1937-yili 5- ayning 4 – küni etigende , memtili ependi aditi boyiche somkisini élip uyushmigha baridu . Bu chaghda qeshqer shehiridin kéchilep yolgha chiqip , tang étishtin burun atushqa yitip kelgen qeshqer wilayetlik saqchi idarisining mu’awin bashliqi ubulqasim ademliri bilen memtili ependining kélishini kütüp turghan idi . Memtili ependi uyushmigha kirishi bilenla , ular memtili ependini qolgha alidu . Bu mudhish xewerni anglighan minglighan amma we oqutquchi – oqughuchilar yügürüshüp yolgha chiqidu . Ular saqchilarning qoligha koyza sélin’ghan memtili ependini bir sok – sok yalingach atqa mindürginiche arigha élip kétiwatqanliqini köridu . Buni körgen er ayallar ünsiz uh tartishidu . Oqughuchilar « ependim ! » dep waqirap , ün sélip yighliship kétidu . Yalingach at üstide mehbus süpitide olturghan memtili ependi oqutquchi- oqughuchilar we yurtdashliri bilen béshini lingishtip xoshlishidu . Saqchilar memtili ependini otturgha alghan péti toxtimay méngip , qumaltagh terepke kétip qalidu …
Memtili ependi udul qeshqer saqchi idarisige yalap apirilghandin kéyin , saqchi bashliqi qadir hajining aldigha élip kirilgen . Qadir haji memtili ependini körüp , körenglik bilen qaqaqlap külüp ketken …
Memtili ependi qeshqer wilayetlik saqchi idariside qisqa soraq qilin’ghandin kéyin , yawagh türmisige élip bérilip 14- kamérgha tenha solap qoyulghan … Memtili ependi özi yalghuz solan’ghan kamérning jenubi témigha atqa min’gen bir ademning resimini sizip astigha : « men1937-yil 5-ayning 4-küni seyshenbe bu yerge kirdim , méni naheq qolgha élishti » dep yézip qoyghan .
1937 – yili 5 – ayning 30 – küni seherde , qeshqer yawagh türmisige qamaqliq 300 din artuq siyasi mehbus türme hoylisigha yalap élip chiqilip , tutash oqqa tutulghandin kéyin , bénzin chéchip köydüriwétilgen . Qeshqer saqchi idarisining bashliqi qadir hajining bashqurishidiki bu türmini shu chaghda sowét itipaqining qeshqerge kirgüzgen qirghiz atliq qisimlirining tü’enjangi mewlanop üchyüzdek eskiri bilen saqlaytti .
1937 – yili 12 – ayda , shéng shisey omumen ilgiri tömür , osman , sabit damollam , maxosen we mehmut muhitigha egiship parakendichilik salghanlar birdek qolgha élinip tazlinidu , dep jakarlighan . Qeshqerde 5000kishi qolgha élin’ghan . Ular birdek « xa’in » dep jakarlan’ghan hemde mal- mülki musadire qilin’ghan . 12-ayning 17-küni qeshqer rayunida « xa’inlarning mal-mülkini éniqlash hey’iti » qurulghan . Shing shisey özining mustebit hakimyitini mustehkemlesh we sitalindin alghan qerzini qayturush üchün , mushu bahanida , shinjang miqyasida nurghun chong baylarni qolgha élip , ularning mal- mülkini musadire qilghan . Yene bir jehettin közge körün’gen emeldarlarni we ziyalilarni qirip tügetken .
Eyni yilliri yeken wilayetlik uyghur uyushmisining re’isi we yekenning hakimi qatarliq xizmetlerni ötigen abduréshit yüsüp ependining éytip birishiche , ( yawagh türmisini saqlighuchi) mewlanup , térisige sighmay hökürep yürgen zamanlirida , intayin qebih ishlarni sadir qilghan iken . U bir qétim , qurban héytida qattiq mes bolup qélip , dadqibay digen aghiynisi bilen adem öltürüshte besliship baqmaqchi bolup , bashqilargha buyrup türmidin 40 neper mehbusni élip chiqip , ularni ong- sol qilip qatar yatquzup , yénidin pichiqini chiqirip , bashqilargha körsitip turup : « men pichaqni bir qétimdin sürüsh bilen , bu ong tereptikilerning jénini tézlik bilen alalaymen , sol terepte yatquzulghanlarni dadqibay boghuzlisun » dep , jallatliq maharitini körsetkeniken … Shu zamanlardiki qanliq weqelerning hazir bar bolghan shahidliri mewlanopning qilmish-etmishlirini ghezep bilen hékaye qilishidu . Bundaq hikayilerni tarixchi ablimit ruzi manga köp qétim qaynap turup bayan qilip berdi .
Uyghur xelqining mushu esirdiki eng olugh ma’aripchisi , talantliq teshkilatchisi , ot yürek kompozitori we sha’iri , nami menggü ölmes oghli memtili ependi uyghur xelqi aldida qan – qerzge patqan , xelqni zar – zar qaqshatqan ashu mewlanop dégen jallatning qolida , 1937-yil 5 – ayning 30 – küni tang seherde étip tashlinip , arqidinla köydürüwétilgen .
Memtili ependi türmige qamalghandin kéyin 14- kamérning tamlirigha bir nechche parche shé’ir yézip qoyghan :
Nechche yil kezgen idim bu diyari ghurbetni ,
Körmigenidim mundaq azabu – oqubetni .
Aqiwet weten’ge kélip , qilip xelq üchün xizmet ,
Mukapat ornida aldim bu azari külpetni .

Taqitim taq boldi mundiki xelqning nidayidin ,
Qulaqlirim gas boldi kishenler sadayidin .
Gunahi ne iken bunda qamalghan newqiranlarning ?
Heqqe oyghuni yoqtur téngilghan shu gumanlarning .

