Bir millet ezalirining oxshash til we kültür ichide uzun zaman birlikte yashishi milletke xas ortaq pisxika we qimmet ölchem shekillendüridu.
Millettiki bu ortaqliqlarning ijabiy yaki selbiy yönilishi milletning mewjutluq meslisige tesir körsitidu dep oylaymen.
Uyghur jemiyitide siyasiy ri’alliq bilen jemiyetning üsti qurulmisining özgürishi millette yuqarda iytip ötken yingi ortaqliqlarning shekillinishige sewep bolmaqta.
Esirler boyi uyghurni talashqan idologiyelerning üzlüksiz almishishi we öz ara toqunishi tesiride uyghur jemiyiti intayin chongqur meniwiy qaghjirashni bishidin kechüriwatidu dep oylaymen.
Dinni kimlikni yaki milliy kimlikni birlik qilip idologiye tüzduq we meghlubiyetlerni idologiye almashturush bilen netijiliduq.
Bizning nishanimiz we nishan’gha yitish usulimiz bügünki ri’alliqqa uyghunlashmighanliqi üchün sistimimizning uli üzlüksiz bosh qaldi.
Uyghur milliti bügünki siyasiy ri’alliqidiki ömütsizlikige pütmes-tügmes hayajan’gha özini baghlash arqiliq inkas qayturwatidu. Ömüdning intayin mohim nerse ikenliki inkar qilghusiz heqiqet.biraq insanlar ömüdini salmaqliq bilen kontorul qilmighinida quruq hisyatning quli bolup qilishi momkin.
Bir milletning güllinishi üchün kilassik tebirimizdiki « ilim-pen bilen qurallinishimiz kirek» digen qarashni qollaymen. Biraq ilim-pen digen atalghugha bolghan qarishim bir az periqliq.
Zamaniwiy mashina karxanilliri, chong fabrikilar, kompiyotur inzhiniri, eqli iqtidarliq tilifon digendek uqumlarni kallisigha ilim-pen dep yerleshturwilish bir milletning ilim-pen qarishidiki paje’e.
Tixnika we kesip igilesh bilen bilim igileshning perqi bar.tixika we kesip igilesh bilen milletni güllendürüsh ottursida peqet qattiq dital munasiwiti bolishi momkin.
Heqiqi bilim igiligen kishide ri’al mesililerge ri’al pozitsiye tutidighan, hissi sizimlargha emes eqli delillerge tayinidighan üstünlük shekillinidu. Bu xil kishiler etrapidiki mesililerge ilmiy we emeliy nuqtidin baha biridu we hel qilish usullirini rohaniy we xiyaliy hayatta emes ri’al hayatta tapidu.
Milletning medeniyet we mewjutluq yumshaq küchi milliy mewjutluqning asasidur. Uyghur millitidiki ma’arip kirzisi bilen uyghur kültüridiki tepekkürni chekligüchi amillar xelqimizdiki intayin töwen sewiyining sewebi bolishi momkin.
Saxtilashqan din, yüzeki milletchilik we siyasiy otupiye uyghur jemiyitidiki nadanliqni tiximu ulghaytidighan menbege aylinip qalmaqta.
Ziyade milletchilik we saxta dinni chüshenchiler kishilerni tiximu keng da’iride chongqur tepekkür qilishigha tosalghu bolidu.
Zamaniwiy ilim penning terepsizlik,heqiqetni izdesh nishani uyghur jemiyitide ziyade milletchilik we saxta dinni chüshenchiler teripidin yeksan boliwatidu. Pikir erkinliki dep chaqiriq towliniwatqan bügünki künde kishilerning pikir erkinlikini qoghdash üchün pikir erkinlikige mas sewiyesi bolishi kirek. Dimukratik dölette yashash üchün dimukratik anggha ige bolmisaq bolmaydighanliqini bilishimiz kirek.
