasliqining özige xas alahidilikige , jümlidin uning mezmun ,shekil , uslup jehettiki alahidiliklirigimu yéterlik étibar bérishke toghrakélidu. Mushularni közde tutqanda, uyghur tarixshunasliqining tarixini töwendikidek dewrlerge ayrish mumkin.
Birinchi , uyghur tarixshunasliqining bixlinish dewri . Bu eng qedimki dewrdiki, shundaqla türk xanliqi we urxun uyghur xanliqi dewridiki tarixshunasliqning bixlirini öz ichige alidu.
Ikkinchi , uyghur tarixshunasliqining shekillinish dewri . Bu idiqut uyghur xanliqi, qaraxanilar xanliqi , yüen sulalisi dewridiki tarixshunasliqni, yeni miladiye 9 – esirning otturiliridin miladiye 14 – esirning otturilirighiche bolghan dewrdiki tarixshunasliqni öz ichige alidu.
Üchinchi , uyghur tarixshunasliqining rawajlinish we güllinish dewri. Bu chaghatay xanliqi, se’idiye xanliqi dewridiki tarixshunasliqni , yeni 14 – esirning otturiliridin 17 – esirning axirighiche bolghan dewrdiki tarixshunasliqni öz ichige alidu.
Tötinchi, uyghur tarixshunasliqining özgirish dewri. Bu xojilarhökümranliqi dewri we ching sulalisi dewridiki tarixshunasliqni , yeni 17 – esirning axiridin20 – esirning bashlirighiche bolghan dewrdiki tarixshunasliqni öz ichige alidu.
Uyghur tarixshunasliqining tereqqiyatini yuqiriqidek basquchlargha ayrishning asasi shuki, bu basquchlar uyghurlar tarixida zor özgirish we burulush bolghan dewrler bolup , bu sewebtin herbir basquchtiki tarixshunasliq özige xas alahidilikke ige bolghan. Mesilen , 1-basquchta türkler we uyghurlar birining keynidin biri tarix sehnisige chiqip, iptida’iy qebililerdin tereqqiy qilip qebililer’ittipaqigha özgirip, türk xanliqi we uyghur xanliqini qurghan. Bu basquchta ular epsane – riwayet, shé’ir – qoshaqlar,menggü tashlar arqiliq özlirining tarixini xatiriligen bolup , bularda qebililerning shekillinishi,xanliqning qurulushi, qaghanlarning herbi yurushliri we töhpiliri , xoshna eller bilen bolghan munasiwiti,shundaqla bashqa jehetlerdiki ehwallar janliq teswirlen’gen.ular türkler we uyghurlarning eyni dewrdiki tarixini ekis ettüridighan muhim matériyal bolup, buni tarixshunasliqning bixlan’ghanliqining belgisi déyish mumkin.shunga , bu basquchni uyghur tarixshunasliqining 1-basquchi, yeni bixlinish dewri déyishke bolidu.
2-basquchta, miladiye840 -yili urxun uyghur xanliqi tebi’iy apet, ichki niza we qirghizlarning hujumi tüpeylidin yimirilip, uyghurlar asasen ikki tarmaqqa bülinip jenubqa(hazirqi ichki mongghul , ningshya , gensu etraplirigha) we gherbke (hazirqi tengritéghi etraplirigha we yettisu, issiqköl, pamir,tarim boylirigha ) köchken,bir qismi esli makanida qélip qalghan. Jenubqa köchken qismi we gherbke köchken qismining bir tarmiqi kéyin genju uyghur xanliqini qurup chiqqan , gherbke köchken qismining yene bir tarmiqi idiqut uyghur xanliqini ,yene bir tarmiqi qara xanilar xanliqini qurghan . Uyghurlarning siyasiy–ijtima’iy hayatida yüz bergen zor özgirishler ularning medeniy hayatidimu murekkep bir ehwalni shekillendürgen.bolupmu qara xanilar xanliqining 10-esirde’islam dinini resmiy qubul qilip dölet dinigha aylandurushi bilen bu xanliq da’iriside tedrijiy halda islam dini we pars-erep medeniyitining tesirige uchrighan özgiche uyghur medeniyiti shekillinip chiqqan.buning bilen bu mezgildiki pütkül uyghur medeniyitining tereqqiyatida ikki xil halet shekillen’gen, yeni budda we mani dinliri hem xenzu medeniyitining tesiridiki idiqut uyghurmedeniyiti(shundaqla genju uyghur medeniyiti) bilen islam dini we erep- pars medeniyitining tesiridiki qaraxanilar uyghur medeniyiti ayrim tereqqiyat yolighamangghan. Buninggha munasip halda tarixshunasliqmu qaraxanilar xanliqi teweside islam dini we erep- pars tarixshunasliqining tesirige, idiqut uyghur xanliqi teweside mani dini, budda dini hem xenzu tarixshunasliqining tesirige uchrap resmiy shekillen’gen. Shunga , bu basquchni uyghurtarixshunasliqining 2-basquchi, yeni shekillinish dewri déyishke bolidu.
