Hashim haji ,uyghur, (hashim hajining sowét ittipaqidiki ismi hesen)sabiq sowét ittipaqi özbékistan jumhuriyiti dölet xewipsizliki komtétining polkownik derijilik emeldari .

1935-yili sowét ittipaqi shéng shiseyge yardemge ewetken yüy shiyu sung(esli ismi wang shu ching)bashchiliqidiki 25neper xenzu,uyghur polshéwiklar partiyisi ezaliri bilen shinjanggha kélip ,shéng shiseyning saqchi bashqarmisida ishleydu .1935-yili qumul wilayetlik saqchi bashqarmisining mu’awin bashliqi bolidu.1937-yili etiyazda xizmitidin doklat bérish üchün öz dölitige qaytidu.shu yili siminof(rus)bilen shinjanggha kélip ,shéng shisey tesis qilghan mexpi sot hey’itining ezasi bolidu .1938-yili sowét ittipaqi shinjanggha ewetken siminof,yaqup(qazaq)lar bilen sowét ittipaqigha shinjangdiki asasliq mehbuslarning iqrarnamisini élip kétip uzaq ötmey shu yili qishta sowét ittipaqi hökümitining jang shing, ying liyang , xojiniyaz hajim , xuang xenjang , shéripxan töre, ma shaw wu, mepuz wang ,abdulla damolla ,sopa shenjang qatarliq 108 neper kishige ölüm jazasi berse bolidu ,dégen testiqni élip kélip shéng shiseyge yetküzidu. Shéng shisey tekshürüp testiqlghandin kéyin shu yili 12 -ayda mexpi sot hey’iti hashim hajining nazaret qilishi astida ikkinchi türme(hazirqi ottura xelq sot mehkimisi orunlashqan orun)de bularning hemmisini arghamcha bilen boghup öltürgendin kéyin hashim haji öz dölitige qaytidu.
Hashim haji 1939-yili etiyazda moskwadin qaytip kelgendin kéyin shinjang ölkilik sabiq saqchi bashqarmisida 6-bölüm dégen axbarat bölümige bashliq bolidu we mexpi sot hey’itining xizmitinimu ishleydu.1939-yili shéng shisey sowét ittipaqigha qarshi herket bashlaydu.sowétperes xadimlarni qolgha alidu.mesilen:saqchi bashqarmisining mu’awin bashliqi qurban niyaz(sowét ittipaqi qirghizistan qizil armiye onwérsitétini püttürgen),maliye nazaritining naziri qurban se’idi we milliylardin sowét ittipaqida oqup kelgenlerning zor köpchilikini qolgha alidu, ulargha «turpan ,pichan toqsundiki déhqanlar topilingini pilanlighan »dégen gunahni artidu.sowét ittipaqi hökümitige bu topilangning pilanlighuchiliri ürümchide turushluq sowét konsulxanisi bilen saqchi bashqarmisidiki sowétlik axbarat mutexessi hashim hajilar ,dep melum qilidu , netijide sowét ittipaqi sowét konsulxana xadimliri bilen hashim hajini qayturup kétidu.shuningdin kéyin hashim haji shinjanggha qayta kelmeydu.yéqinda uqushimizche ,hashim haji (hesen)almutuda 1972-yili ölgen .
(hashim hajining terjimihali «shinjang tarix matiryalliri» 1-san 111-bettiki«shinjang mexpi sot hay’iti toghrisida»dégen maqalidin we qumul saqchida hashim haji bilen birge ishligen hoshur musa qatarliqlarning sözidin élindi)
Pasar beg 9 T
Pasar beg qeyerlik qachan tughulghan?………dégendek mesililerni éniqlash imkaniyiti bolmidi,lékin 1936-yilidin 1950-yilighiche yerkende uyghur uyushma re’isi ,1950-yili yerken’ge hakim bolghan haji abduréshit yüsüpning pasar beg heqqide este qaldurghanliridin töwendikilerni bilduq:
1945-yilining axirliri yerken saqchi idarisida pasar beg dégen adem peyda bolidu . Saqchi xizmetchilirining éytishiche , bu kishi ürümchidin gunahkar hésabda ewetilgen .u kélip yérim yildin kéyin yerken saqchi idarisigha jang familik bir kishi bashliq bolup kélidu .shuningdin kéyin pasar beg bazarlargha chiqidighan bolidu.ikki ay ötkendin kéyin saqchida bölüm bashliqi ,kéyin waliy mehkime xelq shlar bashqarmisining bashliqi bolidu.shuning bilen pasar beg dep nami chiqidu.
