Tejellining

Dangqi hesh-pesh digüche qeshqergimu pur ketkenidi. Özi qattiq qol, zalim bolsimu,Alim-ölimalargha bashqiche itibar bilen qaraydighan shu chaghdiki hökümdar yaqup

Begmu alimning künsayin ulghiyip bériwatqan shöhritidin xewerda idi. U bir

Qétim yeken’ge qilghan sepiride yeken hakimbigi muhemmet yunusjan shighawuldin

Tejellining hal-ehwalini sorap, uning bilen söhbette bolushni xalaydighanliqini

Bildürdi. Muhemmet yunusjan shighawul derhal ordida katta ziyapet raslap,

Chaparmenlerdin ikkini tejellini chaqirip kilishke ewetti we yekendiki chong-chong

Ölima, yurt mötiwerlirining hemmisini orda ziyapitige chillap xewer biriwetti.

Chaparmenler ordidin at oynitip chiqip, birdemdila tejellining qorosi aldigha

Kilip toxtidi we ishik halqisini jiringlashtti. Tejellining xas talipliridin

Bireylen chiqip ishikni achti.

Bu chaghda tejelli kütüpxanisigha békiniwélip, yéqin buradiri mewlane muhemmet

Yoldashqa shé’iriy mektup yéziwatatti. Tejellining ilhami hedep jush urup

Tashmaqta idi. Talip tapsidila toxtap, gélini qirip, ustazigha deydighan gipi

Barliqidin bisharet berdi. Tejelli talipqa qarap „quluqum sende“ dep isharet

Qildi.

– yaqup beg aliyliri hezritim bilen hemsöhbet bolush arzusida ustazni

Hakimbeg ordisigha chillap chaparmen ewetiptu,-didi talip.

Tejelli oylinip qaldi. Shu tapta u grik peylasupi di’agon bilen iqlimgir

Iskender zulqerneyin otturisidiki bir qétimliq uchrishishni yadigha aldi:

Gérik peylasopi di’agon heqiqet arisigha shundaq chökkenki, pelsepiwi pikirler

Uni tawlap eng yoqiri pellige élip chiqqanidi. Iskender zulqerneyin qelemdar

We elemdarlirini bashlap kirt arilida uni yoqlighanda, peylasop bu ulugh

Ziyaretchige itibar qilip ketmigen. Ular bar-yoqi töt éghizla gep qilishqan:

– men makidoniyidin kelgen ulugh iskender zulqerneyin bolimen .

– men nik mez’hibidin, ismim di’agon.

– qandaq hajitingiz bolsa digen yiringizdin chiqsam deymen.

– ademliringni élip yénimdin yoqal, aptipimni tosma, telipim shu.

Neq meydanda iskender zulqerneyin’ge yéqin turghan wezirler özlirining bu ulugh

Dahiyisining „nawada men iskender zulqerneyin bolmighan bolsam, undaqta di’agon

Bolar ikenmen“ dep pichirlighinini anglighan.