3-basquchta, uyghurlar13-esirning bashlirida mongghullarning hökümranliqigha ötkendin kéyin texminen üch esirgiche mongghullarning ( jümlidin türkleshken mongghullarning moghullarning) hökümranliqi astida turup,miladiye 1514 – yili se’idxan yerkenni paytext qilghan se’idiye xanliqini qurup chiqqan. Se’idiye xanliqi dewride uyghurlar ijtima’iy , iqtisadiy we medeniyet jehette zor yüksilishni barliqqa keltürgen . Bu uzaq tarixiy jeryanda uyghurlar burunqi idiqut uyghur xanliqi we qara xanilar xanliqi dewridiki öz’ara ayrilip turidighan haletke xatime bérip, islam dinigha omumiyüzlük étiqad qilishqa bashlap, peydinpey ortaq bolghan medeniyetni shekillendürüp, bir gewdileshken millet bolup shekillen’gen. Bu dewrde tarixshunasliqmu munasip halda islam idé’ologiyesi we ereb- paris tarixshunasliqining tesirini téximu zor derijide qubul qilip, tarix yézish intayin janlinip, birqisim nadir eserler barliqqa kelgen. Shunga bu basquchni uyghur tarixshunasliqining 3-basquchi, yeni rawajlinish we güllinish dewri déyishke bolidu.
4-basquchta, 17-esirning axiri se’idiye xanliqini apaq xoja junggharlarning yardimi bilen aghdurup , qorchaq hakimiyet qurghan. 18-esirning otturilirida ching sulalisi junggharlarni we xojilarni tinchitip, pütün shinjangni öz idarisi astigha alghan.bu dewrde 17-esirning axiridin bashlap tezkirichilik barliqqa kélip, eserler tesewwup idiyesining zor tesirige uchrap quyuq diniy tüs alghan bolsa, 19-esirdin bashlap ré’al weqelerni ekis ettürüshke yüzlinip , fé’odalliq zulum , milli zulum we buningghaqarshi kötürülgen xelq qozghilanglirini asasiy téma qilghan.bu kéyinki dewrdiki uyghur tarixshunasliqigha zortesir körsetken. Shunga bu basquchni uyghur tarixshunasliqining 4-basquchi, yeni özgirish dewri déyishke bolidu.(Exmet Mömin Tarimi)
Izah:
(1)(3)(4)(5)(6)(7) «tarix ilmi heqqide omumiy bayan », shinjang unwérsitéti neshiriyati 1994 – yili6- ay uyghurche 1- neshiri.
(2)jang guangji: « gherp tarixshunasliq tarixi», fuden unwérsitéti neshriyati 2000-yili 1-ay xenzuche1-neshri.
(11) (13) ehmed sulayman qutluq:«orxun uyghur xanliqining qisqiche tarixi», shinjang xelq neshriyati2006-yili 5-ay uyghurche 1-neshri.
(8) géng shimin:« uyghurlarning qedimki yazma yadikarliqliri üstide tetqiqat», merkizi milletler unwérsitéti neshriyati 2004-yili xenzuche1-neshri.
(9) yang fushö:« qedimki uyghurche wesiqiler we qedimki uyghur tarixining qurulmisi»,«junggo azsanliq milletler tarixshunasliqi tetqiqati»namliq kitabqa kirgüzülgen,béyjing kütüpxanisi neshriyati 2008-yili xenzuche 1-neshri.
(10) abduqeyyum xoja, tursun ayup, israpil yüsüp: «qedimki uyghur yazma yadikarliqliridin tallanma», shinjang xelq neshriyati1983-yili 9-ay uyghurche 1-neshri.
(12) géng shimin:«uyghurlarning qedimki medeniyiti we yazma yadikarliqliri heqqide omumiy bayan»,shinjang xelq neshriyati 1983-yili 4-ay xenzuche 1-neshri.
(14) shinjang uyghur aptonum rayonluq ijtima’iy penler akadémiyesi milletler edebiyati tetqiqat orni yazghan: « uyghur edebiyati tarixi»1-qisim, milletler neshriyati 2006-yili 4-ay uyghurche 1-neshri.
(15) mirzamuhemmed heyder köregan:« tarixi reshidiy»1-qisim 278-bet, shinjang xelq neshriyati2007-yili 7-ay uyghurche1-neshri.
(16) molla musa sayrami:« tarixi hemidi» 35-36-betler, milletler neshriyati 1986-yili 12-ay uyghurche1-neshri.
(eskertish : mezkur téma méning qelimimdiki «uyghur tarixshunasliq tarixidin bayan » dégen eserdin élindi,bu eser 2014-yili 3-ayda shinjang xelq neshriyati teripidin uyghurche neshir qilin’ghan)