Uyghur millitidek eqli yoruqluqni hissi bayanlargha qurban qiliwitidighan hisyatchan milletlerge özini qutquzushi üchün herxil sepsetilerni oydurup birishimizning qilchilik hajiti yoq. Mewjutluq mesilisi eng mohim mesilige aylinip qalghan millette tartishidighan nersilerning bek köp bolup kitishi milletning mewjutliqigha paydisiz.
Bir milletning mewjut bolishi üchün eng kireklik nersilliri bolidu. Yene bezi nersiler üchün tartishishimiz oshuqche.
Insan topliship yashashni ijdima’iylashturghan birdin bir janliq bolush süpiti bilen kolliktiplishishni yüksek derijide sistimilashturghan bolidu. Millet shu chong sistima ichidiki kichik sistimining biri. Tarix ispatlap turiduki kichik we ajiz sistimilar hemishe oxshash türdiki chong sistimilarning yumshaq we qattiq küchi teripidin asmilatsiye qilinip kitidu.
Yekke shexisning millettin ibaret sistimini qanchilik qoghdiyalishi sistimining qanchilik küchiyishini belgileydu.
Her birimiz uyghur digen sistimining ezasi bolush süpitimiz bilen öz sistimimizni qoghdishimiz kirek. Nime üchün qoghdishimiz kirek???
Sistimining qurilishi shexisning menpe’iti üchündur.topliship yashashning özi shexisning qoghdilinishi üchün bolghan’gha oxshash dölettin ibaret chong sistimining qurilishimu eza puqraning menpe’iti üchün bolidu.
Uyghur milliti diyilgen bu sistimining menpe’itini qoghdashning sewebi sistima arqiliq öz menpe’itimizni qoghdashtur. Bir amrikan amrika döliti digen sistimining ezasi we bu sistimining qurilishi üchün küch chiqarghuchi bolush süpiti bilen pütkül dunyada amrika teripidin qoghdilinidu,menpe’iti kapalet astida bolidu.
Sistimining pütünlikini qoghdash we küchini ashurush öz menpe’itimiz bilen zich munasiwetlik.
Biz öz menpe’itimizni,heq hoquqimizni qoghdishimiz üchün uyghur digen bu milliy sistimining küchini ashurishimiz we qoghdishimiz kirek. Bügünki künlükte millettin ibaret bizni qoghdaydighan bu sistimining hayati küchini ashurush we qoghdash üchün yumshaq küchke tayinishimiz lazimdur.
Millette milletke xas aq köngüllük,mihmandusluqqa oxshash peziletlerning mewjutliqini itrap qilish millette illet bolidu digen qarashnimu itrap qilishtur. Milletke xas illet bolmisa milletke xas peziletmu bolmaydu.
Eger milletke xas peziletla bolidu illet bolmaydu disek logikiliq xataliqqa duch kilip qalimiz.
Millette illet bar digendek hökümlükke tayinayli disek körup turduqkin shexis bilen milletni almashturup oynaydighan süy’istimal illetchiler teripidin millet böhtan astida qaldi.
Shexsning kimlikini,shexisning aqiwiti we xarektirini milletke omumlashturup qoyushtin ibaret eqilsizliq uyghurgha birmunche böhtanlarni chaplap boldi.
Ishkirde uyghur yanchuqchiliq qilsa pütkül millet oghri, bir uyghur tenherketchi ölüp ketse pütkül uyghur jawapkar bolidighan tetürchilikning uyghurda illet bar digen qarashtin tughulghanliqigha shübhe yoqtur.
Her bir insanning özige xas xarektiri,bilim-sewiyisi we turmush usuli bolidu. Mesililerge tutqan pozitsiye kishining qimmet qarishini we bilim sewiyisini menbe qilidu.
Millette illet bar diyishimiz üchün pütkül milletke omumlashqan illet ikenlikini ispatlaydighan obiktip delil bolishi kirek.