Biraq, hazir tejelli duch kelgen weziyet di’agon bilen iskender zulqerneyin

Otturisidiki uchrishishqa köp oxshiship ketmeytti. Gerche uning hazirqi rohi

Haliti di’agondin köp perqlenmisimu, likin uni jenubi shinjangni söhbetke teklip

Qilghan yaqup beg, iskenderge oxshash soqrattek peylasoplarning qulida

Terbiylen’gen medeniyet égisi emes idi. Büzruk xojini hej tawap qildurush

Bahanisi bilen hakimiyet ishliridin chetlinip mekkige heydiwitip, pütkül jenubi

Shinjangni hetta wezirmu ishletmey bir özi ongche igiliwalghan yaqup begning

Nahayiti qehrilik adem ikenlikini tejellimu anglighanidi. Uning teklipige

Pisent qilmasliq bashni qilichqa tutup bergen bilen barawer idi. „maqul“ dep

Uning aldigha baray dise, köngli kötürmeytti. Ilhami jush urup qaynawatqan

Hazirqi peytte uning arqa-arqidin talay güzel shi’irlarni yézip, üzining rohiy

Tejribe dunyasidiki jennet huzurini sürüshke ishtihasi qewet küchlük idi. Ana

Yurtining teqdiri mesliside, u yaqup begdin alliburun ümidini üzgen idi. Uning

Bilen bolghan ülpetchilikning tejelli üchün hichqanche ehmiyiti yoq bolupla

Qalmay, eksiche bir munche bash aghriqi, gézi kelse kalla kétidighan xewp-xeterlerdin

Bisharet béretti. Tejelli hökümdarlardin yiraq turushni aqilliq dep biletti. Uningda

Qandaqtur birer mensep yaki imtiyaz temesi bolmighachqa, uning neziride nazuk

Héssiyatlar bilen sughurulghan bir misra shé’ir qimmet jehette yaqup begdin chendan

Artuq idi. Axir u üzining jawabini kütüp telmürüp turghan talipqa zixmu

Köymeydighan, kawapmu köymeydighan bir usulda jawap berdi.

Chaparmenler tejelli hezretlirining jawabini élip ordigha yitip kelgende

Yekendiki yurt kattiliri we ölümarlarning hemmisi digüdek ordigha jem bolup,

Yaqup begning aldida küchüklinip, xoshamet tüsini alghan yaghlima gepler bilen

Söhbetni bashliwetkenidi. Qaysidur bir sha’ir chirqiraq awazda shé’ir diklamatsiye

Qilip yaqup begni muhemmet eleyhissalam bilen teng urun’gha qoyup maxtawatatti. Uning

Aghzidin shölgeyliri éqip saqallirini nemliwetkenidi.

Chaparmenler orda yasawulliri arqiliq muhemmet yunusjan shighawulgha tejellining

Jawabini yetküzdi. Muhemmet yunusjan shighawul yaqup begni maxtap shé’ir

Uquwatqan sha’irgha mesxirlik külüp quyup altun kursida mügdep olturghan yaqup

Begning qulaqlirigha sarasimige chüshken halda tejellining jawabini yetküzüp

Pichirlidi:

– aliyliri, tejelli hezretliri hazir intayin bir ish bilen istiqamet üstide

Iken, ikki sa’etkiche hichkim bilen sözleshmeydiken, hazir hetta xanimimu

Uninggha gep qilalmaydiken. Shunga, aliylirining mubarek permanidin xewer tapalmay

Qaptu. Xanimi chaparmenlirimizge „tejelli hezritim istiqamettin parix bolup

Chiqqandin kiyin yaqup beg aliylirining didarigha mulaqat bolush üchün bashchilap

Chapqay“ dep jawap biriptu.

Yaqup beg ghezep bilen ornidin turup ketti. Bezmidikilerning hemmsi timtas bolup

Qélishqanidi. Tejellige heset qilip yürgen bir qisim xoshametchiler yaqup begning

Ghezipidin xursen bolup özlirini quyushqili yer tapalmay qélishqanidi. Muhemmet

Yunusjan shighawul eksiche tejellining teqdiridin ensirep, chip-chip terlep

Ketkenidi. Bir haza jimjitliqtin kiyin yaqup beg hich kütülmigende özlikidin

Peskoygha chüshüp qaldi. Muhemmet yunusjan shighawul üstidin bir éghir yük élip

Tashlan’ghandek yinik uh tartip qoydi.

– tejelli hezretliri téxi yürügini qaptek qilip hökümdarning eqlini sinawitiptu.