Rohim ejep qisildi yalghuzluqta , tutqunda ,
Sa’etlirim ötmekte kishenlinip zulmette .
Yéshim ottuz alte yash , tashtin better qatti bash ,
Ada bolar oxshaymen bu xil qayghu – hesrette .

Memtili ependi qaynap turghan ghezeplik héssiyati bilen , kamér tamlirigha shé’irlarni yézip toshquziwetken :
Bulbullar tutqun boldi , yurtni bulghidi qagha ,
Kim bolsa wetenperwer bir kün ésilur dargha .

Bu qarangghu yillarda tapalmidim adalet ,
Adaletke intilsem qolgha aldi siyaset .

Xelqim üchün ilim – pen , tereqqiyat izdidim ,
Niyitim sap , dilim aq , ötküzmidim jinayet !

Qadir haji kirip keldi , yénida gundipay alte ,
Heqiqet ne ? Adalet ne ? Bilmeydu eqli bek kalte .

Kishen qisti séni tewpiq qilma zerriche peryad ,
Pida qil qanni sen emdi , béshinggha keldi bu ersat .

Urghup turghan issiq qan jismimda isiyan éter ,
Künde mushtumdek kések xet yézip tügep kéter .

Xudayim bilur balilirim qaldi dadu – peryadta ,
Dérikimni alalmay sersan bolup her yaqta .

El xa’ini , memtimin ichi qara munapiq ,
Hökümetke üstümdin xewer béripsen saxta .

« el xa’ini , memtimin ichi qara munapiq » digen misradiki memtimin 1930— 1940- yilliri qeshqer teweside shéng shisey we gomindang hakimyiti üchün ishpiyunluq qilip , ikki qolini nurghun xelqperwer oghlanlarning issiq qéni bilen boyiwalghan munapiq memtimin aq kirpik digen kishini körsitidu .

1937 – yil 5 – ayning 30 – küni seherde yawagh türmisidiki üch yüzdin artuq kishining oqqa tutulup köydürüwétilgenliki toghrisidiki bu mudhish xewer qeshqer shehrige nahayiti tézlik bilen taralghan . Shu chaghda , memtili( tewpiq ) ependining akisi nizamidin ependining on nechche yashliq oghli rishat qeshqer shehiride iken . Memtili ependi qolgha élin’ghandin kéyin , nizamidin ependi rishatni .., memtili ependige tamaq we kiyim – kéchek yetküzüp bérishke buyrughan . Shunga u shu küni etigende ornidin turup héyitkahgha kélip , kéchiche bolghan jengge a’it xewerlerni bilmekchi bolghan . Lékin uning bilgini « saqchilar yawagh türmisige ot qoyiwitip yéngi sheherge qéchip kétiptu » dégen shum xewer bolghan . Rishat hichnimige qarimay molla akisi ( memtili ependini shundaq ataydiken ) ning xewrini élish üchün yawagh türmisige kelgen . Qarisa bu yer qizil qiyametning özige aylan’ghan bolup , köyüp chüchüle bolup ketken jesetler hoylida , tamning tüwiliride , kamérlarning bosughisida döwiliship ketken . Rishat yügürgen péti memtili ependi yatqan kamérgha barghan . Shu chaghda , birsi uning mörisini tutqan , qarisa dadisi nizamidin ependi iken , yénida memtili ependining shagirti abdughupur qunaji , aghinisi abbas chongmu bille iken . Esli ular abduniyaz qisimlirining qeshqerge hujum bashlighanliqini anglap kéchilep yol yürüp qaq seherde qeshqerge yétip kelgeniken . Ular qeshqerge kélipla türmige ot qoyuwétilgenlikini anglighan , shuning bilen héch némige qarimastin bu yerge kelgen . Ular birlikte memtili ependining jesitini izdigen . Jesetler tonughusiz derijide köyüp ketken bolghachqa , ular bek izdep ketken . Kéyin rishat memtili ependining putidiki köymey qalghan karashnaway ayighini tonowalghan . U dadisigha : « men bu ayaghni téxi birnechche künning aldida ekilip bergenidim » dégen . Shuning bilen nizamidin ependi bilen abbas chong memtili ependining hem kichiklep , hem yéniklep ketken jesitini awaylap kötürüp köynek , chapanlirigha orap atqa artip , beshkéremge yétip kélip bir yéqin tunushiningkige chüshken . Ular qarangghu chüshkende mangmaqchi bolushqan . Rishatni bolsa at bilen awwal bérip mexpiy halda yerlik teyyarlitip turushqa buyrighan . Özliri jesetni taghargha sélip , atqa artip beshkéremning it yoli arqiliq kéchilep atushqa qarap yol alghan . Nizamidin ependi , abbas chong , abdughupur ücheylen üstige jeset artilghan atning yénida buquldap yighlap yash töküp mangghan .
1934 – yildin 1937 – yilghiche bolghan töt yil jeryanida jenggiwar izchilirini bashlap , ney – baranlarni yangritip , naxsha – marsh sadaliri bilen taghu – tashlarnimu lerzige sélip , qeshqer bilen atush ariliqidiki bu tar yolda nechche on qétim heywetlik seper qilghan , hem shu xasiyetlik seperliride minglighan – onminglighan kishilerning qelb közini yorutup , uyghur ma’arip tarixida misli körülmigen parlaq sehipilerni achqan bu ma’arip serkerdisi , bügünki künde köyüp chüchüla bolghan halette taghargha qachilinip , atning üstide qeshqer bilen atush ariliqidiki bu yolda eng axirqi sepirini bésip kétiwatatti . . .

