Abdushükür Memtimin

Söz Béshi

Uyghur xelqi köp milletlik wetinimizning qedimqi medeniyetlik milletlirining biri. Uyghur edebiyati uyghur medeniyitining muhim bir tarmiqi, uyghur xelqining köp esirlik medeniyet tarixini, jümlidin ghayet mol edebiyat tarixini négilizimliq asasta inkar qilish, burmilash we kemsitish lin biyaw, jiyang ching gorohi féodal fashisitliq medeniyet hakim mutleqliq jinayitining bir terkiwiy qismi. Uyghur edebiyati tarixini markisizimliq tarixiy matériyalizimliq köz qarash we usulda her tereplime tetqiq qilish we qézish, junggo her millet xelqliri edebiyat – senet, pelsepe we idiologiye tarixini tetqiq qilish we qézishtiki muhim bir ilmiy sahe.

Bu sahediki xizmet ayrimiliqtin omumiyliqqa qarap, bashqiche éytqanda ayrim xas témilardin bir pütün uyghur edebiyati tarixi heqqidiki bir yaki bir qanche kitabqa qarap élip bérilghini bir qeder eqilge muwapiq, u köpchilikning aktipchanliqini qozghashqa, ilmiy paaliyetni bir qeder keng qanat yaydurushqa, her qaysi témilar boyiche chongqulap ichkirileshke paydiliq. Elwette, bu birdin – bir usulmu emes.

„Uyghur Edebiyati Tarixi“ tetqiqat témiliri“ bir quruq jaza, shundaqtimu ata – bowilirimizning minglighan yillar ichidiki japaliq bediiy tepekküri we edebiy ijadiyiti asasidiki bir quruq jaza, bundaq quruq jazining yoqluqi bilen barliqi bir – birige sélishturulsila uning ehmiyiti, paydisi we zörüriyiti nahayiti éniq ayan bolidu, bu izlinish tereplirini belgileshke we ishlinish qizghinliqini ashurushqa, matériyallarni köprek tépish we tetqiqatni bir qeder keng yolgha qoyushqa melum payda yetküzidu, héch bolmighanda bu témilar uyghur edebiyatning tarixiy tématik sistémisi heqqidiki köz qarashni tiklesh we roshenleshtürüshke paydiliq.
Jamaetchilikke semimiy éhtiram bilen:

Abdushükür Memtimin

(muqeddime, 1- qisim, 2- qisimning aldidin bashlap yoqalghan.