Men hemmini chüshendim, uning istiqamette olturghinimu yalghan. Pah , uning

Jür’itige barikalla! men ene shundaq jür’etlik danishmenlerge amraq. Tejelli

Hezretliri bilen söhbetlishishni telep qilghan adem mana men, hergiz tejelli hezretliri

Emes. Elmisaqtin dawamlishiwatqan qa’ide buyiche hajetmen adem hajiti chüshken

Ademning aldigha bérishi kérek. Hajetni rawa qilghuchi hajetmenni izdep baridighan

Ish qeyerde bar? Men hemmini chüshendim. Tejelli hezritim bilen söhbetlishishni men

Telep qilghan bolghandikin, men uning aldigha bérishim kérek idi. Jama’et

Jürünglar! biz qa’ide buyiche tejelli hezretlirining huzurigha salamgha barayli!

Baya gülqeqeliri échilip ketken hesetxorlarning mana emdilikte qoltuqliridin

Tawuzliri chüshüp salpiyip qélishqanidi. Muhemmet yunusjan shighawul qulaqlirigha

Ishenmey, bir haza hangwéqip turup qaldi. Yaqup bege alliburun texttin chüshüp

Orda ishikige bérip bolghanidi. Muhemmet yunusjan shighawul birdinla isige keldi-de,

Orda mulazimlirigha ziyapet üchün teyyarlan’ghan barliq nersilerni shu péti

Tejelli hezretlirining üyige yötkeshni tapilap, orda ishikidin chiqiwatqan yaqup

Begke yügürüp digüdek yitishiwaldi.

Tejelli hezritimning shi’iri ilhamimu alliqayaqlargha uchqanidi. U ordidin

Qandaq xewer yitip kélidighanliqini angqiralmay perishan bolup olturatti. U bu

Ishning aqiwitini yaxshiliqtin köre, köprek yamanliqqa juraytti. „allagha

Tewekkul, gézi kelse béshim kéter, hazir ölmisemmu hamini bir küni ülüp

Kétimen’ghu? Béshimgha kelgenni körermen…“ dep oylap oylaytti u ichide. Büwi

Ziba xénim tejellidin bekrek teshwishke chüshkenidi. U hetta tejellidin uning

Axiretlik ishlirini qandaq bir terep qilish toghrisida wesiyet sorap aware idi.

Hayal ötmey bayiqi chaparmenler ishikte yene peyda boldi, ular nahayiti téz

Chapqachqa hasirap kitishkenidi:

– hezritim, aliyliri bir top jama’etni bashlap huzurlirigha qedem teshrip qilip

Kéliwatidu!

Tejelli külümsiridi. „…qarighanda köridighan künüm bar oxshaydu“ dep oylidi u.

Arqidinla a’ilisidiki ulugh-ushshaq hemmeylenni herketlendürüp mihmanxana

Öyni mihmanlargha layiq teyyarlashqa tutundi.

Birer chügün qaynim öte-ötmey neqishler bilen bézelgen, töt teripi altun, töt

At qushulghan yasidaq mepe tejellining ishik aldigha kilip toxtidi. Tejelli

Hezretliri külümsirep ishik aldigha chiqti we mepidin chüshüwatqan yaqup begke sel-pel

Égilip éhtiram bildürdi.

– aliylirining ghéribane külbemge qedem teshrip qilghinigha apirin !

Yaqup begmu öz nöwitide tejelli bilen qizghin qol éliship kürüshti:

– hedislerde: „bir alimning söhbitide bolmaq ming reket namaz uqush, ming késelni

Dawalash, ming jinaza namizigha qatnishishtin ewzel“ diyilgen. Shunga, özliri bilen

Bolghan söhbetni hemmidin ela bilip, huzurlirigha kelduq.

– muhemmed peyghembirimiz yene shundaq digen: „ümmetlirim ichide ikki türlük

Kishiler bar. Ular yaxshi bolsa, bashqa kishilermu yaxshi, eger ular buzulsa

Bashqilarmu buzulidu. Ular bolsa yurt kattiliri we alimlardur“… Xelqning

Teqdiri üchün janapliridek yurt kattiliri bilen péqirdek alim sanilip

Qalghanlarning öz-ara durus niyetler üstide hemjehette bolmiqimiz zörür, elwette!