Jahan’gha patmighan serke
Qazan’gha qandaq patqandu !
Qazan’gha patsa patqandu ,
Tuwaqni qandaq yapqandu ?

Memtili ependining jesiti el ayiqi bésiqqanda boyametke élip kélin’gen . Ular memtili ependining axiretlik ishlirini intayin mexpiy püttürgen , néme qiliwatqanliqini hetta nizamidinning ayali zorixan’ghimu oqturmighan .
Axiretlik pütkendin kéyin , sekkiz kishi nizamidin , abduraxman sha’ir , abbas beg ( 1936 – yilidin kéyin atushqa beg bolghan , yene bir ismi abbas chong ) , quwan sheyx , abdughupur qunaji ( téjenlik meripetperwer bay quwan hajimning oghli ) , rishat we memtili ependining yerlikini teyyarlighan ikki nimkar – tashmemet , igemberdiler aldirap merhumning namizini chüshürüp uni depne qélishqan . Éhtiyat yüzisidin hetta qebre üstige égizrek topa döwileshkimu jur’et qilalmighan .
Merhumni depne qilip bolghandin kéyin . Sekkizeylen nizamidinning öyige qaytip kélip , bu sirni ebediy saqlashqa , tuqquzinchi bir kishige bildürüp qoymasliqqa qesemyad qilishqan .
Memtili ependining türme tamlirigha yézip qoyghan shé’ir – qoshaqliri qandaq saqlinip qalghan ? Semer bayning oghli abduraxman semer memtili ependining ong’ériqtiki « oqutquchi terbiyilesh kursi » ning oqughuchisi idi ,.. « saqchilar yawagh türmisige ot qoyiwitip yéngi sheherge qéchip kétiptu » dégen shum xewerni anglighan abduraxman semer ustazining néme bolghanliqini bilish üchün , emet mexsum qatarliq birnechche sawaqdishini bashlap derhal qeshqerge yétip barghan . Ular yétip kelgende , türmining ichi bir qizil qiyametke aylan’ghan bolup , uruq – tuqqanlirining jesitini izdewatqan we tapqanlarning yigha – zari pelekni qaplighaniken . Abduraxman semer bashliq birnechcheylen memtili ependining jesitini izdigen . Ular izdep bir kamérgha kirip , tamda memtili ependining chalma bilen yazghan shé’irliri turghanliqini körgen . Ular puchurkisigha qarapla , memtili ependining shé’irliri ikenlikini jezim qilghandin kéyin , hemmini köchürüwalghan . Ular köchürüwalghan shé’irlar qiriq kuplit etrapصda bolup , bu shé’irlarni kéyin abduraxman semer yadliwalghan .
1937 – yil 5 – ayning 30 – küni keltürüp chiqirilghan bu mislisiz paji’ening mudhish xewiri bir – ikki kün ichide pütün qeshqer tewesige pur ketken . Bu xewer atushta keng tarqalghandin kéyin , memtili ependining balichilap béqiwalghan munewwer shagirti mir’ehmet séyit derhal dadisidin roxset élip , téjenlik sulayman digen bala bilen ikki éshekke minip qeshqerge qarap yol alghan . Ular qeshqerge yétip kelgendin kéyin , ésheklirini töshük derwazisining téshidiki bir saraygha qoyup , azraq tamaq yep yawagh türmisige yétip barghan . Ular türmige yétip barghanda , bu yer asasen jimiqqan bolup boran uchup turghaniken . Bu ikkisi barliq kamérlargha kirip axiri memtili ependi yatqan türmini tapqan . Ular töt tamgha ala qoymay yézilghan shé’irlarni xatirilirige bir – birlep köchürüwalghan . Ular bu kamérdin chiqip , yene bashqa kamérlarni aylan’ghan . Qarisa yene bir kamérdimu memtili ependining birnechche kuplét shé’iri yéziqliq turghan . Ular unimu köchürüwalghan .
Mir’ehmet siyit bilen sulayman türmining ishikini saqlaydighan gundipayning ayali bilen körüshüp , uning memtili ependige a’it ishlarni bilidighan – bilmeydighanliqini sorighan . Bu ayal bu ikkeylen’ge : « memtili ependini hemmidin burun ekelgen , awwal yalghuz kamérgha solighan , kéyin hisamidin ependi bilen bir kamérgha solidi . Bular memtili ependini bek tola soraq qildi , bek qiynidi . Héliqi mewlanbék ( mewlanopni démekchi ) dégen qirghiz bek tola soraq qilatti . Héliqi künimu memtili ependini ashu öz qoli bilen atti . Biz birnechche ayal étishwazliqta oq tégip kétishtin qorqup , balilirimizni élip bir öyge kiriwalghaniduq . Shu öyning dérizisidin , tang yuruqida bolghan ashu qizil qiyametni öz közimiz bilen körduq , dozaqning özi boldi , xuda bendisige undaq künni körsetmisun . Shu kündin bashlap éghizlirimgha qoqaq chiqip ketti . . . » dep sözlep bergen . Mir’ehmet siyit bilen sulayman ésheklirige minip atushqa qaytip kelgen . Mir’ehmet siyit shé’ir yéziwalghan depterni birersining körüp qélishidin qorqup , shé’irlarni yadqa éliwalghan . Memtili ependining öltürülgenlikini uqqan atush xelqi qoshaq qétip yighlighan :

Ishik aldida töt orus ,
Tötiliside papirus .
Ependimni öltürgen ,
Qadir haji ja orus .