Uyghurlarning öz tengrisini quyashqa oxshatqanliqini, hemmige hökümdarliq qilidighan peyghember/Tengriqutlirini dewlet qushi shungqargha oxshatqanliqini, beg we xanlirini arislangha oxshutup Arislanhan deydighanliqini, jessur jenkchillirini kökbüre deydighanliqini unutmasliqimiz lazim.
Uyghurlar özining uzaq tarixida ilahiyet, hakimiyet we medeniyet meslilirini ipade qilidighan qutsal meniwiy motiflarni yaratqan.
Bir milletning muqeddes dep qaralghan motifliri qutsal bolup, ulugh rabbim shu milletni zawalliqqa yüzlendürsimu yaki qudret tapquzup güllendürsimu eshu motiflardin ish bashlaydu.Tengri bir milletni öltürmekchi bolghan bolsa milliy motiflarni untulduridu, tirildürmekchi bolghan bolsa milliy motiflarni xatirlitidu.
Milliy motiplar din, medeniyet we millettinmu üstün turidghan barliq bolup, u milletning meniwiy DNAsi yisaplinidu.Milliy motiflirimiz kolliktip yoshurun éngimizda turup bizning shexsiy we kolliktip herkitimizge dayim qumandanliq qilidu!
Uyghurlarning milliy motifliridin Uyghurlarning etnik tifini, shanliq tarixini, parlaq medeniyitini jümlidin dewletchilik iddiysini bayqash mumkin!
Uyghurlarning tört chong motifi millitimizning qutsal kitabi Oghuznamide yer alghan bolup, dunyadiki herqandaq bir milletning qedimqi qutsalliri heqqide bundaq bir lerik, tarixiy, pelesepiwiy we siyasiy, diniy kitabi yoq!
Uyghurlar tarixta gerche köp xil din we köp xil medeniyetlerning tesiri astida qalghan bolsimu qarangghuluq yillarda yoshurun éngigha xatirlengen milletning bir pütün rohiyitige tüwrük bolup turghan milliy motiflirini hergizmu untup qalmighan.
Uyghurlarning tört chong merkiziy motifi bar bolup, bular: Kün, Ay, Yultuz, Kök, Tagh, Déngiz, Shungqar, Arislan ,Kökbüre…qatarliqlardin ibarettur.Buning ichide yadiroluq tört chong retuel bar bolup, bular 1-Kün, 2-Shungqar, 3-Arislan we 4-Kökböredur.
Bu qutsal motiflar buningdin 10 ming yillar muqeddem yashighan büyük ejdadimiz tengriqut Oghuzhangha bérip chétilidu.Qutsal kitabimiz quraniy kerimde janabiy alla bir-biridin perqliq eriq we tillarda insanlarni yaratqanliqini, ularning hemmisige birdin xosh xewer yetküzgüchi yeni peyghember yollighanliqini debdebe bilen biz insanlargha yetküzidu.
Tarixta biz Türük erqigha jümlidin Türüklükning xemerturuchi bolghan Uyghurlarghimu arqa-arqidin peyghemberler kelgen we muqeddes kitaplar chüshken. Uningdin bizgiche melum bolghanliri nahayiti az bolup, büyük ejdadimiz Oghuzhanning biz Uyghurlargha köndürülgen peyghember, Oghuzname kitabining biz Türüklerge jümlidin Uyghurlargha eng deslepte chüshürülgen qutsal kitap bolush ihtimaliqi bek yoquridur.
Qutsal kitap Oghuznamede büyük ejdadimiz Oghuzhan;
Men Uyghurgha boldum xaqan, elinglar ya bilen qalqan. Bizge tamgha bolsun buyan, hem kök büre bolghay oran! Tömür neyziler bolsun orman, hem derya déngizlar chayqalsun rawan. Quyash tugh bolsun, asman qorighan!-dep özining kimlikini, küchlükligini, büyükligini we qutsalliqini dunyagha tolup tashqan iftixar bilen jakarlaydu!