1947-yil axirliri ürümchidin yerken’ge waliy saylash hey’iti kélidu we saylam arqiliq ju fanggang qaldurulup pasar beg waliy qilip teyinlinidu. 1 q5
Pasar beg 1950-yili qolgha élinip yerkende türmige qamalghan mezgilde , özi toghrisida töwendikilerni sözlep béridu:
Pasar beg ,uyghur ,bala waqtida diniy mektepte oqughan ,kéyin xenzu mektepte oqup,1-derijilik oqush püttürüsh guwahnamisigha ériship ,xotende saqchi idarisigha bashliq bolidu .kéyin yang zéngshin dewride ürümchide échilghan siyasi qanun mektipini püttüridu we ishpiyonluq teshkilatining yerkende turushluq mes’uli bolidu.jing shurén hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin shinjangning harqaysi jayliridin xenzu mektepte oqighan nur beg,qeshqer kona sheherdin yaqup loshi ,peyzawattin abduraxman beg qatarliq 50 dek kishini ürümchige chaqirtidu . Bu 50kishi jangjun yamuli ichide olturaqlishidu we ularni duma dep ataydu. Jangjün yamuli ulargha yuquri mu’ash béridu.bu begler alghan ayliqigha epyun chékip bikar yurudu .ularning hemmisige tamgha oydurup bergen bolup ,özliri mejliske qatnashmaydu -yu,mejliste qilin’ghan qararlargha tamghilirini basidu .ghelle-paraq yighidighan waqitta bu begler her qaysi nahiye ,wilayetlerge ewetilidu .bir yili pasar begni yerken’ge ewetidu .pasar beg yerken manju köl béshidiki imin begning öyige chüshidu .ambal uninggha her küni besh ser kümüsh ewetip béridu .shunga ,u eysh-ishretlik turmushta yashaydu .heptide bir qétim ghelle-paraq alghan jaygha bérip aylinip kélidu .shu künlerde u ambalning qilmishlirigha narazi bolup yuqurgha xet yazidu ,uzaq ötmey uni ürümchige qayturup kétidu .u ürümchige qayturulup kétip 3-yili hökümet uni yene yerken’ge ewetidu . Bu qétim u qaytish waqtida ambal bir xangden tawarda tikilgen tekiyni töt kishige zembilde kötertip ,pasar beg turghan jaygha élip baridu we olturmayla «bu méning ayalimning sizge atap tikip qoyghan tekyisi iken ,qubul qilghaysiz » dep chiqip kétidu .pasar beg qarisa tekiyige 20ming ser kümüsh nokchilap sélip qoyulghanikin .u ürümchige barghandin kéyin 10 ming ser kümüshni her qaysi emeldarlargha sowgha qilidu, beglerni méhman qilidu .shuningdin kéyin hökümet uni her yili yerken’ge ewetidighan bolidu. Jin shurén aghdurulup ,shéng shisey hakimiyet béshigha chiqqan deslepki yillarda pasar beg terjimanliq qilidu .kéyin aqsu wilayetlik saqchi idarisigha bashliq qilip teyinlinidu .bir yil bolghanda ,ürümchige chaqirtilip qolgha élinidu .kéyin gunahkar teriqiside yerken’ge ewetilidu .shu kunlerde ürümchi türmiside bille bolghan jang familik kishi yerken saqchi idarisigha bashliq bolidu we pasar begni saqchi idarisigha bölüm bashliqi qilidu .kéyin asta-asta waliy bolidu . 8
Pasar begke 1951-yili 3-ayning 18-küni ishpiyonluq jinayiti bilen ölüm jazasi bérilidu.
Nur beg
“ x2 Z; Nur beg qasim mirza oghli (xenzuche ismi xo dingbang) xoten ilichi yéngi awatta texminen 1890-yillarda tughulidu .mektep yéshigha yetkende yéngi awatta diniy mektepte ,kéyin qeshqerde xenzu mektepte oquydu .mektep püttürgendin kéyin ,xotenning muweqqet waliysi ching darén’gha terjiman bolidu .kéyin ürümchige chaqirtilip ,duben mehkimiside terjiman bolidu .1933-yillarda shéng shiseyning qumul qozghilangchiliri bilen bolghan söhbitide terjiman bolidu .qumul qozghilangchiliri jenubiy shinjanggha yürüsh qilghanda , nur beg ulughchatqa hakim bolidu .kéyin hey’et dégen nam bilen shéng shiseyning duben mehkimiside ishleydu .1936-yili yerken’ge hakim bolidu .xojiniyaz haji ölkige mu’awin re’is bolghanda ürümchige chaqirtilip xojiniyaz hajimgha katip bolidu .xojiniyaz haji qolgha élin’ghandin kéyin xo dingbangmu shéng shisey hökümiti teripidin qolgha élinidu .1944-yili türmidin chiqip ,ürümchi xenzu qizlar gimnaziyisige mu’ellim bolidu .1945-yili ölkilik ijitima’iy parawanliq bashqarmisigha mes’ul bolidu .1951-yili qan qerzi bar ishpiyon diyilip ,ölüm jazasi bérilidu .