Orxun – Ron Yéziqi

Budda uyghur edebiyati, koshan (qoshxan) xaqani kadpis ötküzgen budda yéghinigha béghishlan’ghan widayasila (Vidayasila) ning budda zepernamisi „Buddha Storadhasatka“ qesidisi, budda dirammisi „Matterya Samitka“.
Budda hékayilirining ortaqliqi we milliy alahidiligi mesilisi, din we senet ortaqliqi we alahidiligi. Budda qaidilirining mehelliwélishishi we milliylashturulushi. Xotende „mebut yötkesh“; budda chöchekliri.
Xotenlik melike sémira (Semira) ning yurt séghinish lirikisi.
Zara ostira dini we uyghur edebiyati; pal kitabi; tébbiy kitabtiki we yuruqluq, qarangghuluq hem yek (jin) lar heqqidiki bediiy tesewwurlar.
Hindistan dastani „Maxapxarata“ we „Ramayana“ din „Maxapxarata“ ning, isos chöcheklirining turpanda tépilghan terjime nusxisi; jinlar we balayi – apetke qarshi ezimet ilikbég heqqidiki „Chistani Ilikbég“ dastani.
Uyghurlarda budda tashchiliq – neqqashchiliq seniti; uyghurlarda eng iptidaiy ghar hayati söretliri; budda dinining heykeltarashliq we shéiriyet bilen bézeklendürülüshi we obrazlashturulushi; dandan öylük; kucha ming öy, qumtur, bézeklik we dungxuang oyma neqqashliri we tam söretliri; yépek yoli we karwan yoli teswiri söriti; kuchar orkistiri we naxsha – usul teswiri; Waysa Irasen’ga we uning dadisi Wisa Bochinaning pétinqi – köpünki (sétroluq) usulidiki söretchilik muweppeqiyetliri; Qanqil Satu, Qanqil Shé’iri, Selizjunda we Bomi qatarliqlarning ressamliq utuqliri.
„Xu“ nezmiliri we uyghur küyshunasliqi; chalghu we ahang. naxsha we muzika. Muzika we qoshaq. Xotende tépilghan Istrit Sujup we uning „12 Témpéramintologiyilik Küyshunasliq Qanuni“ we uning ehmiyiti. Manda Aqari, budda rahipliri uyghur – shinjang medeniyiti we seniti heqqide.
Orxun – ronche uyghur yéziqi nemuniliri. Xotende we orxunda tépilghan yaghluqar qalu we yaghliqarlarning ronche yéziqliri. Tashpütük we tezkiriler „Köl Tékin“ abidisi, „Bilge Qaghan“ abidisi, „Tunyuquq Abidisi“. ularning tarixiy, ijtimaiy, bediiy amilliri we qimmiti.
Kona uyghur mani yéziqi nemuniliri. „Chuq Art Tékin Tezkirisi“ diki riwayetler. „Shuenzangning Tezkirisi“ we uning „Ulugh Tang Dewride Gherbke Sayahetname“ kitabidiki medeniy hayatqa ait xatiriler. „Töbe Duasi“, „Altun Yaruq“, „Etildan we Nadanname“ (Ikki Tékin Hékayisi) we bashqilar.

Uchinchi Qisim

Islamiyettin ilgiriki ottura esir uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Islamiyetning peyda bolushidin uyghurlar islamiyetni qobul qilghiche bolghan dewrdiki uyghur medeniyiti we edebiyati „Xotende Gül Seylisi“ shéiri. „Uyghur Neghmisi“ shéiri we qoghursu altunning „Tura Naxshisi“ shéiri.
Yaghliqar bashchiliqidiki orxun uyghurlirining köchüshi. Sériq uyghur medeniyiti we éghiz edebiyati mesililiri. Dirammichiliq we arslanxanning muzikiliq ziyapiti xatirisi 9 chawuplar.