Millet ezaliridiki illetning omumiylishishida choqum obiktip bir sewep bolidu. Mesilen uyghur jemiyitidiki ma’arip kirzisi, terbiyleshning yiterlik bolmasliqi we siyasiy ri’alliq uyghurlarda nadanliqtin ibaret illetke sewepkardur.
Bilimning ilmiylikige emes siyasiyliqigha,tetqiqatchining eqlige emes obrazigha, netijining sapliqigha emes ijdima’iy inkasigha bekrek diqqitimizni bergenlikimiz jemiyet tüzülmimiz, milliy qurulmimiz we siyasiy sistimimizning emeliyetke emes hisyatqa birilgenlikini ispatlaydu.
Uyghur milli medinyiti astidiki bezi diniy we milliylik yalitilghan chüshenchiler sipi özidin radikal bir sistima hasil qilghan. Bu radikalliq, siyasiy ri’alliq we kishillirimizdiki hisyatchanliqni menbe qilidu.
Bu radikal sistima bizni dindin bashqigha yiqin yollimaydighan, uyghurdin bashqini insan hisaplimaydighan kalwaliqqa bashlaydu. Dunya bizning nezirimizdiki musulman dunyasi we uyghur jemiyitidin köp chong.biz islam we uyghur milletchilikidin ibaret kichik sistimilar ichide tepekkürimizni üzlüksiz boghqanliqimiz üchün heqiqetni körelmeymiz we nishanimizgha yitelmeymiz.
Bizning nishanimiz idologiye emes belki kilechektiki ri’alliq. Idologiye peqet ri’alliqqa yitishtiki waste.ri’alliqimizgha paydiliqla bolsa herqandaq idologiye bolishidin qet’i nezer almashturush we milliy sistimining menpe’itige uyghunlashturush kirek.
Ziyade hisyatchan milletlikimiz inkar qilghusiz heqiqettur. Hisyatchanliqimiz hetta shu derijige yetkenki milyonlighan eqli emgeklerni ikki ighiz hissi bayan bilen yanjip tashliwiteleymiz. Herqandaq mesilige salmaq pozitsiye tutalighan millet kishilliri öz sistimisini kücheyteligen we qoghdiyalighan. Bu heqiqet bügünki kündimu küchke ige.
Bizdiki hisyatchanliq we bilimsizlik balillirimizgha miras süpitide qalmasliqi üchün ma’arip we terbiyleshni kücheytishimiz. Terbiyleshtiki terepsizlikni saqlishimiz kirek.
Terbiylesh jeryanida baligha herqandaq shekilde dini we milliy radikalliqni singdürüsh baligha we kilechekke qilin’ghan ziyankeshliktur.
Milliy sistimining küchiyishige milliy medeniyet tesir qilidu. Milliy medeniyet hisplan’ghan milliy bayramlar, milliy örup-adetler, milliy naxsha-usul we kino-dirammachiliq qatarliqlar uyghur medeniyet tereqqiyatining taynichidur.
Medeniyet amili milliy sistimining eng jelipkar nuqtisi we milliy sistimining türikidur.
Bügünki künliktiki ewladlirimizning zamaniwiylashqan, renggarengleshken we ichiwitilgen bir dunyagha bolghan telpünishi milliy medinyitimizning qatmalliqi, chürükliki we siyasiyliqi tüpeyli cheklinip qiliwatidu. Bu sewepler tüpeyli perzenitlirimiz en’eniwiy radikal qarashlirimizdin zirikip erkin medeniyetke asmilatsiye boliwatidu.
Tar padichillar ishtini kiygen, chichini mörisige qeder qoyghan, quliqigha halqa taqighan bir uyghur erkikini körgende qandaq qilisiz? Unung tamaka we haraq ichken turqini körgende millettin ömüdsizlinemsiz??
Köpünche özini uyghur sanap meydisige urghanlar yuqarqi uyghur portiritini körgen haman uyghur millitining ghiljing yashlargha tolup, jemiyetning buzlup kitiwatqanliqi üstide shikayet qilidu.