Memtili ependi türmige élin’ghandin kéyin , uning ish – izlirigha warisliq qilip , pütkül atushni qaplighan ma’arip herikitini suslitip qoymasliq üchün , nizamidin ependi , abduraxman sha’ir , emet mexsum , tashaxunumning oghli liwahidin qari , abdughupur qunaji , izchilar sinipining oqughuchiliridin yar muhemmet , sultan mamut qatarliq onnechcheylen yighin échip « memtili ependi türmidin chiqquche , atush ma’aripini aqsitip qoymayli » dep , abduraxman sha’irni memtili ependining ornigha atush ma’aripigha mes’ul qilip békitken . Bu ay – bu künlerde , weziyet dawalghup turghachqa , xa’in – munapiqlarning , ishpiyun – chéqimchilarning küni tughulghan . Ularning xoriki ösup körenglep ketken . Memtili ependi qetli qilin’ghandin kéyin weziyet téximu jiddiyliship ketken . Eyni yilliri memtili ependining yénida meripet mesh’ilini kötürüp mangghan kishiler hökümet da’irilirining diqqet obyékti bolup qalghan …
Weziyet keskénleshkensiri gunahsiz kishiler ushtumtut kéchisi öyidin chaqirip élip chiqilip iz – déreksiz yoq qiliwétilgen . Uzun ötmey memtili ependining akisi nizamidin ependi , abbas chong mu’ellimlerdin abduraxman sha’ir , liwahidin qari , emet mexsum , abdughupur qunaji , izchilardin yar muhemmet qatarliqlar arqa – arqidin qolgha élinip ketken .ularning shu péti iz – dériki bolmighan .
Memtili ependi kötürgen meripet bayriqining etrapigha uyushqan talantliq oqutquchilar xelqperwer shexisler bir – birlep qolgha élin’ghandin kéyin , iz – déreksiz ghayip bolghan . Démek ular shéng shiseyning adet qilghan usuli bilen yoshurun ötürülgen .
1937 – yilining kéyinki yérimida , herqaysi bashlan’ghuch mekteplerdiki oqughuchilarning yéshi bir qeder chongraqliri mekteplerdin pütünley qoghlap chiqirilghan . Da’iriler oqughuchilarning eng kichiklirini élip qélip , ularni öz muddi’asi boyiche oqutqan . Oqutush programmilirimu bashqidin tüzülgen . Memtili ependi ögetken naxsha – marshlarni oqush cheklen’gen . Oqu – oqutush ishliri künséri chékin’gen we chakinilashqan .
Memtili ependining hazirghiche bizge melum bolghan birdinbir foto söriti qandaq saqlinip qalghan ?
Memtili ependi öltürülgendin kéyin , memtili ependining qeshqer qoghanliq bajisi obul hesen memtili ependining ayali melikizatni yéshigha toshmighan qizi edibe bilen qeshqerge élip ketken . Shu chaghda uning türkiyede oqighan chaghdiki oqughuchiliq kénishkisi memtili ependining miras qalghan nersiliri arisida saqlinip qalghan bolup , hazirqi söret shu kénishkigha chaplan’ghan iken . Melikizat xénim bu qimmetlik mirasni etiwarlap saqlighan . Epsuski memtili ependining paji’elik ölümi bilen kélip chiqqan judaliq hesritining derdige berdashliq bérelmigen melikizat xénim uzaq ötmey ölüp ketken . Qara yitim bolup qalghan yalghuz qizi edibeni qeshqer shehiridiki hammisi xeliche xénim béqip chong qilghan . Edibe boyigha yetkendin kéyin turmushluq bolup , töt perzentke ana bolghan . 1960 — 1970 -yilliri « xa’inning pushti » dep chetke qéqilip , edibe xénimning körmigen küni qalmighan . Shuning bilen qeshqerdin ghuljigha köchüp ketken . U hazir ghulja shehirining sherq mehelliside olturidu . Melikizat xénimdin miras qalghan süretni memtili ependining bajisi obul hesen saqlap , 1960 -yilliri memtili ependining akisi nizamidin ependining perzentlirige tapshurup béridu . Ular bu süretni qayta fotogha alghuzup , köpeytip yuyghuzup , uruq tuqqanlirigha birdin tarqitip béridu . Shu sürettin bir parchisi 1982 – yili qurban baratning shexsi adérsigha ewetip bérilidu . Qurban barat bu süretni « bulaq » jornilining 11 – sanida élan qilip , jama’et bilen yüz körüshtürdi . Shundin buyan bu süret köpligen kitap – zhornallarda élan qilindi.
Memtili ependi namliq bu kitapning apturliridin biri bolghan mir’ehmet séyit ependi 1923 – yili atushning meshhed kentide dunyagha kelgen . 1935 -yili memtili ependining « izchi etiriti » ge qobul qilin’ghan hem barabanchi bolghan . 1939- yili qeshqer sifen mektipige qobul qilinip , üch yil oqighan . Oqushni tamamlighandin kéyin ilgiri kéyin bolup qeshqer we atushta sen’etchi , oqutquchi we ilmi mudir bolghan . 1949 -yildin kiyin , atushta medeni- ma’arip xizmitini ishligen . 1959- yildin1987 – yilghiche , atush nahiyilik ( sheherlik ) medeniyet yurtida ishligen . Mir’ehmet siyit ependi 1981- yili tunji qétim « bulaq » mejmu’esining 3- sanida « sha’ir tewpiq » namliq maqalisini we « tewpiq shé’irliridin nemuniler » ni élan qilip memtili ependi we uning bir qisim shé’irliri heqqide qimmetlik melumat bergen . 1985 – yili « atush edebiyati » da « uyghur xelqining 30- yillardiki kompozitori memtili ependi » namliq maqalisini élan qilghan . U yene memtili ependining naxsha – marshliridin 40 nechchini retlep kitapche halitide neshirge teyyarlighan we adettiki ün’alghu tembur bilen oqup , ikki pilastinka qilip xatire qaldurghan . Mir’ehmet séyit ependi yene1987- yili « uyghur yéngi ma’aripining bayraqdari – memtili ependi » namliq eslimisini tamamlap neshirge tapshurghan . 1991 – yil 10 – ayning 18 -küni 68 yéshida alemdin ötken . Mir’ehmet séyit ependining « uyghur yéngi ma’aripining bayraqdari — memtili ependi » namliq eslimisi 1996 – yilighiche shinjang xelq radi’o istanisisidiki kompi’ozitor mihmanjan rozining qolida saqlinip turghan . Kéyin 1997 – yili 8 – ayda « mir’ehmet séyit , yalqun rozi , ablikim zurdun » larning namida resmi neshirdin chiqqan