Tötinchi Qisim

Islamiyettin mongghul istilasighiche uyghur edebiyati (10-, 12- esirler)
Omumi obzor. Ottura asiyada islam we baghdad xelipiliklirining sir deryaning jenubiy qismigha tesirini kirgüzüshi. Qarluq we oghuzlarning sir daerya boyidiki baghdad islam xelipilikige qarshi liniyisi. Yaghma – qarluq qatarliq uyghur qebilirining qaraxanilar hakimiyiti, onga yaghliqar qatarliq orxun qebilirining qoshulushi. Exmet Samanining saman sulalisini qurushi. Idiqut, qaraxan we genju sériq uyghur hakimiyetliri, gheznewiler. Manu Chighraning türkiy shéirliri. „Shahname“ ning meydan’gha kélishi. Samanilar we qaraxanilar otturisidiki ziddiyet we sir derya boyidiki samanilar sépili. Sir derya shimalining islamlishishi. „Gor Oghli“ dastani. Qaraxanilar uyghurlirining islam dinini qobul qilishi. Uyghurche quran nusxisi.
Ottura esir aditnotili ebunesir farabi (950-870). Islamiyettin kéyinki uyghur – qarluq medeniyitining tunji namayendisi. Islamiyettin kéyinki ottura asiya rohi atmusfirasidiki bir qanche alametler. Farabining medeniyet, til we senet heqqidiki köz qarashliri. Farabi obrazliq tepekkür we mentiqiliq tepekkur heqqide. Farabining edebiyatning tonush roli we zoqlinish roli, terbiyiwi roli heqqidiki istitik köz qarashliri. Farabi chinliq we güzellik toghrisida, farabining istitik bilish nezeriyisi. Farabi rétim – témpa, garmuniye, qapiye wezin hem shéiriy uslublar toghrisida, farabining hazirghiche melum bolghan pelsepiwi shéirliri, farabining muzikishunasliq sahesidiki ghayet zor töhpiliri. Farabi istitik köz qarashlirining ilghar tarixiy ehmiyiti we tesiri.
Oüsüp Xas Hajip we uning „Qutadghubilik“ dastani. Dastanning meydan’gha kélishi we shairning hayati. Sha’irning dastanda ilgiri sürgen asasiy idiyiliri. Dastanning tüzülmisi we asasiy mezmun. Sha’irning ijtimaiy – pelsepiwi we istitik köz qarashliri. Farabi telimatlirining shairgha tesiri. Yüsüp Xas Hajip teshebbusidiki ilmiy paaliyetler we „Sajiye“ jamasining (aliy mektiwining) qurulushi we oqutush mezmunliri.
Mehmut Qeshqiri we „Diwan Lughetit Türk“. Lughetning edebiy we istitik qimmiti. Diwanda yazma we éghiz edebiyati, temsil, wezin mesililiri. Diwanning uyghur edebiyat tarixini yurutushtiki ehmiyiti.
Exmet Yükneki we „Hibbetul Heqayiq“ dastani. Dastanning meydan’gha kélish muhiti, qaraxanilar hakimiyitining chüshkünlishish alametlirining dastandiki ipadisi. Dastanning mezmuni we exlaqiy, pelsepiwi we bediiy qimmiti.
Muhemmet Xarezimi we „Muhebbetname“. Rabghuzi we „Qissetul Enbiya“. Bu ikki eserning til teleppuz mesililiri we bediiy mezmuni.
Qoshumche: Exmet Yesewiy „Diwan Hékmet“ shéiriyitining til mesilisi we pelsepiwi mezmunliri. Exmet Yesewidiki xelqperwerlikning rohaniyetchilik bilen birliship kétish xahishi mesilisi. Exmet Yesewi shéiriyet yolining kéyinki tarixiy tesiri we edebiyatta idiologiyilik küreshning ewj élishi. Eyni zaman meniwi hayatigha béghishlan’ghan nesri edebiyat nemuniliri.
„Terkirei Sultan Sutuq Bughraxan Ghazi“, „Tezkiri Ebu Nesir Samani“, Ubul Fotuq Hüseyin El Amayning yoqalghan esiri:“Qeshqer Tarixi“. Xotenlik Molla Niyazning kéyinki zamanda yazghan „Tezkiri Yette Imam“ dastanidiki shu dewrge ait bediiy teswir.
Qoshumche: Obulqasim Firdewsning „Shahname“. Sheyx Sa’idining „Gülistan“ dastanida uyghurlar heqqide. Omer Hayyam rubailirining idiyiwi we bediiy tesiri. Ereb sayahetchiliri qaraxanilar dewri medeniyiti toghrisida. Qaraxanilar dewiridiki kuchar, qara sheher, turpan, beshbaliq, almiliq, iwirghul (qumul) we qalqalu, machin (xoten) medeniyiti.
Nayman – küchlük we kiran – gorxan dewridiki uyghur seniti. Riwayetler. Xiristiyan medeniyiti tesiri. Yette su, sir derya we ferghanidiki uyghur medeniyiti.

Beshinchi Qisim

Mongghul – (qublay) dewridiki uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Mongghullar we uyghur til – edebiyati we senet – medeniyiti.
Qoshumche: Zemeqseri (1143- yili wapat qilghan) ning „Muqeddimetul Edep“ lughiti. Muhemmed Imin Qeysi Qanqilining „Türki Lughet“ kitawi we edebiy til mesililiri.