Ular shu teriqide söhbetleshkech mihmanxanigha kirip keldi. Ordidin élip

Kilin’gen nazu nimetler pütün supini igiligen dastxan’gha liq tolup yene éship

Qaldi. Hörmet sinchayliri toxtawsiz aylinip turdi. Tejelli hezretlirining „yürikini

Qaptek qilip“, perdazlimay, udul-udul pikir qilishliri tesiride sorundikilerde

Qurunush yoqap, söhbet misli körülmigen derijide janlinip ketti. Baya ordida

Yaqup begni maxtap shölgeylirini éqitishqanlar mana emdilikte yaqup begning kem

Körilidighan, pewqul’ade iltipatigha érishken bu teleylik alimni aghzi-aghzigha

Tegmey maxtashqa bashlidi. Ularning xoshametliridin alimning bedenliri tikenliship

Ketti. Chünki, ularning arisida alimni körelmey yürgenlermu bar idi.

Ular „qur’an kerim“diki

„alimlar-peyghemberlerning warisliridur“,

„bendiler ichide tengridin peqet alimlarla qorqidu“,

„bilgen bilen bilmigen qachan teng bolghan?“ digen ayetlerni,

„alimlar tengrining yer yüzidiki pasibani“,

„qiyamet küni alimlar ishletken siyah bilen shihitlerning qéni tarazigha éghir

Olturidu“,

„alimlar üchün pütün asman we zémindiki perishtiler tengridin kechürüm soraydu“,“alimlarning

Derijisi adettiki musulmanlarning derijisidin yette yüz derije artuq turidu,

Derijining arliqi besh yüz yilliq“,

„tengri qaysi bendisige yaxshiliq xalisa, uni dinda alim qilidu“ digendek

Hedislerni shipi keltürüp alimni hedep uchurmaqta idi.

– konilarda: „bilgenliringni eldin yushurma“ dégen gep bar, -didi alim

Maxtashlardin zirikken terzide -shunga menmu bilgenlirimni silerdek ezir

Mihmanlirimdin ayap nime qilay? Hazir jama’et arisida diniy itiqad bilen

Ilim-penni bir-birige qarshi qilip qoyidighan mutessip köz qarash éghir derijide

Saqlanmaqta. Bu tarixta uzun mezgil jahan tereqqiyatining aldinqi sépide yol

Échip mangghan islam sherqini hala bu künlerge kelgende jahandiki eng tereqqi

Qilmaywatqan qalaq eller qatarigha chüshürüp qoyghan halqiliq mesile. Hazir bu

Heqte texirsizlik bilen oylanmaq lazim. Ilim-pen tengri bendilerge ata qilghan

Eng isil német. Ilim-penni inkar qilish mahiyet itibar bilen éytqanda

Tengrining németlirige kupurluq qilghanliqtur we öz-özige zulum qilghanliqtur . Qur’an

Kerimdiki ikki yüz elliktin köprek ayette musulmanlar tebi’etni tetqiq

Qilip, ilim-pen ishlirini pütün musulmanlar turmushining ayrilmas bir qismi

Qilishqa righbetlendürülgen.

Hediste: „ilim telep qilish her bir musulman er-ayal üchün perizdur“ diyilgen.

Peyghembirimiz: „ilim, yiraq jungguda bolsimu bérip ögininglar“ dégen. Uning

Warisliri ashu telimge emel qilip, öginish we alaqe baghlash üchün junggugha

Elchi ewetken.

Ayetlerde shundaq kélidu: „tengri aranglardin üzige iman keltürgenlerni we

Bilimge ige kishilerni yoqiri mertiwilerge kötüridu“,

Büyük ellame ghezzalining qarishiche, „biz silerge eyibinglarni yapidighan kiyim

Chüshürüp berduq“ digen ayettiki „kiyim“ sözi del ilimni körsitidu.