(nur beg toghrisidiki bu matéryal uning oghli abduréhim nurning 1989-yili bergen matéryaligha asasen retlendi).
Yaqup ambal
Yaqup ambal (yaqup beg) 1884-yili qaghiliq nahyisining bazar ichidiki tügmen ériq mehelliside tughulidu ,xenzuche ismi yo wiyxu .atisi yunus haji hejge bérip heremde ölüp kétidu.
Yaqup ambal yette yéshidin tartip bir mehel diniy mektepte oqup sawatliq bolghandin kéyin ,shu chaghlarda menching hökümiti tesis qilghan xenzuche mektepte oqup ,imtihandin yaxshi ötkenliki üchün ,shiyu sey (talip )dégen onwan’gha érishidu. !
:shuningdin kéyin , shinjangning ölke merkizidiki aliy mektepke mtihan bérip ötidu we üch yil oqup ,oqush püttüridighan chaghda ölke imtihanidin ela derijide ötkenliki üchün «juyrin»(ching sulalisi dewride ölke imtihanidin ötkenlerni shundaq ataytti) dégen ilmi onwan’gha ige bolidu .oqush püttürgende ölkilik hökümetke teqsim qilinip .bölüm bashliqi bolup ishleydu.

Yang zéngshin bir küni yaqup ambalni egeshtürüp chiqip seyle qilidu .yoldin ötüwatqan bir uyghur déhqan éytqan « tepsem sanduq achilur ,gül béshimgha sachilur….» dégen («tahir-zöhre») naxshisini anglighan yang zéngshin « yowéyxu ,awu law chentu nime dewatidu ?» dep soraydu .yaqup beg héch ikkilenmestin ,« tishiyangza shiyangzi keyli ,tushiyangdixuar senkeyli …..dewatidu » dep jawap béridu . Buni anglighan yang zéngshin qaqahlap külüp kétip « barikalla ,ilimde kamaletke yétipsen ,nahiyige ambal bolush salahiyitige ige bopsen ……» deydu .shuningdin kéyin , u kelpin ,qaghiliq qatarliq bir qanche nahiyide ambal bolup ishleydu .1932-yili chushme tamda yighiliq bolghanda , u qaghiliqqa qaytip kélip ,akisi sidiq begning qorosida turidu . 1933-yilining béshida , xotende zor kölemlik qozghilang bolidu .shu chaghdiki qaghiliqning ambili liyu shiyaw li yuqurining permanigha bina’en ,qozghilangchilarni basturush üchün xoten’ge esker bashlap mangghanda yaqup ambalnimu bille élip baridu .ular guma bilen qariqash arliqidiki qumatpashahim ,zawa dégen jaylarda qozghilangchilar bilen uchrshidu. Liyu shiyaw li qozghilangchilarni qirghin qilishqa buyruq qilghanda ,yaqup ambal puqralarni qirghin qilishni tosidu .1933-yili 3-ayda ,yene qaghiliq bilen guma nahiyiside bir kündila qozghilang kötürilidu .liyu shiyaw li qozghilangchilarni basturush bilen birge puqralarnimu qirghin qilidu , yaqup ambal esker bashliqini tépip «puqrani öltürwetsek ,bizge puqra lazim bolmamdu? Yerni kim tériydu ,tijaretni kim qilidu ? Qirghinchiliqni toxtitish lazim !» deydu .téximu köp ademni qirilip kétishtin saqlap qalidu . Kéyin maxusenning 36-diwiziyisi qaghiliq we xoten terepke bérip orunlashqanda yaqup ambal qaghiliqta özini ambal dep jakarlaydu hem hakimiyetni qaytidin tiklep jemiyet amanlighini saqlap ,puqralarning xatirjem yashishi we normal ishlepchiqirish élip bérishigha kapaletlik qilidu .aridin uzun ötmey ma xusen yaqup ambalni xoten’ge élip kétip ,diwiziye shitabida meslihetchilik xizmitige qoyidu .1937-yili shéng shisey 36-diwiziyini yoqitip ,öz hakimiyini tikligende , shéng shiseyning xoten wilayatlik saqchi idarisi yaqup ambalni qolgha alidu we 1942 -yili 4-ayda uni wehshi usullar bilen qiynap -qistaqqa élip öltüridu.