            

Autori: Enver Toxti Bughda

Mediniyet, tertip türtkiside dunyagha köz achqan bolsa, erkinlik qoynida wayigha yetip, qalaymiqanchiliq tupeyli jan teslim kilidu.

Öz ichidin berbat bolmighan bir ulugh mediyetni bash egdürüsh esla mümkin emes.

Will Durant

1

Bir dostum manga baylar tizimlikini körsetti, ismimni uningdin zadi tapalmighach, özemning bir namrat  ikenlikimni ten aldim. shu dostum yene manga dunyadiki döletlerning tizimlikini berdi, öz dölitimning namini uningdin tapalmidim, chunki u yene bir dölet nami teripidin basturlup kétilgen idi. Dölitim namining xeritidin tépilmighinigha qarap, uni yoqitip qoyghanliqimni azap ichide tonup yettim. Dimek, méning dölitim bir meghlup bolghan dölet idi.

shu dostum yene dunyadiki tereqqi qilghan milletler tizimlikini berdi. Shunche izlepmu, uyghur namini undin tapalmidim. uyghurum bu tizimliktinmu öchurluptu.

Nam-nishanlirimizning ün-tünsiz ghayip bolishi, bizning axirqi hisapta jahan sehnisidin süpürlüp tashlinwatkinimizdin bashqa nerse emes.  Dewrimizgiche bolghan insanlar tereqqiyatining qanuniyiti shuki, tarixi sehnide put tirep turalmighanlar öz ornini ghaliplargha tedriji halda, öz rayisiz ötinip bergen we shuning bilen asta-asta untulup kétilgen. Riyalliq   muqam neghmiliridek hemishe qulaqqa yéqishlik emes, elwette. Mesilining nigizi zadi nede ?

2, what went wrong?

Bala chaghlirimda apam, “biz Honlarning ewladimiz,” dep hikaye qip biretti. Dimisimu biz Honlar ewladimiz, shunga tarihta aq-Hon dep nam alghandurmiz. 2010-yili Awghusta, oylimighan yérdin Wingiriyining Budapisht shehrige jaylashqan Bugac digen yéride orunlashturulghan Dunya Honlar Qurultiyigha ishtirak qip qaldim. üchbu qurultay dawamida, ejdatlirimiz bolmush Honlarning Asiya-Yawrupa qong qurupluqini boysundurush dawamidiki baturane simasini tunji ret öz közum bilen körgen boldum. Qurultay dawamida men bir Romaniyilik Hon bilen tonushup qaldim, u özining Qara-Hon ewlatliridin bolmush Ongur dep atilidighan  bir qowumdin ikenligini sözlep berdi.

Qurultaygha qatnashquchilar Yaponiye,Monghuliye,Türkiye, Kazakistan, özbekistan, Qirghizistan, Türkmenistan, Ezerbeyjan, Bolghariye, Wingiriye, Finlandiye, Sibiriye qatarliq dölet we rayonlardin kelgen idi. Men shundila ularning  bir ulusning oxshash bolmighan quwumliridin ikenlikini tonup yettim. Millet oqumining meydangha kélishi,esli bir yiltizdin bolmush bu quwumlarni,  bir-biri bilen anche köp baghlinishi yok xelqlerge aylandurup qoyghan idi. Xitay menbeliride qeyt qilinghan atalmish «shimaldiki az sanliq milletler»  esli Honlardur. Mongghul, shiwe, yapon,koriyan, sibiriyediki her qaysi yerlik qowumlar, türk, hindiyan we bizler esli bir yiltizdinmiz. Tarixta biz ortaq tilda sözliship, oxshash bir qoyash ilahigha choqunup, börini tutim qilip, kiyinishte  perqsiz ötken bir xelq iduq. Xitay menbeliride bizning «Hu» dep atilishimiz, saqalliq bolghinimizdin emes belki xitayche  «Hu» sözining «Hon»  gha ahangdash ikenligidin idi. Shundaq iken, tarixta shundaq shanliq sehipilerni achqanlarning ewladi bolmush bizlerge, bügünde zadi nime boldi ? nime seweptin biz yoqulush girdawigha kep kalduq ?

1) Küch bilen Jahan Sorash Dewrining Ahirlishishi

Ata bowilirimiz jahan kizip, istilah qilish bilen aldirash ötkechkimu qandak, öz tariximizni qézip chiqishqa toghra kelse, yenila Henzuche menbelerge murajet qilmay amalsizmiz.  Tarixni yézip qaldurush, melum menidin éyitqanda, bir milletning hayat sergüzeshtilirini, tejribe sawaqlirini, we shu dewrge ait bir qatar intayin muhim melumatlarni, kiyinkilerge qaldurup, milletning ewlatmu-ewlat yüksilishige polattin ul selish dimektur. Tarixni yezip qaldurush arqiliq jughlanghan tejribe-sawaqlar, nechche ewlat Honlarning ani tépishigha uchrap kelgen Henzulargha, Hunlargha taqabil turushning enggüshtirini ata qilghan. Bilimning küch ikenliki dewr telep qilmaydu elwette.