Uyghurlar ezeldin tek xudaliq dingha étiqat qilip kelgen bolup, bu dinning Tengrisi/Ilahi alemde bir hésaplinidighan quyash arqiliq, peyghembiri/Tengriquti Oghuzhan kök yüzide quyashqa eng yéqin üchidighan Shungqar arqiliq, beg we hökümdarlarimiz yer yüzidiki eng küchlük mexluq Arislan arqiliq, tengrining, peyghemberning we hökümdarlirining emrige uyghun halda yashash üchün emes milliy qediriyetlerni qoghdash üchün her waqit öltürüsh we ölüshke hazir jengkchiler tengrining qutsal uliqi bolghan kökbüre arqiliq ipade qilinghan.
Bu tört barliqning biri medeniyitimizdiki otqa, yene biri hawagha, yene biri sugha we axirqi biri tupraqqa wekillik qilidu.
Bizning dinimiz, medeniyitimiz hetta tilimiz özgürep ketken teqdirdimu kolliktip yoshurun éngimizgha tashqa möhür urghandek neqishlengen bu barliqlar hergiz öchmeydu.
Biz uyghurlarning yüzimizni yuymay talagha chiqmaydighanliqimiz, yalghuz qalghan teqdirdimu quyash nuri astida nashayan we xata ishlarni qilmaydighanliqimiz qatarliqlar quysh sheklide bizge jamalini körsütüp turiwatqan tengrige bolghan mengülük tewrenmesétiqadimizni bildüridu.
Tengriqut we xaqanlirimizni dewlet qushi diyilidighan mehriwanliq we shepqetsizlikning piri bolghan yirtquch qushlar arqiliq shreplendürishimiz aliy hökümdarimizgha shertsiz el bolghanliqimizni bildüridu.
Xaqan we beglirimizni tagh we dalilarning eng küchlük padishahsi bolghan Arislan arqiliq ünwanlandürishimiz beglik we mehliwiy hakimiyetlerni idare qilidighan dewlet erkanlirigha bolghan sözsiz itaetimizni bildüridu.
Tengriqut, xaqan yaki beglerni, tengriqut, xaqan we xanlargha tengrining adalitini yer yüzide tejelliy qildurush üchün zeperlerge yol bashlaydighan jessur soqashchi kökbüre arqiliq namlandurishimiz er we aliplirimizgha körsetken alahiyde hörmitimiz bolup, bu hadise bizning aile, teshkilat we hakimiyet qarashlirimizning yiltizi hésaplinidu!
Milliy medeniyitimizdiki qutsal miraslar milliy medeniyitimizning edebiyat we sennet janiri arqiliq bezilliri bezillirini toluqlash we teqezza qilish arqiliq milliy folkilorimizgha ayit bolghan neqish, keshte, oymichiliq, qapartmichiliq we minyatorluq arqiliq, bezilliri milliy qiyapetler we chalghu eswaplarda, bezilliri diniy inanchlar arqiliq yene bezilliri aghzaki we yazma edebiyat arqiliq, bezilliri yat milletlerning köchürüp ishlitishi we tarixlirida xatirlep qélishi netijiside künimizgiche yétip kelgen.
Uyghur balballiri, tash qiya eserliri, chalghu eswapliridiki we kiyim kéchekliridiki her türlük figur we shekiller insanlar téxi yéziq ijat qilishtin burun xelqimiz qollanghan heripler bolup, u eyni waqitta til-yéziqni ipade qilidighan tawush bolupla qalmastin medeniyitimizda, dini inanchlirimizda qutsallashqan retuelleshken imaglardur.Her bir belge xalighanche özgertidighan nerse emes.U zamanning ötüshi bilen barghanche istitik shekillirini özgertip kelgen bolsimu, her sewirning sitilize qilishi netijiside özgirep ketmestin barghanche güzelliship we körkemliship barghan.