Bu dunyada bir tengridin bashqa her qandaq insan eyip we noqsanlardin xaliy

Bolalmaydu. Eyiplerni yépish we noqsanlardin xaliy bulushta bizge ilim

Öginishtin bashqa ikkinchi bir yol yoq. Pezilet we edep-exlaqmu ademge zinnet

Béghishliyalaydu. Biraq nadanlarda pezilet we edep-exlaq nimish qilsun?

Peybembirimiz: „tengri insanlarni özige oxshitip yaratqan“ digenidi. Ilim

Öginish we tepekkur qilish tengrige yéqinlishshining birdinbir yuli.

Hedislerde shundaq kélidu:

„hékmet digen ulugh insanni téximu ulugh qilidu, qulni padishahliqqa yetküzidu“,

„imanning kiyimi-teqwaliq, teqwaliqning zinniti-haya, miwisi-ilimdur“,

„ibadetning eng yaxshisi ilimdur“.

Ghezzali: „ililm bolmisa ibadetmu bolmaydu“ dep qaltis toghra éytqan.

Newa’i hezretlirimu: „bir sa’etlik tepekkur bir yilliq ibadettin ela“ dégenidi.

Peyghembirimiz yene: „tengrining bendiliri bilimdar bolushtinmu artuq peziletni

Tapalmaydu. Elwette bir alim sheytan, bir alim sheytan’gha, ming qara qosaq

Musulmandin bir alim qorqunuchluqraqtur. Hemme nersining tüwriki bar, dinning

Tüwriki bolsa ilimdur“ deydu.

Tenning ghizasi ta’am, qelbning ghizasi ilimdur. Bu dunyadiki eng chirayliq ish

Ilim we ibadettur.

Loqman hekim shundaq digen: „alla qaqas dalilarni yamghur bilen tirildürgendek,

Dillarni hékmet nuri bilen tirildüridu“.

Peyghembirimiz yene shundaq deydu:

„perishtiler ilim izdigüchilerning ishidin xursen bolup qanatlirini uning

Ayiqigha qoyidu“,

„qur’an peqet ilim bilenla menpe’et béridu. Kimki islamni rawaj tapquzush

Üchün ilim izdigen halitide ölüp ketse, jennette u adem bilen peyghemberler

Arisida peqet bir derijila perq qalidu“.

Sahabiler shundaq digen:

„kimki ilim izdeshni j*had dep qarimaydiken, u sarang hésaplinidu“.

Muhemmed eleyhissalamgha nazil bolghan tunji söre „uqu!“ digen gep bilen

Bashlan’ghan.

Medrisler-ilim ochiqidur. Biraq, hazir ademlirimiz medrislerdin xuddi

Hepsidin qachqandek qachidighan boliwaldi. Sewebi nime? Uqutush usuli nachar,

Taliplar bir ayda öginidighan dersni bir yilda öginiwatidu. Medrislerge dölet

Xezinisidin kiliwatqan yardem yoq diyerlik, muderrislerning heqqidin tartip

Medrisning ushshaq-chüshek chiqimlirining hemisi taliplarning gejgisige chüshmekte. Uning

Üstige muderrislirimizning nepsimu bek yoghinap qéliwatidu. Hetta bezi

Muderrisler wexpilerning kirimini qaqti-soqti qilshtinmu tep tartishmaywatidu. Puqralirimiz

Kembeghel, perzentlirini terbiyleshte bundaq éghir yükning höddisidin chiqalmaydu. Tengri

Öz a’ilisini gheplette qoyghuchilargha qattiq azap wede qilghan. Padishahlar üchün

Élip éytqanda puqralar ularning öz a’ile tawabatlirigha oxshash.