Hunlarni parchilash we ichki niza peyda qilishning ularni gumran qilishtiki achquchluq we birdin-bir ünümlik usul ikenligini tonup yetken Henzular, “yatlarni yatlar bilen jaylash” taktikisni tüzüp chiqip,  qébililer ara ihtilap peyda qilip, nétijide, özimizning göshini özimizning méyida qorup pishirdi. Büyük ejdadimiz bolmush Honlar shuning bilen tarih sehnisidin ghayib bolup,uning nami  tarihi pütüklerde kiyin “Ximaldiki azsanliq milletler” dep hatirlendi.

Henzular uzun muddetlik tarihi sawaqlargha asaslinip otlaq mediyet böshigide yitilgen Honlarning jengwazliqta mahir, émma  sadda, mijezining chus, bashqilargha asanla ishinip qalidighandek bir qatar ajizliqlirini bayqighan. Shundaqla, ularning yatlargha intayin shepqetsiz ikenlikini, öz-ara niza peyda bolup qalghanda bolsa, öz quwumlirinimu qilche ayap qoymaydighanliqini tonup yetken. “Yiraqtikiler bilen ehd tüzüp Yiqindikisige taqabil turush, yatlarni yatlarning qoli bilen jaylash” dek bir qatar taktilarni tüzüp chiqip, Honlarni axiri tarih sehnisidin süpürüp tashlighan. Térim mediniyiti ahiri köklem mediyiti üstidin ghalip kélip, eqil we küch sélishturmisida, eqilning tengdashsiz ikenligini namayend qilghan.  Köklem mediniyiti üstige qurulghan impériyiler shundin kéyin, ghulap chüshüp, ushshaq beglikler süpitidila mewjut bolup turush weziyiti shekillengen. 1865-yili mayda,Roslarning peqet 1900 kishilik eskiri küch we 12 top bilen 30,000 esker mudapiye qilip turghan, Tashkent shehrini istilah qilishi bolsa, köklem mediniyiti asasida yetilgen küch bilen jahan sorash dewrining tamamen axirlashqanliqini körsitip berdi.

2)    Hesetxorluq

Saghlam bir jemiyette, kishiler jemiyetke qoshqan töhpilirge qarap tartuqlinidu, we shu arqilik yüksek hörmetke sazawer bolidu. Yeni uning jemiyettiki abroyi ashidu. Dimek, hörmet japaliq ejirning bir ijtimayi miwisidur. Hörmetke érishishning we abroy tepishning asan yoli yoq, ter töküsh uninggha érishishning birdin-bir halal yoli bolsa kirek. eger bir jemiyette, hörmetke érishishning namuwapiq yollirighimu yishil chiraq yiqip bérilginide, hesetxorluqqa oxshash bir qatar ijtimayi mesillerning meydangha kélishige sewep bolidu. Netijide, hörmetke ejirsiz érishmekchi bolghanlar pütkül esli-weslini ishqa sélip, töhpekarlarni ghajap we yaki barliq mewjut rezil wastilarni qollinip, ularni eslidiki töhpikarlik ornidin tartip chüshürüp, shu arqiliq özini ulardin üstün körsitishke tirishidu.hich bolmighanda shu arqiliq bir xil rohi tengpungluqqa érishidu. Bundaq ijtimayi kisellik milletni chüshep, uni künsayin xorutup baridu, xalas.

3) Abroypereslik bilen Mes’uliyetsizlik

Ejirsiz hormet tepishqa intilish xaishi yéni abroypereslik bizge daimi hemra bolup, milliy rohimizdiki bir roshen xuniklik süpitide yamrap barmaqta. Bu xil ijtimayi kisellik yene bizlerni nelerge apirip tashlaydu bunisi namelum, emma egeshme kisellik süpitide bizni halak qilishqa küch qoshishi shühbisizdur. Abroypereslik bilen yéqqin tuqqanlardin bolmish mes’uliyetsizlik, eger dawamliq bir sorinda dexilsiz dewir sürelise, ular bir ijtimayi jemiyetni tamamen astin-üstün qiliwétish qudritige ige bolidu. Jemiyet tertiwi astin-üstün qiliwétilgen bir muhitta yashighuchi awam bara-bara aq-qara, heq-naheq, halal-haram we shuninggha ohshash bir qatar ijtimayi engüshterlerni dashqal kebi süpürüp tashlap, rohiyiti xunük, maddi ihtiyajni öz herketlendürgüch küchi qilghan, menpe’etni mewjutluq nishani qilghan bir uchum adimi mexluqqa aylinip qalidu. Özini ünümlik idare qilish imminut küchini yoqatqan bundaq xelq jismi mewjutluqtin bashqa, barliq nersisini, yeni milliy ghururini, tilini, özlikini, ejdatliri qan kéchip berpa qilghan ziminini amalsizliq ichide asta-asta yoqutup qoyidu. Bu jemiyette öz qowumi üchün barliqini atighanlar bilen uni mal ornida sétip hejligenler teng barawer mewjet bolup turalaydu. Gezi kelse, kiyinkisi tehi aldinqisining béshida yangaq chikipmu qoyidu. Uyghur jemiyiti bügün bundaq mes’uliyetsiz,adaletsiz jemiyet mizanigha öz qoli bilen palta urmisa, emdi ete purset yoq.