Altinchi Qisim

Mongghul – chaghatay dewridiki uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Uyghur eneniwi shéiriyitining yéngi dewri. Seddi Qeshqiri we uyghur – türkiy shéiriyet mesilisi.
Chaghatay dewri. Uyghur shéiriyitining asaschisi Mewlane Ebeydulla Lutfi. (1465-1360)
„Diwan Lutfi“, „Gül we Newruz“ dastani. Lutfining terjimichilighi „Zepername“, „Hashiyeti Metaliol Enwar“ (nur menbelirining sherhi). Lutfining pelsepiwi we istitik qarashliri. Lutfi shéiriyitining bediiy xususiyetliri.
Yüsüp Sekkaki we uning shéiriyiti. (14- esirning axiri)
Atayi shéiriyiti. (15- esirning aldinqi yérimi)
Ottura esir türk – uyghur shéiriyitining yüksek ülgisi – Elishir Nawaiy. Nawaiy dewri we hayat – paaliyiti. Nawaiy eserlirining tili we uning milliy fonitikiliq xususiyetliri. Nawaiy mesilisi. Nawaiyning ilmiy we didaktik eserliri. Nawaiyning pelsepiwi, ijtimaiy, pidagogikiliq we istitik köz qarashliri. Nawaiy shéiri tilining bediiy xususiyetliri. Nawaiy lughiti. Nawaiyning „Xemse“ dastanlirining sidiq xwashah Yerkendi teripidin nesirleshtürülüshi – „Nesiri Xemse Nawaiy“. Nawaiyshunasliq mesililiri.
Xelq éghiz edebiyat mesililiri. „Chin Tömür Batur“, „Oktölmishning Sergüzeshtiliti“. „Nesiriddin Ependi Letipiliri“. „Yüsüp Exmet we Bozoghlan“.
Qoshumche. Seljuqlar shéiriyiti. Xisraw Déhliwi we uning „Char Derwish“ esiri. „Char Derwish“ ning yetkentlik mulla sidiq teripidin qilin’ghan uyghurche terjimisi. Nizami Genjiwi shéiriyitining tesiri. Jami eserlirining tesiri. Babur we „Baburname“. Babur shéiriyitining tili we seniti.

Yettinchi Qisim

17- esir (seidiye) uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Mongghul dewrining axirlishishi.
Se’idi, Reshidi, Mewlana Xulqi, Ayazi ghezelliri. Sha’ire Nefisi, Nefisi (Amannisaxan) heqqidiki xatiriler. „Diwan Nefisi“, „Sorulqulub“ (Qelibler Söhbiti), „Exlaqi Jemile“.
Qidiri we „Diwan Qidiri“. 12 muqamning retlinishi.
Se’idiye dewridiki turpan – qumul uyghur edebiyati.
Molla Yüsüp Ibin Qadir Hajining „Ghérip – Senem“ dastani. Dastanning mezmuni we keng tarqilishi. Dastannning kéyinki zamanda opéralashturulushi.
Nesiri edebiyat. Mirza Heyder Korganning „Tarixiy Reshidi“ kitabi. Mexmut Jurasning „Tarixiy Reshidi“ kitabi. Muhemmed Eli Muhemmet Yerkendining „Hepte Muhemmedan“ namliq kitabi. (Ababekri Mirza, Sultan Se’idxan, Abdureshitxan, Xoja Muhemmet Shirip, Ablimit Sultan qatarliqlar heqqidiki 366 betlik lirik esiri). „Tezkiri Uweyis“.