Uyghur motifliri, imagliri we simiwollirini xalighanche özgertishke bolmaydu.Uyghur motifliri, imagliri we simiwollirida nime teswirlengen bolishidin qettiynezer merkiziy retueller – teswirlengen obyékitta quyash yeni yultuzlar, qaraqush yeni dewlet qushi, arislan we kökbüre qatarliqlarning istilize qilinghan figurliri-maddiy we meniwiy hasilatlarning yadrosida qoyulghan. Ular Türüklerni jümlidin Uyghurlarni teshkil qilghan tarixtiki qebile we siyasiy ittipaqlarining qutsal belgülliri bolup, bezilliri tarix bilen bezilliri til bilen, bezilliri yultuzlar bilen, bezilliri biz bilidighan yaki bilmeydighan tebiyet we rohiyyet sirliri bilen, bezilliri tibabet bilen, bezilliri astironomiye bilen, bezilliri tiologiye bilen we bezilliri pelesepewiy qanuniyetler bilen alaqidar bolup, tarixning ötüshi bilen her dewirde peyda bolghan ilim-pen yéngiliqliri, edebiyat sennettiki tereqqiyatlar we milliy pissixologiyemizning piship bérishi qatarliq sewepler tüpeylidin qimmiti téximu éship barghan.
Uyghur motifliri, imagliri we simiwolliri her bir dewirning milliy rohiyitimizni inshah etküchi danishmenliri teripidin sennet tereptin mukemmelleshtürülüpla qalmay tibabetchilik, astronomiylik, astrologiylik, pelesepiwiylik, logikiliq, giometiriyelik we algébraliq terplerdinmu bir-birige yéqinlashturulup, tarixning ötishi bilen tashtin qopurulghan yiqilmas bir qele haligha keltürülgen.
Milliy motiflirimizning rohi singgen kilassik we hazirqi zaman edebiyat we sennet eserlirimiz, qoyuq milliy xaraktirgha ige bolup, qanni qizitidu, rohni urghutidu we insanda hayatqa bolghan sirliq bir qizghinliqni téximu küchlendüridu!Xelqimiz arisida duttar bilen ussul, dap bilen resul,-degen ata sözi bar.Buningdin hayat yashash pelesepimizning sennetke, sennetning dingha, dinning hayatliq tepekkurining herqaysi jaylirigha tekshi yiltiz tartip ketkenlikini körimiz.
Ejdatlirimiz bu katagoriyege mensup bolghan hayatliq qanuniyitini alla burun yekünligechke yaxshi we yaman künlerning hemmiside milliy motiflirimizni qoghdap turghan sennetke alahiyde éghirliq bérip kelgen.
Peqet uyghurlar ewlatmu-ewlat sennet enenisini dawamlashturup kileligenligi sewebidin qarangghuluq yillardiki pelesepiwiy we istetik qarashlirimiz herqandaq tashqiy zerbilerge jessurluq bilen berdashliq bérip bugüngiche yétip kileligen!
Milliy medeniyitimizning tash abide we qeghez-qelem arqiliq künümizge yétip kelgenliri bek az bolup, bugüngiche saqlinip qalghanlirining peqet yüzde biridur!
Qalghanliri Tash-kemir senniti, naxsha-ussul, milliy metilogiye, xelq qoshaqliri, meseller, chöchekler, maqallar, temsiller, hikmetlik sözler, dastanlar, elneghmeler, muqamlar, meshrepler, diniy hekayiler, tash abidiler, tepishmaq hem balalar oyunliri, milliy murasim we örpi-adetler, qolhünerwenchilikke ayit eshyarlar, heykeller, neqishler, keshtiler, aile, yurt- makan hem sheher qurulishi, turalghu jay we ibadetxanalarning arxitektori hem bezilishi qatarliqlarda qanche 10 ming yillap eghizdin eghizgha we ewlattin ewlatqa miras qelishi netijiside biz bilen yüz körüshken.
Ejdatlardin miras qalghan bu yiltizi bekmu chongqur, yer yüzide tengdishi yoq mol we renggareng medeniyetke warisliq qilishimiz, qoghdishimiz, güllendürishimiz we uni herqandaq bedel ketsimu qoghdap qélip kelgüsi ewlatlargha miras qaldurushimiz bizning insaniy, milliy we diniy burchimizdur.(K.Atahan)
04.09.2015 Germaniye