Eger yoqirda toxtilip ötken noxtilarda, mujimellik körülgen bolsa, töwende men béshimdin ötken bezi kechirmishlirimni siler bilen ortaqliship, qarashlirimni amal bar roshenleshtürüp bersem deymen. Qaysi yili dawa sépidiki serxiller ishtirak qilghan bir muhim yighinda, Lopnurda élip bérilghan atom sinighining radiyaksiye tesirining ziyankeshlikige uchrughuqilarning ehwali toghruluq bir xelqaraliq yighin orunlashturmaqchi bolghanliqimni we buning üchün xirajetke ihtiyajliq ikenligimni otturgha qoyghunumda, mes’ullirimiz derhal ipade bildürüp, hirajet üchün 2500 yuro ajritip béridighanliqini we Lopnur Atom sinighigha ait tetqiqatni teximu chongqurlashturushni kapaletlendürüsh üchün yene 1500 yuro qoshumche meblegh ajritip biridighanliqini bildürdi. Yighin ehlige qétilip menmu hayajanda heli bir haza chawak chaldim. Yighindin kiyin, ishlarni emilileshtürüshke tutunup, shu sahediki munasiwetlik mutehslerge tekliplerni séliwettim. Axirqi basquchluq xizmetlerni bir terep qilish dawamida, xirajet üchün bérilgen mebleghni emelileshtürüsh üchün, mes’ullirimiz bilen alaqe qilghinimda, buning üchün bérildighan pulning esli mewjut emeslikini bildim. Bu ishtin xewerdar bir dostum shundila manga, “Shu yighindiki quruq wedige ishinip bir ish orunlashturghan bolsang, resmi döt ikensen”, didi. Özemning dötligimni tonup yetkinimghu bir yaxshi ish boldi, emma manga elem qilghini, yéghingha teklip qilinghan mutehslerning, bolupmu bu sahede közge körüngen ikki mutehsning mendin alaqisini tamamen üzüp tashlishi boldi. Rehberlirimiz shu yighinda kütken chawaklirigha ikki qétim érishti, emma uyghur xelqi özliri üchün xelqara sehnide ikki éghiz lilla gep kilip bermekchi bolghanlardin ayrilip qaldi. Belkim ular, mening shu “aldamchiliqimgha” qarap oylap qalghan bolsa kirek, “Uyghurning bir eyipi bolmisa, bichare bolup qalamdu undaq” dep.

 

3, Milliy Burch we Mes’uliyet Tuyghusi

Burch diginimizni tar menidin qilip éyitqanda, shexsning jemiyetke bolghan mes’uliyet tuyghusi dep chushensek hata bolmisa kirek. Dimek yene melum menidin éyitqanda u jemiyettin “elish” bolmastin belkim “bérishtur” .  Ijtimayi burch yaki mes’uliyet éngi küchlük milletler, ezeldin bashqilargha qul bolup yashap baqqan emes, qunki bundaq jemiyette, milletning béshigha kelgen külpet, her bir awamning ortaq külpiti hisaplinidu we uningdin qutulush üchün nöwiti kelgende ular eng ali qorbanliq bérishtin bash tartmaydu. Ich aghritish yaki janabi Allagha sighinish bilenla milliy kirzis aldidiki mes’uliyettin qéchish ularning xaraktirige zittur.  Ularni  kirzis peytide herketlendürüsh üchün deb-debilik sözlerni qilish teximu hajetsiz. Milletning hayat-mamatlik peytide ular temtirep, titrep yaki tériqtek chéchilip yürmeyde. shunga bu tiptiki milletler öz teqdirini öz qolida tutup kelgen. Ular kishlik mizamida yashashni turmush keqürishtin, jemiyetke töhpe qoshushni jemiyettin menpe’et élishtin üstin koyidu, hem mushu asasta tiriship, yüksilip baridu. Muntizim, saghlam qimmet qarishi bar, Millet üchün ijabi töhpe qoshqanlar, töhpikarlar süpitide ewlatmu-ewlat medhiylense, milletni satqanlar öz jajisini yeydu.  Dimek, ularning qimmet qarishi üstige qurulghan,  küqlük heq-naheq qarishi, töhmethorlargha, hesethorlargha, abroypereslerge, hetta satqunlargha we bashqa jemiyet dashqallirigha keng sehne hazirlap, ularni öz qoynigha alalmaydu.

Birawning bichare bolup qélishida bir sewep bolghinidek, bir awamning asarette qélishidimu, choqum bir nechche xil sewep bar. Bu sewepler arisidiki ichki amilgha mayil sewepler, del bizning bügünki külpetke qélishimizdiki halqiliq seweplerdur. Ulargha texirsiz jeng ilan kilish, bizning bügünki eng ali burchimiz we nishanimizdur. Shundila, teqdirimizni peket özimiz hel qilalaymiz. Eksiche bolghanda, bizni bu kulpettin hechkim qutulduralmaydu.

Jemyitimizde hazir kishining yaxshi teriplirini mediyeleydighan  sözlükler zamandin qéliwatidu yaki esli menisidin chetnep kétiwatidu . Mesilen ” yuwash  adem” digen sözni alalyluq, esli uning mensi semimi, bashqilarni hörmetlaydighan we bashqilar teripin hörmetlinidighan ademni körsitetti. Emma biz hazir birsini yuwash désik, u bundaq teriplinishtin razi bolmisa kirek, qunki “yuwash” digenlikning hazirqi mensi köp qisim kishler nezirde,  “yarimas”, “döt” digendek sözler bilen menidash bop qaldi. “qabiliyetlik” digen terip sözimiz bolsa, munasiwet qilishqa usta, saman tigidin su manguzalaydghan, menpet uchun ziyankeshlik qélishtin yanmaydighan yaki birawgha qul salaydighan, tutam-tutamlap pul tapalaydighan kishler üchün ishlitildighan söz bolup qaldi. Jemyitimizde bu tiptiki kishlerge tördin orun bérilip, shalimiz iqip qalghiche mahtap harmaydighan bop kettuq.  Öz-ara ishench kunsayin yoqulup bériwatqan bügünki jemiyitimizde, qimmet qarshimizdiki gheyrilik we igiz-peslik kelturup chiqirwatqan shekilsiz ijtimayi ziyan ücün, biz qanchilik bedel töliduq we tölewatimiz ? Millitimizge öz hayishimiz bilen kelturwatqan ijtimayi ziyanlarni dollargha aylandurup körsitip béreleydighan jahan eyniki qolimizda bolghina,  andin biz bu mesilge jiddi qaramduq ?