Séyit haji
Séit haji qeshqer yéngisarliq bolup ,1890-yillarda ottura déhqan a’iliside tughulidu .kéyin u ata-anisini renjitkenliki üchün a’ilisidin ayrilip ,texminen 1924-yillarning aldi -keynide sowét ittipaqining ottura asiya rayunigha chiqip ishlemchilik bilen tirikchilik qilidu . Shu künlere kishilerning tonushturishi bilen moskwa sherq onwérsitétining tashkenttiki shöbisi bolghan ishchilar téz yétishtürüsh sinipida oquydu ,mektep püttürgendin kéyin tashkenitte saqchi idarisida xizmet qilidu . 1935-yili 5-ayda3-intérnatsi’onalning shéng shiseyge yardemge ewetken ezaliri terkibide shinjanggha kélip ,shéng shiseyning saqchi bashqarmisida polkownik derijisi bilen mu’awin bashqarma bashliqi bolup ishleydu .shu yillarda ürümchide öylünüp ,hazirqi ghalibiyet yoli (hazirqi opira ömikining uduli )da olturidu .u yene saqchi garnizon qomandanliq wezipisini ishleydu we shu künlerde jaylarda qolgha élishqa höküm qilin’ghanlar we musadire qilin’ghan mal -mülüklerni bir terep qilish wezipisini ishleydu .1939-yil axirda sowét xadimliri bilen birge sowétke chiqip (chiqip kétish waqtida a’ilisini sowétke élip kétish wedisi bilen a’ilining asasliq iqtisadini élip ) kétip almutida bir mezgil turghandin kéyin iz -déreksiz yoqaydu .éytishlargha qarighanda , sowét ittipaqida élip bérilghan chong tazilashta öltürülgen bolishi mümkin iken .
Abduqadir haji
Abduqadir haji éytishlargha qarighanda ,qeshqer qaziriq kentidiki hashim haji isimlik ,awal qeshqer xanliq «medrsie»de ,kéyin buxarada oqighan molla a’iliside 1900-yillar etrapida tughulidu .1920-yilliri hashim haji qadir ,zahir isimlik ikki oghlini élip hejge baridu .hej tawaptin qaytishida kichik oghli zahir hajini turkiyide,chong oghli qadir hajini moskwada oqushqa qaldurup ,özi qeshqerge qaytip kélidu .qadir haji moskwa sherq inistitotini püttürgendin kéyin sowét ittipaqining ottura asiyadiki her qaysi jumhuiyetliride saqchi idarilirida ishleydu , éytishlargha qarighanda ,shu yillarda u aqsu ,uchturpan ,bay ,qeshqer qatarliq jaylargha köp qétim kélip ,közge körün’gen her sahe mötiwerliri üstide axbarat toplaydu .kéyin u sowét polshéwiklar partiyisige eza bolidu .zeynep isimlik sowét ittipaqiliq ,terbiye körgen özbék ayalgha öylünidu .
1935-yili sowét itipaqi shéng shisey hökümitige yardemge ewetken yüy shiyu sung (esli ismi wang shu ching) ,mensur ependi (esli ismi meshur ,texellusi weten oghli) qatarliq 25 kishining terkibide shinjanggha kélip ,qeshqer wilayitining saqchi bashliqi bolidu .uninggha qirghizistan ewetken saqchi mutexesissi datqibay dégen qirghiz meslihetchi we yardemchi bolidu.
Qadir haji saqchi bashliqi bolghan 1935-yili 7-aydin 1937-yili 4-ayning 2-künigiche bolghan arliqta qeshqer saqchi bashqarmisi ichi , axunumning yaliqi , döngbagh ,qumderwaza ,töshük derwaza ,saqcha qoruqi ,qumderwaza ichidiki gunggang dégen türme qatarliq jaylargha yüzdin artuq on métir chongqurluqta örek kolitidu .bu yerge özi ishletken we roli qalmighan axbaratchilarni tutup tashlap , üstige hak töküp öltüridu.
Abuqadir haji xelqni özige ishendürüsh üchün «dolisigha urup ,yürükini mujush » siyasitini qollunidu .u qamaqqa alghan bigunah xelqning mal -mülikini musadire qilip bayliq toplaydu , lékin körünüshte yurtigha yaxshi ish qilghan bolup , «qarixan padishahim » (qaraxaniylar padishahliqi qebristanliqi ),«osman bughraxan » qatarliq mazarlarni chuwup ,mazarlarning xishliri élip ,bulap -talighan pulliridin az-tola serp qilip mektep salidu .
Qadir haji ,datqibaylar ma xu sen qisimliri tuyuqsiz qeshqer shehrige bésip kirgende alman -talman qeshqer wilayetlik saqchi qamaqxanisida qamalghan memtili tewpiq qatarliq mehbuslar yatqan kamirlargha bénzin chéchip ,ot qoyiwétip ,atush arqiliq sowétke chiqip kétidu .