Esili ishning mahiyiti bizning oylighinimizdek emes. Siz körgen u «ghiljing» uyghur öz milliti üchün öz menpe’itidin waz kicheleydighan kishi bolishi hetta her xil yollar bilen milli sistimining küchiyishige töhpe qoshiwatqan biri bolishi tamamen momkin.
U halqa taqighan, xelqi üchün qolidin kelginini qiliwatqan «ghiljing» erkekni milletning qutquzghuchisi dep jakarlisam jakarlaymenki özini erkek sanighan itikaptiki 100 xiyalperes mollidin ömüd kütmeymen.
Millitimz xiyalperes dindar yaki radikal milletchi yashlargha emes salmaq we ri’al pozitsiyege ige ewladlargha ihtiyachliq.
Yuqarqidek millettiki en’eniwi radikal hökümlükler yashlirimizning öz millitidin seskinishini keltürüp chiqiriwatidu.
Türklerdin iza tartip özini uyghur diyishtin numus qilidighan, uyghur bolup qalghinidin ökünidighan, uyghurche tar chüshenchilerdin sesken’genlikini itrap qilidighan yashlar bilen köp uchrashtim.
Ular uyghurche naxsha anglash, uyghurche kino körush, uyghurche xet yizish, uyghurche kitap oqush we uyghurche tepekkür qilishtin seskinidu we bu xil aditi bar kishilerni qalaq dep qaraydu. Bu bayanlarni oqughandin kiyin milliy hisyatimizning tiship bu xildiki yashlarni tillashqa bashlaydighanliqimizni ularmu bilidu.
Mesile, ularning uyghurdin sesken’genlik sewenliki emes. Bu yerdiki mesile ular nime üchün uyghurdin seskinidu?!din ibaret. Bu xil yashlar adette chet’el medeniyiti we xenzu medeniyiti bilen uchurshush pursitige ige. Ular uyghur mediniyitini bashqa medeniyetler bilen silishturidu we uyghur milliy sistimisining qalaq we zamaniwiyliqtin yiraqliqini his qilidu. Medeniyettin zirikish we moda iqimigha uyghurlardin kelgen qarshi inkas bu xil yashlarning shexsi qizziqishi we intilishini boghqanliqi üchün bu xil yashlar tebiyla uyghurdin ibaret sistimidin seskinidu we ununggha köngül bölmeydu.
Yashlarning shexsi intilishi we qizziqishigha bolghan milliy cheklimillirimiz balillirimizni millettin seskendürshke sewep bolup qilishi momkin. Shunung üchün balilargha muwapiq erkinlikni birish aqilane tallashtur.
Balingizning hojursigha kirishingiz üchün balingizning ruxsitini ilishingizning özi balingizgha musteqilliq rohi we a’ilige köyünüshtin ibaret muhebbet derisi bergenlikingizdur. A’ilige köyünüsh milletke köyünüshke sewep bolidu.
Kichik chighida aldini ilish tedbirlirini puxtilash arqiliq mesilining murekkeplishishini tosighili bolidu. Millettiki perzent terbiysining mohimliqi kilechikimizning yönilishini belgileydu.
Millettiki nurghun ri’al mesililer bizning küch chiqirshimizni, ri’al pozitsiye bilen ongshishimizni kütüp turidu.
Dinni we milli rohaniy jemiyette xiyalimizni otun qilip tesewwurgha birilgen teghdirdimu ri’alliqni köydürüp tashlighini bolmaydu. Mewhum qilipning ichige kirwilip mohim mesililirimizni söz oynigha aylandurup qoyush dewirning teqezzasigha muxaliptur.
Yashlarni medeniyitimizge qizziqturush, ularni uyghur bolushqa righbetlendürüsh üchün kallimizdiki milliy we dinni qimmet ölchemlirini dewirning tereqqiyatigha uyghunlashturshimiz kirek.