4, Reqipler we Itipaqdashlar

Tokyoda orunlashturulghan, Dunya Uyghur Qurultiyining 2012-yilliq qurultiyining, échilish harpisida, bir muxbir telifon qilip mendin, “ DUQ wekilliri tokyodiki qehrimanlar qewristanliqini ziyaret qilamdu ?”  dep soridi. Uning sualigha jawaben men mundaq bir neqil keltürdüm. Eger bir bala igechaqisiz kalsa,öz halidin xewer alalmisa, u haman qol sunulghan terepke qarap mangidu. Bir muhtajliqta qalghan qowummu, bezi chaghlarda muhtajliqtiki baligha oxshap qalidu. U xeyrixahliq qilghuchilargha egishidu, emma shert qoyalmaydu.”

Muhtajliqqa chüshüp shert qoyalmasliq bizge nisbeten yéngiliq emes.

18-19- esirlerde biz, Ruslar we Engilislarning ottura asiyani talishish oyunlirining eng ali qorbani bolghan bolsaq, 20-21- esirlerde, musulman we öz qowumlirimizdin bolmush Qérindash döletlerning milliy menpeetlirining qurbani bop kelmektimiz. Uyghurlarning birdin-bir qanuni wekili, Dunya Uyghur Qurultiyi, musulman ellirige we türki tilliq ellerge chong kep qélip patmay, ahir Germaniyedin orun tapti. Bizge tamamen yat, nechche ming kilometir yiraqliqtiki bu el bizni öz koynigha aldiki, tam hoshnimiz, bir deryaning suyini ichip kéliwatkan qan-qirindashlirimiz, hajetmen bizlerge arqimizdin tigh urdi. Mekke-Medinidek büyük sheher jaylashqan, Seudi Dölitining tashqi ishlar ministiri hich uyalmastin, 5-iyul weqesidin kiyin, bayanat élan qilip, “Uyghurlar mömin musulmanlardin emes, undaq bolghan bolsa idi, partiyning gepini anglayti” dep jöylidi.  Gherp elliridin bashqa eller, Uyghurlarning ichinishliq ehwalini bilsimu bilmes, körsimu körmes boliwaldi. Biz bolsaq, tingirqash ichide bu achchiq riyalliqni hezim qilishqa tirishtuq hem tirishiwatimiz. Emma qénimizda bar birhil tenteklik, bizni yenila bu achchiq riyalliqqa köz yumushqa ündeydu. riyalliqqa köz yumush, birawni gheplet uyqusigha bashlaydu. Gheplet uyqusi uni sirtmaqqa bashlap barghan bilen, uning uyqugha kirish jeryani intayin shirin bolidu. Emdi yene shu shirin emma asan yolni tallisaq, rohimiz Uyghur tenining sirtmaqta sanggilap turghan gewdisini köridu, xalas.

5. Bizge Chiqish Yoli Barmu ?

Bizde, “ölmigen janda ümüt bar” digen gep bar. Eger xatalashmisam, buning pelsepiwi menisi, eger ilgirki ongushsizliq séni halaket girdawigha bashlap barghinida, sanga yene bir purset bérilgen bolsa, ornungdin tik turup, eqil parasitingni ishqa selip, tejribe sawaqliringni yekünlep, öz  ongushsizliqliringinggha yüzlenginingde, uning üstidin ghalip kélish pursiting bar digenlik bolsa kirek.

 

Mana bügün biz teqdirimizning eng halqiliq peytide turuptimiz. Purset we tehdit burunkidekla teng mewjut bolup turuptu. Eger teqdirimizni özgertishte helqilghuch rol oynaydighan amillarni ikki qong bölekke bölsek. Birinchi böligi yenila öz küchimiz bilen royabqa chiqidighan amillar bolup, u meblegh, tashqi yardem we yaki shert-shara’it telep qilmaydu.  Yeni yighinchaqlap éytqanda, milliy ajizliqlirimizni tonush we uninghga jeng ilan qilish; milliy burch we mesuliyet ingimizni kücheytish;qimmet qarshimizni toghrilash;  bügünki dunyadiki ornimizni toghra tonush we milliy menpeetimizge has yol tutush. Yuqarqilarni peket we peqet öz tirishchanliqimiz bilen emilileshtüreleymiz. Amillarning yene biri böliki bolsa, tashqi seweplerge munasiwetlik amil bolup, menpe’et toqunishini merkez qilghan, dunya weziyitining siyasi,eskiriy we ixtisadiy jehetlerdiki özgürüshlirining milliy menpetimiz bilen bolghan baghlinishigha munasiwetlik amillarni körsitidu. Hazirqi ehwalimizda, biz bu amillargha biwaste tesir körsitelmeymiz. Emma kelgüside, milliy demokratik herkitimizning saghlam rawajlinishi we kölemlishishi,  choqum öz tesirini körsetrmey qalmaydu.