Sekkizinchi Qisim

18- esir (xojilar dewri) uyghur edebiyati
Omumiy obzor. Ijtimaiy muhit we dini hem dunyawi (gumatizimliq) edebiyat arisidiki küresh. Xelq edebiyati we orda edebiyati. Sopizim we dehirlik éqimi. Exmet Yesewi telimlirining tesiri. Yesewiychilik we nexshiwendichilik éqimi. Sopi Allayar we Xoja Nezer Huwayda heqqide. Aq tagh – qaratagh kürishi. Edebiy til mesilisi.
Muhemmet Imin Xojam Quli Xirqiti (1724- yili wapat bolghan) we uning „Muhebbetname – Méhnetkam“ (1670- yil) dastani.
Réhim Baba Meshrep we uning hayati hem eserliri. Meshrepning yashighan we terbiye körgen jayliri. „Mubdei Nur“ we „Diwan Meshrep“. Meshrep ghezelliride ipadilen’gen idiologiyilik mesililer. Meshrep shéiriyitinng uslubi, tili we ahangdarliqi.
Muhemmed Sidiq Zelili (Fiqiri). „Gülliyat Diwan Zelili“ (hijiriyiining 1147-, 1155- yilliri), miladining 1734-, 1942- yilliri yézilghan „Sepername“ (1718- yili) dastani. „Imam Sadiq Jepperi“ dastani. Zelili shéiriyitining tématikisi we bediiy mahariti.
„Diwan Nöbiti“. Nöbitining Abdiraxman Xelpet teripidin 1797- yili köchürülgen liriklirining bediiy xususiyiti. Nöbitining wetenperwerlik we güzellikini medhiylesh témisidiki ghezelliri.
„Diwan Mejlisi“ (1979-)
Omer baqi (18- esir) we uning „Perhat – Shérin“, „Leyli – Mejnun“ dastani.
Muhemmet Sidiq Bershidi (18- esir) we „Sidiqname“.
Namelum aptorlar we eserler.
– Gumnam we uning shéirliri.
– Seyyadi we „Tahir – Zöhre“ dastani.
– Sabir Seyqeli we „Qisse Seyqeli“, „Behrem we Gülendem“.
– Endelib we „Leyli – Mejnun“ dastani.
– Samai we „Diwan Sama’i“
– Riza’i we uning „Xurshid we Melike Dillam“ dastani.

Nesiri we terjime edebiyatlar

Meshhur edebiy terjimishunas Xamush Molla Yerkendi we uning „Shahname Türkiy“, „Kelile Dimane Türkiy“ terjime we nesirleshtürgen esiri. Xamush Mollining nesirleshtürüsh we terjime qilish mahariti.
– Muhemmed Sadiq Qeshqiri we „Tezkiri Xojikan (Ezizan)“, „Zubeyde Tul Masa’il“, „Es’habul Kep“ qatarliq nesri eserliri.

Toqquzinchi Qisim

19- esir uyghur edebiyati (1)

Molla Shakir we uning „Zepername“ dastani. (1890-1802- yillar) üchturpanda yashighan.
19- esir meshhur uyghur shair Abduréhim Nizari. Omür bayani we ijadiy paaliyiti. „Xemse Nizari“, „Darilhad“, nizari eserlirining idiologiyilik we hékayetlik mezmuni. Nizarining tili we nizari shéiriyitining bediiy xususiyetliri.
„Diwan Zohuri“ we telqin.
Ziyai „Mehzunul Wa’izi“ (Qayghuluq Nutuqlar) esiri. Noruz Axun Katip Zohiridin Hékim Beg dewride yazghan 2400 misraliq shéiriy eser.
Turdush Axun Ghéribi we „Kitab Ghéribi“. (1841- yili) yazghan. „Kesipler Musabiqisi“.
Imin Xojayar ibn Muhemmed Shehyari „Ishtiyaqname“ esiri. (bu shairmu ghérip texellusini ishletken).
Molla Elem Shehyari we lirik dastan „Gül we Bulbul“.
Emir Hüsüyün Suburi (qeshqerlik). Suburi Nawaiy eserlirining warisi we nawaiyshunas süpitide, Nawaiyning „Mentiqi Tehir“ (Qushlar Tili) esirini sherhilep yazghan. „Maqalet Sherhi Menteqi Tehir“, „Dastan Iskender Termuwaiz“.
Bir qatar shairlar we ularning eserliri.
– Molla Réhim (18- esir) „Muhebbetname“ esiri. 1807- yili Mulla Yunus Yerkendi Köchürgen.
– Molla Sidiq Yerkendi „Nesri Muhemmed Hüsüyün Beg“ (18-, 19- esir)
– Ershi we „Diwan Ershi“ (18-, 19- esir)
– Abdukérim Ziyai shéir – dastanliri.
– „Diwan Sadai“ (18-, 19- esir)
– „Diwan Qelender“
– Mutriban Qeshqiri ijadiyiti
– „Diwan Naqs“. muhebbet we meripet témisi.
– Sabir Axun qolyazmisi, „Gülzarbinish“.
Nesri we terjime edebiyatlar
– Mulla Muhemmed Tömür Qariqash „Terkirshul Rishat“ (1818- yil)
– Nimitulla bin Ismitulla (Möjiri) „Tarix Musqiyun“.
– Qasimi „Tezkiri Arslan“
– Qazi Quzzat Exmet Tömür Aqsuyi (Molla Mewlane Nuchixri Hikim) terjime qilghan „Iskendername“.
– Molla Niyaz „Tezkiri Imam Zebihulla“ dastani.
– Molla Abdul Ghappar: „Zepername Shah Bahadirxan“
– Yerkentlik Mulla Sidiq we uning xisraw déhliwi dastani „Char Derwish“ ni tejime qilish.