Beyond Good and Evil
Prelude to a Philosophy of the Future.

1886.

From High Mountains.
Aftersong.

O noon of life! O time to celebrate!
O summer garden!
Restless happiness in standing, watching and waiting: —
I await friends, ready day and night
Where are you friends? Come! It’s time! It’s time!

Was it not for you that today the grey glacier
adorned itself with roses?
The brook searches for you, longingly rushes,
Wind and clouds push higher now into the blue
To look for you from the most distant bird’s-eye view.

In the heights my table was set for you: —
Who lives so close to the stars
To the grey yonder of the abyss?
My realm—what realm stretches further?
And my honey—who has tasted it? …..

— There you are, friends!— Alas, but I am not
The one you wanted?
You hesitate, amazed—oh, you are quite sullen!
I—am no longer the same? Hands, face, gait have changed?
And what I am, to you friends—I am not?

Am I another? A stranger to myself?
Sprung from myself?
A wrestler, who too often subdued himself?
Too often resisted his own strength,
Wounded and stopped by his own victory?

I sought where the most biting wind blows?
I learned to live
Where no one lives, in desolate polar zones,
Unlearned man and god, curse and prayer?
Become a ghost who crosses glaciers?

— My old friends! Now how pale you look!
Full of love and fear!
No, leave! Do not be angry! You—cannot live here:
Here among this most remote realm of ice and rock—
Here one has to be a hunter and chamois-like.

I’ve become a wicked hunter!— Look how much
My bow is bent!
The strongest was he who drew his bow like this — —:
But now alas! No arrow is dangerous
As that arrow,—away from here! For your own good! …..

You turn away?— O heart, you have borne enough,
Your hope stayed strong:
Keep your door open to new friends!
Let the old go! Let the memories go!
Once you were young, now—you are younger!

What once tied us together, one hope’s bond —
Who still reads the signs
Love once inscribed on it, the faded ones?
I compare it to parchment that the hand
Is afraid to grasp,—like parchment that is discolored, burnt.

No longer friends, they are—what should I call them?—
Nothing but ghosts of friends!
That knock at my heart and window nightly,
That look at me and say: „were we once friends?“ —
— O withered word, once fragrant as the rose!

O longing of youth that misunderstood itself!
Those I longed for,
Those I deemed changed into my kin,
That they have aged has driven them away:
Only he who changes remains akin to me.

O noon of life! Second time of youth!
O summer garden!
Restless happiness in standing, watching and waiting!
I await friends, ready day and night,
New friends! Come! It’s time! It’s time!

*              *
*

This song is over—the sweet cry of longing
Died in my mouth—
A sorceror did it, the friend at the right time,
The friend of noon—no! do not ask who he is—
At noon was the time one became two …

Now we celebrate together, certain of victory,
The feast of feasts:
Friend Zarathustra has come, the guest of guests!
Now the world laughs, the dread curtain is rent,
The wedding has come for light and darkness …..

http://www.thenietzschechannel.com/works-pub/bge/bgefhm.htm