Ayetlerde shundaq kélidu: „herqandaq qowm öz ehwalini özgetmigiche, tengri

Ularning ehwalini özgertmeydu“

Öz waqtida sulayman eleyhissalamgha tallash üchün ilim, padishahliq we mal-dunya

Birilgenidi. Likin sulayman eleyhissalam ilimni tallidi. Padishahliq we mal-dunya

Ilimge üstek qilip birildi. Sulayman eleyhissalam ilim öginip kapir

Bolghini yoq. Biz ilim ögen’gen’ge hergiz kapir bolup qalmaymiz. Eksiche tengrige

Téximu yéqinlishimiz. Öz ehwalimizni özgeritsh üchün ilim-pen’ge jiddi yürüsh

Qilmaq kérek.

Jama’et chongqur hayajan ilgide oylinishqa esir boldi. Söhbet qizghin keypiyatta

Dawamlishiwatatti.

Arida tejelli yaqupbegning iltimasi bilen

„beharda wefa yoq, ghenimettur ol kim, chemen ichre bezme ishret qurayli..

Heqiqetni ejdihardek tartip dem, ma’aripta yolwas bolup yüreyli…“

Digen misralar yézilghan bir parchini uqup berdi.

Yaqupbeg hayajanlinip üzining üstidiki tonini sélip surunning üzidila

Tejellige keydürüp qoydi. Padishahlarning aditide bu kem körilidighan éhsan idi.

Axirida yaqup beg tejelli hezretliridin üzige qandaq hajiti bolsa tartinmay

Éytishni telep qilip, alimning hajitidin chiqishni üzige sherep dep

Bilidighanliqini qushumche qildi.

Tejelli hich kütülmigende üzining xususiy menpe’eti bilen munasiwetsiz bolghan,

Adette kalla kitishtin ensirep hichkim éytalmighan teleplerni arqa-arqidin

Yaghdurwetti:

– büyük ellame jalaliddin rumi hezretliri: „heqiqiy hakimiyet ademler

Üsitidin emes, belki uning qelbi üstidin qarar tapidu“ dep qaltis toghra

Éytqan. Janabiy aliylirining qilichining zor bilen emes, belki adalet bilen

Tiklen’gen. Shundaqla xelqning qelb mayilliqliri üstige qarar tapqan heqiqi

Hakimiyet qurup chiqishlirigha tilekdashmen. Üzümchilik höküm sürgen seltenet

Mel’un seltenettur. Aldilirida tep tartmay edepsizlik qilghan bolsam

Kechürgeyla.

Baya yaqup begning derghezep bolup qan tüküp sélishidin ensirep surundikilerning

Üngsüli öchkenidi. Mana emdilikte yaqupbeg bilen tejelli ikkisining orni

Almiship qalghandek hés qilip téximu heyran boldi. Tejelli yaqupbegdin yene jay-jaylarda

Meschit sélishning ornigha medrislerni köprek sélishni, meschitlerning wexpe we dölet

Xezinisidin bérilidighan xirajetni köpeytip birishni, medrislerde yéngiche uqutush

Usulini yolgha qoyush heqqide perman chüshürüp birishni, jay-jaylarda hakimiyetning

Zori bilen bolsimu alim-ölimalarni hörmetleshni udumgha aylandurushni telep

Qildi. Üzining xususiy hajiti heqqide birer éghizmu tinmidi. Alimning surunda

Bar bolghan bir qisim reqiblirimu xuddi yaqup begke oxshashla alimning

Qurqumsizliqi we elning menpe’etinila közleydighan aliyjanap pezilitige qayil

Bolmay turalmidi.

Söhbet tang atquche dawamlashti. Yaqup beg:

– alimlarning küzikenla, nimishqa nechche waqittin biri özlirini ashkarlimay,

Bizning mubarek nezer-itibarimizdin pinhan tutup keldile? -didi alimgha su’al

Neziri bilen tikilip.

– mini maxtighanlirigha köp rehmet. Ilim égisini ilimning üzi ashkarlaydu. Üzini

Özi köz-köz qilish digen exmeqlerning ishidur, xalas! -dep jawap berdi tejelli.

(menbesi:Eldawa toridin)