Oninchi Qisim

19- esir uyghur edebiyati (2)

19- esir xelq éghiz edebiyati we edebiyat oqutush mesililiri.
Nuzugum – xelq shairesi. Nuzuk qoshaqliri.
– „Gülemxan“, ili uyghurliri qoshaqliri. Yette su uyghur qoshaqliri.
– Xelq shairi Sadir Pelwan we uning qoshaqliri.
– Siyit Nochi qoshaq – dastani
– Bashqa tarixiy qoshaqlar.
– Edebiyat oqutushi. Dastankeshlik, meddahliq, hékayetchilik, seyli qoshaqliri.
Molla Bilal Binni Mulla Yüsüp (1899-1823). „Ghezeliyat“, „Kitab Ghazat Dermülki Chin“, „Nuzugum“, „Changmuza Yüsüpxan“. Mulla Bilalning ijtimaiy köz qarashliridiki ziddiyetler. Molla Bilal shéiriyitining bediiy xususiyetliri.
Siyit Muhemmed Héyit Muhemmed Qashi (1909-1858). „Sherhi Shikeste“.
Purqet toghrisida (1909-1858- yillar). uning 57 yilliq hayatining 32 yili Ottura asiyada, 5 yili chette, yétilgen 14 yili (1909-1896) xoten – Yerkentte ötken. Purqetning bu dewrdiki shéirliri.
Ayal shairlar. Mutribe, Muzeyyene, Sikine, Ajizi.
Bir qatar shairlar we ularning eserliri.
– Muhemmet Omeri „Diwan Omeri“ (1850)
– Abduxalq Shehyari we uning shéiriy diwani.
– Exmetsha Qariqash we uning satirik shéiriyiti: „At“. „Miwiler Munazirisi“.
– Mexmut Hikim Beg (Mexmudi), Hoshur Qazi, Siyit Artushi, Niyaz Shéirliri.
– Fazili.
Dini – mistik edebiyat ülgiliri.
– „Diwan Sama’i“
– „Diwan Sayrami“
– „Diwan Binshan“ (1842- yilqi peyghember tejimihali dastani)
– „Hejname“. Chiriyide Toxtisun Xoteni yazghan sayahet dastani.
Nesri edebiyat
– Molla Musa Sayrami. „Tarixiy Eminiye“, „Tarixiy Hemidiye“.
– „Ming Bir Kéche“ ning Sirajidin Mexmud terjime nusxisi.
Qutluq Shewqi we uning oghli Imir Hesen Qazi. Ularning shéiri utuqliri. Imir Hesen Qazining „Shawaz Qari we Qizilchi Xénim“ hékayisi.
Tejelli we „Berqi Tejelli“ toplimi. Tejallining ghezelliri we „Qara Qesidisi“.
Abduqadir Damulla we uning eserliri. Kona démukratik metbuatchiliq we „Ang Mejmuesi“, heptilik „Nesihet Amma“ gézitchisi. Abduqadir Damullamgha zamandash edipler.
Kona démukratik edebiyat namayendiliri. Abduxalq Uyghur, Exmet Ziya’i we 20-, 30- yillar arisidiki edebiyat..el ichi altun boshok.