Eng mohim mesililerni milliy menpe’itimizning üstide tehlil qilishni üginishimiz, quruq xiyaliy we rohani tuyghulirimizgha ri’al emgeklerni tigishwetmeslikimiz kirek.
Milletke tolup-tashqan ishenich we ömüd bilen biqish kirek.milliy sistimimizni qoghdisaq we her sahede milliy tereqqiyatimizni zamaniwiyliq bilen yughursaq milliy mewjutluqtin ensirshimizning hajiti yoq.
Kochilardiki qisqa yopka kiygen qizlargha, chichini boyitiwalghan yashlar we lidi gaganing choqun’ghuchillirigha qarap millettin ömüdsizlinish we millet üstidin shikayet qilish aljighanliqtur. Millettin ömüdsizlensek yuqarqidek zamaniwiy yashlarni körgende emes belki millettin shikayet qilidighan palesh tepekkür igillirini körgende ömüdsizlensek bolidu.
Bügünki dunya bizning ata-buwillirimiz dewridiki hemme birxil bolidighan, periqliq qizziqishtiki kishilerni mesxire qilidighan addi qurulmidiki jemiyet emes.
Bügünki dunya rengdarliqi, periqliq xarektir we qiziqishtiki kishilerning molliqi bilen güzeldur.
Bügünki zamaniwiy dunyada kishiler jemiyet ishlep chiqarghan «men»bolup emes eksiche tebi’iy «men»bolup yashaydu. Kishilerning tebiyliki, qizziqishi we xarektiri munazire telep qilmaydu. Kishilerdiki periqliq zoq ilish istekliri millet we xeliqqe bolghan töhpe yaritish ishtiyaqi bilen munasiwetsiz.
Kishilerning shexsi hayati we shexsi isteklirige qarap millet üchün qolidin kilidighan tirishchanliqlirigha baha birelmeymiz. Bir hemjinis, bir pa’ishe, bir artisit we yaki bir jinis özgertküchi we yaki bir haraqkesh milletke qoshqan töhpilliri bilen ulugh sanilishi tamamen momkin.
Bügünki ri’al jemiyetke idologiyirimizni uyghunlashturshimiz we milliy sistimimizni kücheytishishimiz üchün bizge düshmen sistimilardin küchlük zamaniwiy we ilghar idologiyege ige bolishimiz kirek.
Bügünkidek tiz sürette medeniyetler,milletler we dinlar yughurlunup kitip barghan yersharilashqan jemiyette ziyade konsirwatipliq milliy idologiyirimizning chürüshige sewep bolup qalidu.
Milli sistimimizning mustehkemlishishi, milliy jelipkarliqimizning küchiyishi üchün exlaqi, dini we milliy qimmet ölchemlirimizni tengshishimiz hisyatchan halitimizni eqliy hökümge ma’il weziyetke ekilishimiz kirek.
Bügünki dunya bizning tesewwur qilghinimizdek adil emes. Adilliq eger bar bolghan bolsa idi tirishchanliq we eqli tepekkürning ehmiyiti qalmayitti. Bügünki ri’al hayatta achchiq ri’alliqni tonighan, tirishchanliq we eqli tepekkür bilen halitini özgertishke urun’ghan kishiler we milletler dunya sehniside put tirip turidu. Bu heqiqetning hichqandaq adilliqi we heqqaniyliqi yoq.
Nezer we diqqitimiz özegertishke momkin bolmaydighan mesililer üstide emes, özgertishke imkan bolghan nersiler üstide bolishi zörür.
Heqiqet shuni körsitip ötüptiki aldimizde ikki xil achchiq ri’alliq sozulup yitiptu. Biri yoqulush biri özini yingilash arqiliq mewjutliqini saqlash.
Hemminglargha söygü we hörmet bilen teshekkürlirimni yollaymen.(Awtori:Weten Oghli)